I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
70 Birinci Türkoloji qurultayın gəldiyi ümumi nəticə: türklər üçün ümumi ədəbi dil yaratmaq mümkündür. Əvvəldən türk ləhcələri arasında danışıq dilləri səviyyəsində anlaşma olub, indiki iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrin, nəqliyyat və başqa kommunikativ vasitələrin artdığı, məktəb- təhsil şəbəkəsinin əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha da çevikləşdiyi yaşadığımız bir zamanda ümumi dil ideyasını gerçəkləşdirmək olar. Bu nəticədə qoyulan məsələyə öz münasibətini Tofiq Hacıyev belə bildirir: Bizim fikrimiz: Ümumi ortaq türk ədəbi dili yaratmaq əsla mümkün deyil. Müxtəlif coğrafiyalarda formalaşmış yerli milli dillər şəklinə düşmüş türkcələri bir yana qoyub, yeni dil hazırlamaq olmaz. “Olar” demək xam xəyala düşmək deməkdir. Ayrılma təbii gedən prosesdir, birləşdirmə ona qarşı ideyadır, yəni təbii prosesə qarşı çıxmaq deməkdir. Bunu ancaq dekretlə həyata keçirmək lazım gələr. Geniş kütlə, hər dilin sahibi olan xalq bu dekretə boyun əyməz, xalq öz dilindən əl çəkməz. İnkişaf deyilən anlayışın hərfi mənası da bu fikri rədd edir. Vaxtilə ana dil olub, onda ayrılma getməyə başlayıb. Bu, tarixi inkişafın məntiqidir. Geriyə inkişaf, əgər buna inkişaf demək olarsa, assimilyasiyadır, bu, zorakılıqdır. Türkmən nümayəndəsi Verdiyev deyir ki, hər kəs öz dilindəki, öz türkcəsindəki özənəməxsus xüsusiyyətləri aradan qaldırarsa, ümumi ədəbi dil yaranar. Bu da assimilyasiyanın bir tipidir. Belə demək mümkünsə, bu, könüllü assimilyasiyadır. Hər halda bu da zorakılıqdır, özünə qarşı zorakılıq tətbiq etməkdir. Yəni: milli coğrafi türkcələr formalaşandan sonra təzə dil yaratmaq olmaz. Bunun üçün əvvələn, gərək bütün türklər üçün bir dövlət yaransın və bu dövlət öz ədəbi dilini hazırlasın; bunun üçün də onilliklər gərəkdir. Əlbəttə, belə ümumi vahid dövlətin yaradılması əsla mümkün deyil. Bütün bunlarla yanaşı, türklər üçün ümumi ünsiyyət təşkil etmək olar. Heç bir türkcənin varlığına toxunmadan, dünya dövlətlərində işlənən bir təcrübədən biz də yararlana bilərik. Bütün türklər ümumi bir ünsiyyət vasitəsindən (ilətişim dilindən) istifadə edər. Bu ümumi ünsiyyət dilini yaratmağa ehtiyac yoxdur. Mövcud türk dillərindən birini alıb, onu işlətməliyik. Məsələn, vaxtilə SSRİ ərazisində bütün xalqlar rus dilinin vasitəsilə ünsiyyət saxlayırdılar. Bu gün dünyanın çox dövlətlərində bu mövqedə ingilis dili işlənir. Belə ümumi ünsiyyət dili vəzifəsini bugünkü müstəqil türk dövlətlərindən hər birinin ədəbi dili yerinə yetirməyə qabildir. Ancaq o dil seçilməlidir ki, o dilin sahibi olan dövlət hamıdan artıq iqtisadi gücə, mədəni imkanlara, beynəlxalq siyasi nüfuza malikdir. Bu gün bu imkanların sahibi Türkiyə türkcəsidir… (s. 95-109). Beləliklə, heç bir türkcənin hüququna toxunmadan, hər birinin tarixi inkişaf yolunu davam etdirməsi şərtilə elə, bir məxrəcə gəlmək olar ki, bütün türklər bir dildə danışsınlar.
ƏDƏBİYYAT 1. Tofiq Hacıyev. Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili. Bakı, “Təhsil”, 2013, 248 səh.
Roza Eyvazova Doctor of philology, professor
Academician Tofiq Haciyev’s attitude the issues imposed in the First Turkological Congress Summary
In order to explain the problem of common intercourse language for Turks Tofiq Haciyev says that, it is impossible to form common Turkish language. No one would create new language disclaiming its own one. It can’t be formed new language without existing Turkish languages that changed to local national languages. It is impossible to form new language after formation of national geographical Turkish languages. In order that first of all it is necessary to establish common state for all Turks and this state would prepare its own language. Of course, establishing such unique common state is not feasible. Language is not alphabet to change it every day and it is not rule of dictation that specialists could offer new norm. Language springs up with the nation and I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
71 develops related with social-political, economic, cultural situation and changes naturally. Separating of languages is natural process and it occur in all languages, there are not too many languages in first human societies. Notion of family of language comes from it… It is possible to come to an agreement that all Turks could speak in common language, without violating the right of any Turkish language and promoting continuation of their historical development way. Key words: Congress, alphabet, literary language, common language, issues, relations.
Solmaz Rüstəmova-Tohidi, t.ü.e.d., prof. AMEA akad. Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu
I BAKI TÜRKOLOJİ QURULTAYI - SSRİ TÜRK XALQLARININ MODERNLƏŞMƏSİ SAHƏSİNDƏ SOVET DÖVLƏTİNİN SİYASİ-İCTİMAİ TƏDBİRİ KİMİ. QURULTAYIN GÖRÜNMƏYƏN TƏRƏFLƏRİ
1926-cı il Ümumittifaq Türkoloji qurultayı türk və Şərq xalqlarının tarixində elmi-nəzəri və mədəni-təcrübi hadisə kimi müstəsna əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, bir sıra xüsusiyyətlərinə görə həm də böyük ictimai-siyasi maraq kəsb edir. Qurultayın keçirilməsini şərtləndirən mühüm obyektiv tarixi-mədəni səbəblər arasında Sovet hökumətinin bilavasitə dövlət maraqlarından irəli gələn konkret siyasi məqsədlər var idi. Artıq sovetləşdirilmiş müsəlman-türk ucqarlarının çoxmilyonlu yeni vətəndaşlarının – o dövr “türk-tatar” adlandırılan müxtəlif xalqların və etnik qrupların ictimai-siyasi həyata cəlb edilməsində ortaya çıxan ciddi maneələr Sovet rəhbərliyini təcili tədbirlər görməyə vadar edirdi. Sovet hökumətinin rus dilini bilməyən, əsasən savadsız, ən başlıcası yeni hakimiyyətə inamsız və ya laqeyd münasibət bəsləyən müsəlman-türk fəhlə-kəndli əhalisi ilə ünsiyyət tapa bilməməsi, yerli kadrlara olan hədsiz tələbat və d. bu kimi məsələlər həlli vacib olan problemlərdən idi. Bu xalqların bir hissəsinin qısa zamanda olsa, artıq milli dövlətçilik təcrübəsinə malik olduğunu, milli mədəni inkişaf yolunda müəyyən işlər gördüyünü, milli ziyalılar nəsli yetişdirdiyini nəzərə almağa məcbur olan yeni hakimiyyət bütün bu xalqları iri miqyaslı bir ideya və məqsəd ətrafında birləşdirmək üçün yeni əlifba məsələsini gündəmə gətirir. Türk xalqları üçün tarixi-aktual bir məsələ olan Əlifba islahatı mövzusu, şəksiz ən uğurlu proyekt idi. Bu məsələ həm də Sovet hakimiyyətinin 1920-ci illərin əvvəllərində başladığı geniş siyasi-mədəni quruculuq planlarının və “milliləşdirmə” siyasətinin tərkib hissəsi olmalı idi. Qurultaya hazırlıqla əlaqədar görülən çoxsaylı tədbirlər, təşkilati işlərə cəlb edilmiş milli xadimlərin və yerli kommunistlərin nüfuz və bacarığı Sovet hökumətinin bu məsələyə nə qədər ciddi əhəmiyyət verdiyini göstərir. Lakin bütün bu işlərə nəzarət edən Mərkəzi partiya orqanlarının iclaslarının “tamamilə məxfi” qrifi ilə işarələnmiş protokollarından aydın olur ki, bu qurultay qarşısına daha geniş, ən müxtəlif xarakterli məqsəd və vəzifələr qoyulmuş, onun gedişi ən ciddi surətdə tənzimlənmiş, nəticələri və qəbul edəcəyi qərarlar isə müzakirələrdən asılı olmayaraq əvvəlcədən müəyyənləşdirilmişdir.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
72
İlham Tahirov fil.ü.e.d. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, baş elmi işçi ilham_tahir@rambler.ru
I TÜRKOLOJİ QURULTAY VƏ MÜQAYİSƏLİ TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ 1926-ildə fevral ayının 26-dan mart ayının 6-na qədər Bakıda keçirilmiş I Türkoloji Qurultay bütövlükdə türk xalqlarının ictimai-siyasi və mənəvi-mədəni həyatında silinməz qoydu. Həmin qurultayda müzakirəyə çıxarılmış məsələlər təkcə Azərbaycan elmində deyil, ümuiyyətlə, türk humanitar düşüncə tarixində misilsiz bir hadisə idi. Bu qurultay o zamankı dövrdə türk dünyası, türk xalqları, onların dilləri, tarixi, etnoqrafiyası və s. məsələlərlə bağlı çağırılmış sadəcə bir elmi məclis olaraq qalmadı, bununla bərabər türkologiya sahəsində həmin dövrdə əldə edilmiş uğurlara yekun vuraraq, onun inkişaf etdirilməsi üçün möhtəşəm bir təməl yaratdı. Qurultayda türk xalqları tarixinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və yaxın vəzifələri, türk xalqlarının etnoqrafiyasının öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri, türk dillərinin öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri, elmi terminologiya sistemi və türk dillərində terminologiya, orfoqrafiyanın elmi əsasları və türk dillərində terminologiya, linqvistik və texniki nöqteyi-nəzərdən əlifbayaratmanın əsasları və türk dillərinin əlifbaları, türk dillərinin ədəbi dillərinin inkişafı, ana dilinin tədrisi metodikasının ən son nailiyyətləri və türk dillərinin tədrisi metodları və digər mövzularda ümumilikdə 14 məsələ ətrafında 40-a qədər məruzə və həmməruzələr dinlənilmiş, müzakirə edilmiş və bir çox qətnamələr qəbul edilmişdir. I Türkoloji qurultayda müqayisəli türkoloji dilçilik məsələlərinə də diqqət yetirilmişdir. İstər müqayisəli dilçilik, istərsə də müqayisəli türkoloji dilçilik tarixi-genetik qohumluq kimi anlaşılan dil qohumluğu dərəcəsini müəyyənləşdirməyə səy göstərir, uludillərin bərpası, dillərin, dil ailələrinin və onların qruplarının tarixində diaxron proseslərin tədqiqi ilə məşğul olur. Bütün XIX əsr boyu dilçilikdə hakim mövqe tutmuş müqayisəli-tarixi dilçilik məsələləri I Türkoloji qurultay kimi mötəbər elmi məclisdə də diqqətdən kənarda qala bilməzdi. Qurultayda bu yöndə söylənmiş fikirləri iki qrupda birləşdirmək olar: 1. Türk dillərinin özləri arasında qohumluğun ortaya çıxarılması məqsədilə müqayisəsi; 2. Türk dillərinin monqol, tunqus, fin-uqor, yafəs dilləri ilə qohumluğunun müəyyənləşdirilməsi məqsədilə müqayisəsi. Türk dillərinin özləri arasında qohumluğun ortaya çıxarılması məqsədilə müqayisəsi ilə bağlı qurultayda prof. Bəkir Çobanzadə “Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu” (8, s. 129-137) adlı məruzə etmişdir. Məruzədə alim türk ləhcələrinin Orxon abidələrinəqədərki dövrdə mövcud olduğu və bunun heç bir şübhə doğurmadığı fikrini irəli sürür: “Bir tərəfdən, belə bir danılmaz fakt ki, tukyuya aid orxon yazılı abidələrinin şərqi və qərbi, yaxud şimali və ya cənubi olmaqla iki hissəyə bölünməsi, digər tərəfdən, həmin abidələrdə karluk, uyqur, doqquz oquzlar, qırğız və digərlərinin adlarının xatırlanması və, nəhayət, Orxon yazılı abidələrinin dilinin özü bu barədə danışır və yuxarıda dediyimizi sübut edir. Həmin türklərin özlərini “türk” adlandırması da heç bir şübhə doğurmur. ... Əgər “Qutadqu-Bilik”, “Divan Hikmət”, “Divan lüğət-it-turk” kimi müxtəlif dövrlərə aid olan əsərlərə baxsaq, onda onların müxtəlif ləhcələrdə yazıldığını, müəlliflərin özlərini “türk” adlandırdığını görəcəyik” (8, s. 129). B.Çobanzadə XI əsrə aid “Divan lüğət-it-turk” əsərinə əsaslanmaqla həmin dövrdəki türk ləhcələri ilə tanış olmaq imkanı olduğunu dilə gətirir. Mahmud Kaşqarinin əsərinin birinci cildinə “ön söz”ündəki türk ləhcələrinin bölgüsünə əsaslanan B.Cobanzadə M.Kaşqarinin elmi bilik düşüncəsinin böyük elmi əsaslandırmaya sahib olduğunu qeyd edir. “Mahmud-əl-Kaşqari o zamankı dövr nöqteyi-nəzərindən böyük elmi əsaslandırma ilə və xüsusi elmi sistemə riayət etməklə, həmin türk ləhcələrinin qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini aydınlaşdırmışdır. Onun əsərini öz dövrü üçün dahiyanə və xüsusi diqqətəlayiq əsər olaraq qəbul etmək olar.” (8, s. 130). I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
73 Mahmud Kaşqarinin yüksək hazırlıqlı və böyük erudisiyaya, geniş görüş dairəsinə sahib olduğunu onun aşağıdakı sözlərindən müəyyənləşdirmək olar: “Türk ləhcələri arasında əsas lüğət tərkibi eynidir. Burada fərqlər yoxdur. Əgər varsa, bu, yalnız müxtəlif hərflərdə (səslərdə) və onların dəyişməsindədir” (8, s. 130). Bəkir Çobanzadə Mahmud Kaşqarinin bu ümumiləşdirməsinə onun hərtərəfli tədqiqat və dərin təhlil qabiliyyətinin nəticəsi kimi yanaşır. Türkoloji qurultayda etdiyi məruzəsində B.Çobanzadə Mahmud Kaşqarinin əsərində türk tayfalarının ləhcələri arasında 9 bənddən ibarət səsdəyişmələrinin müqayisəsi əsasında və müəllifin (Mahmud Kaşqarinin) toxunmadığı digər xarakterik xüsusiyyətlərə əsaslanaraq hazırkı canlı türk- tatar ləhcələrinin ümumi şəkildə hələ XI əsrə qədər müəyyənləşdiyi nəticəsinə gəlir. B.Çobanzadənin məruzəsində Mahmud Kaşqaridən başlamış A.N.Samoyloviçə qədər türk tayfa birliyi ləhcələrinin tədqiqi istiqamətində aparılan tədqiqatlarda mövcud olan aşağıdakı çatışmazlıqlar göstərilir: “1) Türk ləhcələrinin tədqiqi əksərən tarixi, iqtisadi və ya siyasi məsələlərə işıq salmaq işinə yardım və kömək məqsədilə aparılmışdır. 2) Müxtəlif türk ləhcələri nə qədər müqayisə edilsə də, əksər hallarda bu tədqiqatlar son nəticədə həmin ləhcələrin biri çərçivəsində qapanır və ondan kənara çıxmır. 3) Türk ləhcələrinin təsnifinə dair tərtib olunmuş işlərin, fikrimizcə, aşağıdakı qüsurları vardır. a) yalnız səs xüsusiyyətləri nəzərə alınır. b) tarixi məlumatların xüsusiyyətlərinə toxunulmur və onlar nəzərə alınmır. c) çox zaman bir prinsip digəri ilə qarışdırılır.” (8, s. 135). Məruzədə türkologiya sahəsində, türk dillərinin qohumluğunun müəyyənləşdirilməsində Bötlinq, V.Radlov, V.Tomsen, A.Vamberi, Budents və Pamstedtin tədqiqatları, yüksək qiymətləndirilir, onların bu sahədəki xidmətlərinin böyük olduğu vurğulanır. Bununla belə, B.Çobanzadə Radlovun topladığı materialın kifayət qədər sistemli olmadığını dilə gətirir, onun lüğətinin yenidən nəşrini alqışlamadığını söyləyir. Həmin materialın yenidən işlənməsi türk dillərinin müqayisəli-tarixi qrammatikasının və lüğətinin meydana çıxmasına imkan verəcəyini vurğulayır. B.Çobanzadə türk dilləri və ləhcələrinin qohumluğu ilə bağlı aparılmış tədqiqat işlərinin əhəmiyyətini heç də azaltmadan belə bir mülahizəni də vurğulayır ki, bu tədqiqatlar türk dillərinin qarşılıqı əlaqələinə kifayət qədər işıq salmaq imkanında və bu dillərin müqayisəli qrammatikası kimi çıxış etmək iqtidarında deyildir: “Madam ki, məsələ qarşımızda bu şəkildə görünür, onda fantastik düşüncələri bir tərəfə qoyub, hər bir türk dilinin ayrılıqda öyrənilməsi və ya hər hansı bir dil qrupuna aid müqayisəli əsərlərin hazırlanması ilə məşğul olmaq, şübhəsiz, məqsədəuyğun olardı” (8, s. 137). I Türkoloji qurultayda müqayisəli dilçilik yonündə söylənmiş fikirlərin ikinci qrupunu türk dillərinin monqol, tunqus, fin-uqor, yafəs dilləri ilə qohumluğunun müəyyənləşdirilməsi məqsədilə müqayisəsi təşkil edir. Sözügedən məsələ ilə bağlı Berlindən prof. Nikolay Nikolayeviç Poppenin “Altay dillərinin qarşılıqlı qohumluğu haqqında məsələnin tarixi və müasir vəziyyəti” (8, s. 139- 159), Leninqraddan Anatoliy Nesteroviç Qenkonun “Türk dillərinin yafəs dilləri ilə əlaqələri haqqında” (8, s. 159-166) adlı məruzələri dinlənilmişdir. A.N.Qenkonun məruzəsində göstərilir ki, türk dillərinin yafəs dilləri (Qafqaz dağlılarının dilləri, gürcü və ona qohum olan dillər) ilə qohumluğu genetik deyildir, substrat və alınmalar kimi xarakterizə edilə bilər. I Türkoloji qurultayda etdiyi məruzədə N.N.Poppenin Altay dillərinin qohumluğu haqqında irəli sürduyu mülahizələr müqayisəli türkoloji dilçiliyin inkişafı baxımından əhəmiyyət kəsb edir. a) Altay dillərinin müqayisəli tədqiqi tarixində iki əsas dövrü fərqləndirmək olar. Birinci dövr – Ural-Altay dövrüdür ki, bu dövr ərzində Altay dilləri ayrıca qrupa ayrılmamışdı və tədqiqatçılar tərəfindən bir ümumi dil ailəsinin üzvü kimi yanaşılırdı. İkinci dövr onunla səciyyələnir ki, Altay dilləri bu dövrün lap əvvəlindən digər Ural-Altay dillərinin bütünündən ayrıca bir qrupa ayrılaraq Altay dilləri qrupunu əmələ gətirmişdir. N.Poppenin fikrincə, əgər, ümumiyyətlə, Ural-Altay dillərinin qarşılıqlı qohumluğundan danışmaq olarsa, məhz dövrdən təyin etmək mümkün olmuşdur ki, türk və monqol, eləcə də, tunquz dillərinin daha sıx qohumluq əlaqələrindən danışmaq olar. Buna görə də tədqiqatçılar bütün səylərini bu dillərin Ural, yəni samodi və fin-uqor dilləri ilə əlaqəsindən asılı olmayaraq, məhz onların, yəni türk və monqol və tunqus dillərinin bir-birinə münasibətlərini öyrənməyə istiqmətləndirmişdilər. Buna görə də, qeyd etmək olmaz ki, müqayisəli
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
74 Altay dilçiliyinin başlanğıcı məhz bu ikinci dövrə aiddir. Lakin bu dövrün müqayisəli Altay dilçiliyi üçün tamamilə faydasız olduğunu demək də düzgün olmazdı, çünki bu dövr hazırlıq dövrü idi və həmin dövrdə o dövrün tədqiqatçılarının yol verdiyi səhvlər və yanılmalar yeni dövrün tədqiqatçıları üçün ibrət dərsi oldu. b) N.Poppe Ural-Altay dilçiliyinin, daha sonra ondan nəşət edən müqayisəli Altay dilçilyinin başlanğıcını XVIII yüzilliyə aid edir. Ural-Altay dilçiliyi öz başlanğıcını İ.Stralenberq Das Nord- und Ostliclie Theil von Europa und Asia, insoweit solches das gantzo Russische Reich mit Sibirien und grossen Tatarei in sich bеgreiffet etc. von Philipp Johann von-Strahlenberg. Stockholm, 1730 adlı əsərindən götürür. Bu əsər, hər şeydən öncə, Ural-Altay dillərinin qohumluğunu əsaslandırmağa ilk cəhd kimi dəyərlidir. Bundan əlavə, İ.Stralenberq Ural-Altay dilləri ailəsini 1) uyqurlar (burada fin-uqor xalqları, barabin və hunlar nəzərdə tutulur), 2) türk-tatarlar, 3) samodi, 4) monqol və manjur, 5) tunqus, 6) Qara dəniz və Xəzər dənizi arasında məşkunlaşan tayfaların dilləri kimi qruplara ayırmışdı. Bütün əyər-əskik cəhətlərinə baxmayaraq, bu təsnifat Ural-Altay dillərinin ilk bölgüsü kimi önəm daşıyır. İ.Stalenberqin xidməti isə ondadır ki, o, Ural-Altay dillərinin qohumluğu məsələsini irəli sürmüşdür. Bu məsələ sonradan inkişaf etdirilərək təxminən yüz il sonra Danimarkalı R.Rask tərəfindən “Skif dilləri”, M.Müllerin “Turan dilləri” nəzəriyyəsinin meydana çıxması ilə nəticələndi. c) Türk, monqol, tunqus, fin-uqor və samodi dillərinin qohumluğuna əsaslanan Ural-Altay dilləri nəzəriyyəsini fin dilçisi M.A.Kastren elmi əsaslar üzərinə qoydu. Ural-Altay dillərinin qohumluğu məsələsi ilə məşğul olan Kastren digər tədqiqatçılardan fərqli olaraq həmin dillərlə başqalarının əsərləri vasitəsilə deyil, bilavasitə tanış olmuşdu, bilavasitə material toplamışdı. Bütün ömrünü Ural-Altay dillərinin tədqiqinə həsr etmiş M.A.Kastren həmin dillərin bugünkü gündə də əhəmiyyətini saxlayan ilk elmi təsvirini verdi. “Altay” adlandırdığı dilləri beş qrupda – fin, samodi, türk, monqol və tunqus – birləşdirməklə, M.Kastren onların qarşılıqlı əlaqələri haqqında o mənada fikir söyləyir ki, hind-Avropa dilləri ailəsinin ayrı-ayrı budaqları arasındakı oxşar yaxınlığı bu dillər arasında aşkar etmək olmasa da, amma müəyyən uyğunluqlar, xüsusilə fin, samodi və türk dilləri arasında hər halda müşahidə edilir. “Dilçilərin sözügedən dilləri eyni ailəyə daxil etməsi üçün bu uyğunluqların nə dərəcədə əhəmiyyətli olub-olmaması sualının cavabını gələcək özü verər. Bu sözlərlə Kastren Ural-Altay dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinə öz baxışını kifayər qədər aydın şəkildə ifadə etmişdir. N.N.Poppe bu kimi arqumentləri ortaya qoymaqla, Ural-Altay dillərinin qohumluğu məsələsinin ortaya çıxmasının çox tez olduğunu nəzərə çatdırırdı. N.N.Poppe Ural-Altay nəzəriyyəsinin müvəffəqiyyət qazanması üçün bir sıra şərtlərə əməl etməyi tövsiyə edir. Onun fikrincə, Ural-Altay nəzəriyyəsinin qəbul edilməsi üçün yeni üsullar seçilməli, metodlar işlənib hazırlanmalıdır. Tədqiqatçı hər şeydən əvvəl, öz tədqiqatlarının dairəsini məhdudlaşdırmalı, onları əvvəlcə məhdud sayda dillərə şamil etməlidir. d) Ural-Altay dillərinə yapon dilini daxil etmək təşəbbüsləri olmuşdur. N.Poppe bu təşəbbüsün uğurlu olmadığı qənaətinə gəlir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, yapon dilinin Ural- Altay dilləri ailəsinə aid edilməsi fikri müasir müqayisəli Altayşünaslıqda özünə daha çox tərəfdar tapmaqdadır. I Türkoloji qurultaydan sonra müqayisəli Altay dilçiliyi uzun sürən fasilədən sonra tədqiqat dairəsini genişləndirərək sözügedən məsələnin araşdırılması ilə məşğul olmaqdadır. Bu istiqamətdə Avropa, xüsusilə rus, eləcə də Azərbaycan dilçilərinin tədqiqatları diqqəti cəlb edir (Bax: 1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 9; 10). I Türkoloji qurultayda türk dillərinin özlərinin, eləcə də türk dilləri ilə monqol, tunqus, fin- uqor, yafəs dilləri ilə qohumluğu məsələsinə toxunan məruzələr üzrə qəbul olunmuş qətnamə də müasir müqayisəli türkoloji araşdırmalar baxımından vacib hesab oluna bilər. Həmin qətnamədə ayrı-ayrı türk dillərinin, dialekt və şivələrinin dərindən, hərtərəfli öyrənmək, toplanmış dil materiallarını çap etmək, ayrı-ayrı elmi qrammatikaların və lüğətlərin tərtib olunmasını təşkil etmək, müqayisəli-tarixi qrammatika kitablarının yazılması, müqayisəli etimoloji lüğətlərin hazırlanmasına, türk dillərinin və dialektlərinin təsnifi ilə əlaqəli işlərin görülməsinə diqqəti artırmağın lazım olduğu, türk dillərinin altay, fin-uqor dilləri və yafəs nəzəriyyəsi ilə əlaqəsi barədə
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
75 araşdırmaların davam etdirilməsi, beynəlxalq miqyasda kollektiv əsər əsasında türkoloji işin konkret plan üzrə və nəşr fəaliyyətinin təmin edilməsilə təşkil edilməsi nəzərdə tutulurdu. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|