I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

yaradılması istiqamətində  layihələr hazırlaması və bu layihələri yuxarı dairələrə təqdim etməsi və 

bu təhsil ocağının qurucularından biri olaraq ilk azərbaycanlı professor kimi burada çalışması rəsmi 

sənədlərdə göstərilmişdir (6, s. 29). 

        Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Məhəmmədağa Şahtaxtlı əlifba islahatı ilə də geniş 

şəkildə məşğul olmuşdur. Doğrudur, etiraf etmək lazımdır ki, onun bu sahədəki əsərlərini hələlik 

əldə edə bilməmişik. Amma F. Ağazadə bir məqaləsində  Müsavat hökuməti dövründə onun latın 

qrafikalı əlifba layihəsi hazırlaması haqqında bizim üçün çox mühüm olan  məlumat vermişdir. “Nə 

üçün ərəb hərfləri türk dilinə yaramır” adlı qiymətli əsərində F. Ağazadə Şərqli yazının tarixindən, 

əlifbanın yaranmasından, mədəniyyətin inkişafındakı rolundan, ərəb əlifbasının türklər tərəfindən 

qəbul olunmasından, bu yazının türk dillərinin fonetik sistemini, səs quruluşunu dolğun şəkildə əks 

etdirə bilməməsindən, bu istiqamətdə meydana çıxan əlifba hərəkatından, onun nümayəndələrindən 

ətraflı və yüksək elmi səviyyədə  bəhs etmişdir. O, əlifba hərəkatının tarixində  “Məhəmmədağa 

dövrünü” xüsusi olaraq qeyd edir və “bu dövrün ən böyük heykəli Məhəmmədağa cənablarıdır” - 

deyə bəyan edir(4,s.161). O,  “sövti Şərq əlifbası” və “Məhəmməd ağa xətti” layihələrini  alimin 

ərəb əlifbasının islahı sahəsində mühüm xidməti olduğunu qeyd etdikdən sonra, “lakin Qafqaz və 

Krım qəzetləri Məhəmmədağanın üstünə dəhşətli tənqidlər yağdıraraq imkan vermədilər ki, məslək 

sahibi məsləkini axırkı mənzilə kibi yeridə bilsin” - deyə  göstərirdi. Daha sonra müəllif əsərin 

başqa bir yerində qeyd edir ki,  Cümhuriyyət dövründə  hökumət özü 1919-cu ildə  bu işə müdaxilə 

edib maarif nəzarəti yanında komissiya tərtib etmişdi. Bir neçə şəxsin tərtib etdiyi layihə 

müzakirəyə qoyulmuşdu. Komissiyanın üzvləri Qaplanov, Həmid bəy Şahtaxtinski, Şahsuvarov, 

Sultan Məcid Qənizadə, Rəşid bəy Əfəndizadə, Mahmud Mahmudbəyov, doktor Qarabəyov, Axund 

Yusif Talıbzadə, İsa bəy Aşurbəyli idi. 17.06.1919-cu il tarixli iclasda Axund Yusif Talıbzadə təklif 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

150

edir ki, latın hurufatını təcrübədən keçirmək üçün bir ilin müddətinə qəbul edilsin. Buna cavab 

olaraq Mirzə Məcid Qənizadə cənabları etiraz edir ki, bir illik təbdilatın mənası ola bilməz. Əvvəlcə 

əlifba yaradılmalıdır, sonra məktəb, sonra da  təlim üsulu. Bunu deyib Qənizadə cənabları 

əlifbamızın qüsurlarından bir çoxunu zikr edir. Sair natiqlər də məsələyə müdaxilə edir. Bir çox 

danışıqdan sonra “hurufatın reforması zamanı gəlib çatmışdırmı?” - sualına hamı “çatmışdır”, - 

deyir. Bundan sonra təqdim olunmuş layihələrə baxılır. Ortalıqda üç layihə var: I. Abdullah bəy 

Əfəndizadənin layihəsi, II. M. Şahtaxtinskinin layihəsi, III. Tağızadə və Seyidovun layihəsidir. 

Birinci layihəyə təşxis verilib “Son türk əlifbası” adi ilə çap edilməsinə izin verilir. Sonra layihənin 

təsdiq edilib ümum Azərbaycanda qəbul edilməsi üçün tamam məntəğatı ilə məsələni parlamana 

təqdim etmişlər ki, hələ parlamanda bu məsələnin müzakirəsinə növbə çatınca, 28 apreldə döndəriş 

(çevriliş-Ə.Quliyev) olur. Məsələ yarımçıq qalıb səktəyə uğrayır” (4, s.170). 

F. Ağazadə Sovet dövründə M. Şahtaxtlını tənqid edən bir məqaləsində də alimin yuxarıda bəhs 

edilən latın qrafikalı əlifba layihəsi haqqında məlumat vermişdir (5.). 

Onu da qeyd edək ki, A.Əfəndizadənin “Son türk əlifbası” adı ilə nəşr etdiyi dərslik 34 

səhifədən ibarətdir. Həmin dərslikdə ərəb və latın əlifbaları müqayisəli şəkildə verilmişdir. Müəllif 

kitabın əvvəlində qeyd edir ki, yazımızda işlətdiyimiz  ərəb əlifbasının  bir çox qüsurlarından naşı 

bu əlifba teleqraf kimi böyük əhəmiyyəti olan dövlət mürasilatı üçün, yazı makinaları və kəlmələr 

tökən mətbuat makinaları üçün yaramır. Latın əlifbasını  məktəb cocuqları öyrənərsə, onlar üçün  

latın, firəng, nemes və rus dillərini oxumaq nə qədər asan bir şey olduğunu kimsə inkar etməz. Buna 

görə həmin əlifbanı yalnız teleqraf  mürasilatı üçün deyil, ərəb əlifbası ilə bərabər ibtidai 

məktəblərdə oxutmuş olursaq, əhaliyə böyük mənfəətlər qazandırmış olarıq. Məhz bu mülahizə ilə 

mən də həmin əsəri meydana gətirdim ki, hər iki əlifbanı birlikdə oxutmaq mümkün olsun (16,s.6). 

        Bildiyimiz kimi, 1918-ci ildən başlayan türkçülük hərəkatı dildə geniş əks-səda vermişdi. Bu 

dövrdə Anadolu və Qafqaz üçün İstanbul türkcəsinə əsaslanan vahid ədəbi dildən istifadə 

olunmaqda idi və Məhəmmədağa  Şahtaxtlının məqalələri də bu tendensiyanı açıq şəkildə əks 

etdirməkdədir. Görkəmli maarif xadimi universitetdəki dərsləri zamanı Türk  Ədəbiyyatı və dilini 

alovlu şəkildə təbliğ edirdi.  Bu barədə bir məqaləsində müəllif belə yazmışdı: “Mən türk lisanı 

tədrisatında Əhməd Rasimin kitablarını şərh və izahla oxutdurduqdan sonra Hüseyn Cavidin və 

Abdulla Şaiqin “Ədəbiyyat dərsləri” kitabını da eyni minvalla tədris edirəm”(6).  

      Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hələ Cümhuriyyət dövründə əlifba məsələsində ziyalılar iki 

cəbhəyə ayrılmışdılar. Birinci cəbhə ərəb əlifbasını islah etmək yolu ilə işlədilməsinin 

tərəfdarlarından təşkil olunmuşdu. Məsələn, A. Əfəndiyev “Azərbaycan” qəzetində ərəb yazısı 

üzərində islahat aparmaq yolu ilə düzəltdiyi yeni əlifba layihəsindən bəhs edən silsilə məqalə çap 

etdirmişdi (7).       

       T.  Şahbazi,  C.  Məmmədquluzadə,  Ü.  Hacıbəyli, F. Ağazadə Şərqli, eləcə də M. Şahtaxtlı bir 

cəbhədə birləşmişdilər və bunları latınçılar adlandırırdılar. Məsələn, Rza Ayazlı “K voprosu o 

reforme tyurkskoqo alfavita” adlı məqaləsində latın əlifbasına keçməyin ən doğru yol olacağını və 

bunun Avropa ilə mədəni yaxınlaşma istiqamətində mühüm əhəmiyyətə malik olacağını göstərirdi 

(8).  

       Onu  da  qeyd  edək  ki,  Sovet  hakimiyyətinin qurulması ilə latınçıların sırası daha da 

genişlənməyə, tərəfdarlarının sayı artmağa başladı. 

       Akademik  İsa  Həbibbəylinin  son  axtarışları müəyyən etmişdir ki, 1921-1922-ci illərdə bir 

müddət böyük maarifçi (21.XII.1921-ci il tarixdən 20.VII.  1922-ci il tarixədək) Azərbaycan Sovet 

Respublikasının Xalq Komissarlar Sovetinin sədri N. Nərimanovun xüsusi işlər üzrə müşaviri 

vəzifəsində çalışmışdır. Məhəmmədağa Şahtaxtlı müşavir kimi Bakıda Şərq xalqlarının qurultayının 

keçirilməsinin əsas təşkilatçılarından biri olmuş, 5 sentyabr 1922-ci ildə kollegiya üzvü seçilmişdir. 

Sonra Məhəmmədağa Şahtaxtlı N. Nərimanovun təşəbbüsü ilə Moskvada Şərq Xalqlarının 

Kommunist Universitetində mühazirəçi-tərcüməçi vəzifəsinə göndərilmişdir. 

        Məlumdur ki, əlifba məsələsi Azərbaycanda bolşevik hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən 

gündəliyə çıxarılmışdı. Belə ki, 1922-ci ilin mart ayında bu məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün 

xüsusi komissiya yaradıldı. Bu komissiya həmin ilin iyul ayında Yeni Türk Əlifba Komitəsinə 

çevrildi. YTƏK-nin təklifi ilə Azərbaycan MİK 1922-ci ilin 20 oktyabrında  idarə və müəssisələrdə 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

151

kargüzarlıq işlərinin yeni və köhnə  əlifba ilə paralel aparılması haqqında dekret verdi. Həmin ildən  

C. Məmmədquluzadənin baş redaktorluğu ilə latın əlifbasında “Yeni fikir” qəzeti nəşr olunmağa 

başlayır. 

       Bu əlifba layihəsi məsələsini ortaya atmaqda sovet hakimiyyəti orqanlarının, onun rəhbərlərinin 

məkrli niyyətləri var idi. Bu məsələni ortaya atmaqla hakimiyyət bir sıra siyasi məqsədlər güdürdü. 

Hər şeydən əvvəl guya o əməkçi insanların mənafeyini müdafiə edir, görüntü yaratmaqla xalqı öz 

tərəfinə çəkmək istəyirdi. Amma Məhəmmədağa Şahtaxtlı hakimiyyətin əlifbanı dəyişmək 

ideyasının siyasi mahiyyətinə varmadan latın əlifbasının alovlu tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Nədənsə 

bu latın qrafikası əsasında tərtib olunmuş yeni Azərbaycan əlifbası heç də mükəmməl olmayıb bir 

sıra nöqsanlara malik idi. Çünki latın əlifbasının özündə belə, dilimizin sait və samitlərini göstərən 

hərfi işarələr yox idi. Bundan əlavə, hər bir qrafik işarənin (qrafemin) bir neçə forması (alloqrafı) 

olmalıdır. Bu qrafemlərin və alloqrafların nə kimi şəkilləri olmalıdır, bu şəkillər yazı işini 

çətinləşdirməzmi və s. problemlər yalnız yüksək ixtisaslı alimlər tərəfindən həll edilə bilərdi (9, s. 

187). 

        Son dövrlərdə Azərbaycan Respublika Dövlət Arxivində yuxarıda Ə. Mirəhmədovun bəhs 

etdiyi əlyazmasından əlavə, Yeni Əlifba Komitəsi sənədləri içərisində alimin “Müsəlman 

dünyasında latın əlifbası” (Latinskaya azbuka v musulmanskom mire) adlı rusca 19 səhifəlik 

məqaləsinin əlyazmasına təsadüf etdik. Sənəddə bu məqalənin 1922-ci ilin aprel ayında qələmə 

alındığı göstərilmişdir (10). 

       Müəllif  məqalənin  əvvəlində  yeni  latın qrafikasına keçməyin zəruriliyini, vacibliyini 

əsaslandırmağa çalışır. Bu əlifbanı qəbul edərkən onun çatışmayan hərflərinin yerinə rus 

əlifbasındakı hərflərdən istifadə olunmasını məqbul variant hesab etmədiyini vurğulayır. Bunlarla 

yanaşı, Latın əlifbasının özünün də qüsursuz olmadığını qeyd edərək bu məqamda ancaq esperanto 

əlifbasının əlverişli olduğunu və Avropadakı Fonetika cəmiyyəti tərəfindən esperanto yazısının 

inkişaf etdirildiyini göstərir. Çünki esperanto yazısında latın əlifbasına yeni hərflər əlavə edilmədən 

hərflərin üzərinə diakritik işarələr əlavə etməklə yeni danışıq səslərini ifadə etmək imkanları daha 

genişdir. Müəllif məqaləsində esperanto əlifbasındakı hərfi işarələrin cədvəlini də verməyi 

məqsədəuyğun hesab etmişdir. Müəllifin də qeyd etdiyi kimi, bu əlifbada latın qrafikasındakı q, w, 

x, y hərfi işarələri esperanto əlifbasına daxil edilməmişdir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, 

beynəlxalq yazı sistemləri onu hələ XIX əsrin sonlarından etibarən maraqlandırmışdır. Belə ki, o, 

”Poezdka v Baku” məqaləsində volapyükdən bəhs etmişdir (11). M. Şahtaxtlı nə üçün esperanto 

əlifbasına üstünlük verirdi? Nədir esperanto, nə vaxt yaranmışdır? Esperanto haqqında ilk nəşr 

1887-ci ildə Polşa  Respublikasının paytaxtı Varşava şəhərində yaşamış doktor L. Zamenqof (1859-

1917) tərəfindən gerçəkləşmişdir. Hələ uşaqlığında o bütün  insanlar üçün ümumi dil yaratmaq 

fikrinə düşmüşdür. Ona görə də o, bütün ömrü boyu bəzən təkbaşına, bəzən dostları ilə bu məqsədə 

çatmaq üçün səy göstərmiş, cəhd etmişdir. O, özü bu dili 1887-ci ildə İnternaçia (beynəlxalq) 

adlandırmışdır. Esperanto (ümid edən-nadeyuşiysya) isə ilk dövrlərdə onun ilk broşüralarını çap 

etdirdiyi psevdonim olmuşdur. Bu dil neytral mahiyyətli olub heç bir irqə, millətə, sinfə mənsub 

deyil. Eyni zamanda esperanto digər bəşəri  canlı dillər kimi ifadəli bir dildir və öyrənmək üçün çox 

asandır. 

       Esperanto əlifbası latın əlifbasına (q, w, x, y xaric) bəzi  hərfi işarələrin əlavəsi ilə (ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, 

ŭ) yaradılmışdır. Esperanto mütəxəssisləri üstü xətli hərfləri çətinlik yaratmasın deyə hərf 

birləşmələri ilə dəyişməyi də mümkün hesab edirlər. 

       Esperantonun əsasını tərcüməsiz anlaşılan  beynəlmiləl sözlər  və 16 əsas  qrammatik qayda 

təşkil edir. İndiyə qədər esperanto dilində xeyli miqdarda ədəbi-bədii  və elmi Ədəbiyyat nəşr 

olunmuşdur ki, bunları bir yerə toplasan böyük bir kitabxana olar. İnternet saytlarında belə bir 

virtual kitabxananın mövcud olması haqqında məlumatlara rast gəlirik 

(bax.http://www.webcom.com/~donh/ esperanto.html и Виртуальную Эсперанто-Библиотеку 

Мартина Вайхерта http:// www. esperanto.net/veb/ – soc.culture.esperanto) 

        Alim alman əlifbasındakı ö, ü, ä hərfi işarələrin yeni Azərbaycan əlifbasına alınmasını məqbul 

hesab edir. Müasir yazımızdakı q hərfini g ilə işarə edir. Müasir əlifbamızda gecə şəklində yazılan 

sözdəki hərfləri ğeĝä şəklində yazmağı təklif edir, ı hərfini i hərfinin altında işarə qoymaqla təqdim 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

152

edir. Beləliklə, müəllif latın qrafikalı Azərbaycan yazısı üçün 36 (apostrof və tire ilə birlikdə) hərfi 

işarə müəyyən etmişdir. Onu da qeyd edək ki, müəllifin təklif etdiyi latın qrafikası müasir 

Azərbaycan latınından çox cüzi şəkildə fərqlənir. Bu müsbət xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, 

Məhəmmədağa Şahtaxtlının Yeni Əlifba Komitəsinə təqdim olunmuş əlifba layihəsi rəyə 

göndərilmiş, I rəy RSFSR Şərqşünaslıq İnstitutunun rektoru Qismətullinə təqdim edilmişdir. O bu 

layihəni orijinal və mədəni-ictimai baxımdan əhəmiyyətli bir iş adlandıraraq məqbul 

qiymətləndirmişdir. Layihəyə verilən II rəy isə mənfidir (rəyçinin F. Ağazadə olduğunu ehtimal 

edirik-S.H.). Rəyçi apostrof və səslərin uzunluğunu bildirmək üçün tire işarəsindən istifadə 

edilməsini qüsurlu hesab edərək bu layihəni yararsız adlandırmışdır (12, s. 94). 

       Eyni  nöqsanları  F.  Ağazadənin  yuxarıda qeyd etdiyimiz məqaləsində də təsadüf edilməsinə 

əsaslanaraq ehtimal etmək olar ki, mənfi rəyi yazan da o özü olmuşdur. Həmin məqalədə  

M.Şahtaxtlının mətbuatda əlifba layihəsi hazırlaması və bu sənədi Yeni Əlifba Komitəsinə təqdim 

etməsi və həmin orqan tərəfindən laqeydliklə qarşılanması barədə çıxış etdiyi göstərilir. F.Ağazadə 

əvvəlcə böyük alimi “əski latınçılarımızdan birincisi” adlandıraraq tərifləsə də sonra onu tənqid 

etmiş, əsərin guya çox nöqsanlı bir layihə olduğunu iddia etmişdir. Müəllif məqaləsinin sonunda M. 

Şahtaxtlının 4 Şərq xalqının dili üçün vahid layihə hazırlamasını yolverilməz, qəbahətli bir hərəkət 

kimi qiymətləndirərək: “Azərbaycan xalqına ərəb, fars əlifbası deyil, doğma əlifbası lazımdır” - 

deyə irad tutur (5). 

       Əlbəttə, böyük ədib və alim Məhəmmədağa Şahtaxtlı bu haqsız iradları cavabsız qoymamış, elə 

qəzetin növbəti nömrəsində F. Ağazadəyə tutarlı dəlillərlə əsaslandırılmış cavab vermişdir (13). 

       Məhəmmədağa  Şahtaxtlının  əhatə  dairəsi daha geniş idi. Təsadüfi deyil ki, Moskvada 

yaşayarkən redaksiya şurasının üzvü olduğu “Qızıl Şərq” məcmuəsində çap etdirdiyi 

məqalələrindən birində də Yeni Əlifba Komitəsinin işindəki nöqsanları faktlarla açıb göstərmiş, 

əlifba layihəsi hazırlamaq işində komitəçilərin təcrübəsiz və səriştəsiz olduqlarını tənqid etmişdir. 

O, komitəçiləri nəzərdə tutaraq yazırdı: “Görünür ki, hərc-mərc yapmağa bizim əlifbaçı ağalarda 

məxsus həvəs var...Əlifbalarına latın əlifbası adını verirlər də düzəltdikləri əlifba doğrudan-doğruya 

rus ilə latın hərflərindən alınma və hər bir qaydanın xaricində yapılmış nəzm-nizamsız bir 

məxlutədir...Biz öylə bir latın hərfləri ilə yazı yazmaq istiyoruz ki, onu işə tətbiq etdikdən sonra 

yazıca bizimlə mədəni millətlər arasında bir müştərklik peyda olsun. Komitənin əlifbası isə hər bir 

cəmiyyətə (birləşməyə-Ə.Q.) felən mane olur. Böylə bir  əlifbanın kəndi-kəndinə edilməyi, məhal 

qəbulə keçməyi namümkün olduğu kibi hökumət tərəfindən zoraki yürüdülməsi də dövlətin sərf 

edəcəyi əmək və məxaric boş yerə işlənib onun nəticəsində peşimanlıq hasil olacağı şəksizdir” (14, 

s. 100-103). 

        Amma  hökumətin  siyasi  məqsədi  və tutduğu hərəkət xətti məlum olduğu üçün onun bu 

ittihamlarına məhəl qoyan yox idi. Əvəzində isə bədxahları vətənpərvər və milli ideallar üçün 

çalışan, bir Avropalı nəcibliyi ilə həqiqəti söyləməkdən çəkinməyən böyük alimin dövlətdən aldığı 

fərdi təqaüdün dayandırılmasına müvəffəq oldular. Bu məqamlar son zamanlarda arxivdən 

tapdığımız böyük alimin yazdığı ərizədə də öz əksini tapmışdır (15). Komitəçilərin təklif etdiyi və 

qəbul etdirdiyi layihənin latın qrafikalı müasir əlifbamızla müqayisəsi də M. Şahtaxtlının bu 

məsələdə tamamilə haqlı olduğunu göstərməkdədir.     

 

ƏDƏBİYYAT  

1. Şahtaxtlı M. Seçilmiş əsərləri, Toplayanı, tərtib və ön sözün müəllifi akad.İsa Həbibbəyli, 

B.: Çaşıoğlu, 2006, 432 s. 

2. Axundov M.F. Seçilmiş fəlsəfi əsərləri, B.: Azərnəşr, 1982, 302 s. 

3. Mirəhmədov Ə. Axundov M.F. və Volney //“Elm və həyat” j, 1970, NO:6, 15 s. 

4. Həbibbəyli İ. Məhəmmədağa Şahtaxtlı:tale yolları və xidmətləri//Məhəmmədağa Şahtaxtlı: 

taleyi və sənəti, B.: Nurlan, 2008, 49 s. 

5. Ağazadə F. Yoldaş Məhəmməd ağa Şahtaxtlının səhvləri //“Yeni yol” qəzeti, 23, V. 1923, 

NO: 16 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

153

7. Эфендиев A.Б.. K реформе тюркского алфавита //“Azərbaycan”, 1919, NO: 32, 12 

fevral 

8. Аязли Р.  “К вопросу о реформе тюркского алфавита//”Знамя труда”, 1919, 11 июня 

9. Babayev A.Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. B.:Təhsil,2008, 560 s. 

10. ARDA, f.103, siyahı 1, iş 1 

11. Шахтахтинский М. Поездка в Баку//”Новое обозрение”.Тифлис, 28.V,1891, №:2556 

12. К.Зейналова. Неизвестная рукопись М.Шахтахтинского о реформе алфавита// СТ, 

1971, №:5, стр. 90-94 

13. Şahtaxtlı M. Yeni türk əlifbası ilə yazılan məqalə münasibətilə//”Yeni yol” qəzeti, 1923, 

NO:17 

14. Məhəmmədağa Şahtaxtlı. Azərbaycan əlifbasının tətbiq etməyə başladığı “latın” əlifbası 

münasibətilə// ”Qızıl şərq” məcmuəsi,yanvar-fevral, M., 1923, s. 100-103 

15. ARDA siyahı 1119, siyahı 1, iş 562, vərəq 58. 

16. Əfəndizadə A. Son türk əlifbası. Bakı, 1919. 

 

 

                                 Aydın Abi Aydın, fil.ü.e.d., prof. 

                                                                                         AMEA akad.Z.Bünyadov adına  

Şərqşünaslıq İnstitutu  

 

TÜRKLƏRDƏ ORTAQ DİL İLƏ ƏLAQƏDAR BƏZİ  

MÜLAHİZƏLƏR 

 

Ortaq ədəbi türk dili məsələsi fikri iyirminci əsrin əvvəllərində ilk dəfə meydana gəlsə də, 

müxtəlif səbəblərdən bu önəmli fikir həyata keçmədən ortadan qalxmış, ancaq Sovet İttifaqı 

dağıldıqdan sonra çox gərəkli bir məsələ olaraq aktuallaşmışdır. Tarix həyata keçirilməsi çətin olsa 

da, ancaq öhdəsindən gəlinə biləcək vacib bir problemin – ortaq türk dilinin həll olunmasını tələb 

edir. Bu məsələ ilə əlaqədar bəzi işlər görülsə də, təəssüf ki, qətiyyətli işlər hələ ki, yoxdur. 

Orta ədəbi dil üçün türk dillərindən biri baza kimi əsas götürülməlidir. Fikrimizcə Türkiyə 

türkcəsinin  əsas kimi götürülməsi daha məqsədəuyğundur. Niyə Türkiyə türkcəsi? Çünki, Türkiyə 

türkcəsi çağdaş durumuna görə başqa türk dillərindən ən təmizi, asan anlaşılanı, dünyada çox geniş 

bir coğrafiyada yayılanıdır. Türkiyədəki 78-80 milyon adamdan başqa, digər ölkələrdə də, demək 

olar ki, çox sevilən, danışılan bir dildir. Almaniyada, Bolqarıstanda, Bosniya-Hersoqoviniyada və 

bir sıra digər Avropa ölkələrindəki türklər də bu dildə danışırlar. Eyni zamanda türkmənlər, 

qaquzlar, azərbaycanlılar, İranda və İraqda yaşayan türklər də çox az fərqlərlə Türkiyə türkcəsinə 

çox yaxın bir türkcə ilə danışır, bir-birlərini asanlıqla başa düşürlər. Hətta, xarici ölkələrdə, xüsusilə 

də Avropa və Amerikada müxtəlif səbəblər üzündən yaşamaqda olan özbək, türkmən, qırğız, qazax, 

başqırd, tatar, qaqauz türkləri də bir-birləri ilə Türkiyə türkcəsində danışaraq anlaşmaqdadırlar. 

Ümumiyyətlə, Türkiyə türkcəsi yazışma, elm, mədəniyyət və ədəbiyyat ənənələri olan inkişaf etmiş 

bir dil olduğundan, ortaq türk dili üçün yararlı və son dərəcə gərəklidir. Dünya türklərinin, demək 

olar ki, 80 faizi çox asanlıqla, tərcüməçiyə ehtiyac olmadan bir-birlərini başa düşürlər. 

Bütün bunlarla bərabər, həm Türkiyədə, həm də digər türk dövlətlərində görüləsi işlər də 

vardır. Bunlar, eyni zamanda ortaq dillə əlaqədar işləri yüngülləşdirmək və sürətləndirmək üçün 

vacib olan təkliflərdir.  

Ortaq türk dili problemlərinə sözün gerçək anlamında əlifbadan başlamaq lazımdır. Məlum 

olduğu kimi, bir zamanlar ümumiyyətlə müsəlman türklərin əlifbaları ərəb dilinin əlifbası olmuş, 

sonralar bəziləri latın, bəziləri kiril (rusların indi işlətdikləri köhnə slavyan) əlifbasından istifadə 

etmişlər. Türkiyədə də keçmiş SSRİ məkanına daxil olan Azərbaycanda da latın qrafikalı əlifbaya, 

demək olar ki, eyni zamanda keçilsə də, lakin fərqlər də mövcud olmuşdur. Məsələn, Türkiyə 

əlifbasında «x» və «h» səsləri yalnız «h» ilə göstərilmiş, açıq və qapalı «e» səsi (yəni, bizim «e» və 

«ə» səsləri ancaq bir hərf olaraq göstərilmişdir və s). 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

154

Hərflər, adından da göründüyü kimi, ağızdan çıxan, eşidilən, söylənilən səsin yazıdakı 

işarələridir. Dilin müəyyən məlum bütün səsləri üçün ayrı-ayrı hərflərdən istifadə olunması şərtdir. 

Ancaq hərf bolluğu olmasın deyə əvvəl bir-birinə yaxın səslər eyni hərflə göstərilmiş, əlifbadakı bir 

neçə hərf birdən artıq səs üçün istifadə olunmuş və indi də istifadə olunmaqdadır. Artıq ortaq dil 

üçün bəzi dəyişikliklər etməyimiz vacibdir. 

Türkiyə türkcəsinin əlifbasında bir neçə iki cür oxunan hərflər mövcuddur. Bunlardan ikisi, 

yəni yumşaq «ğ» adlandırılan hərflə,  «e» hərfi, təkcə başqa türk ölkələrində deyil, hətta öz 

vətəndaşları içərisində də çətinliklər törədir. Məlum olduğu kimi, «ğ» hərfi qalın saitli sözlərdə ya 

özündən öncəki səsi uzadır (məsələn:  aaç, aalamaz, uur, uultu kimi), ya da bəzi başqa türk 

dillərində olduğu kimi ayrıca bir səs verir (məsələn: ağac, ağlamaq, uğur, uğultu). Azərbaycan 

türkcəsində bu səsin ayrıca hərfi (yəni «ğ») var. Bu qala bilər. 

Lakin incə «ğ» səsi hal-hazırda da Türkiyə türkcəsində «y» səsini də verir. «Y» hərfi ola-ola 

bəzi sözlərdə onun yeninə «ğ» hərfini işlətməyə ehtiyac yoxdur. Məsələn, «değil», «değmek», 

«düğme», «geleceğim», «gideceğim» sözlərini «deyil», «deymek», «düyme», «geleceyim», 

«gideceyim» kimi yazmaqla heç bir şey itmir. Bu, digər türk dilləri üçün də çətinliklər 

törətməyəcək, hamı «y» səsini verən «ğ»ni öz səsinə uyğun hərflə yazacaqdır. Qədim türk dilində 

(Orxon-Yenisey və uyğur əlifbalarında) də və ərəb əlifbasında da bu səsləri verən hərflər olmuşdur. 

Türkiyədə danışıq dilində açıq «e»nin yanında bir də «e» ilə «i» arasında söylənən bir qapalı