I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

türkləşdirməyə imkan verir, həm də məcbur edir.  

Çaşqınlıq yaradan üçüncü hal kimi tələffüz məsələsini də gündəmə gətirir. Dilçilik elminin 

ədəbi dilinin tələffüz normalarından və qayda-qanunlarından bəhs edən bir bölməsi olan orfoepiya 

da Cəlil Məmmədquluzadəni narahat edən və düşündürən ən aktual məsələrdən biri idi. Məlum 

olduğu kimi o dövrdə orfoqrafiya qaydalarındakı qaydasızlıq özünü orfoepiyada da göstərirdi. 

Dilimizin lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin müəyyən qrupu yazıldığı kimi tələffüz edilmədiyi kimi, 

əksinə, deyildiyi kimi də yazılmır prinsipi həmin məqalənin “ücüncü hal”ında müəyyən qaydaya 

riayət olunmaması “böyük pozğunluq salırdı” (11, 372). Məsələn: məhəbbət kəlməsi  məhəbbət, 

mühəbbət, mühibbət, möhübbət kimi tələffüz olunurdu. “Yeni əlifba bu kimi kəlmələrin doğru 

tələffüzünü tapıb bir cür yazılmasını və bir cür söylənməsini bərk-bərk-istəyir” (11, 372). 

Məqalədə “dördüncü hal” ərəb və fars dillərindən olduğu kimi dilimizdə işlənən izafət 

tərkiblərinə həsr olunur. Müəllif yazıçılarımızın “cesmani tərbiyə”, “əzabi şədiq”,  “vəzifeyi 

mədəniyye”, “odabeye əsar” və digər bu qəbildən olan tərkiblərin əvəzinə cisim tərbiyəsi, şiddətli 

əzab, mədəniyyət vəzifəsi, əsr-ərbək ədibləri və s. birinci və ikinci növ ismi birləşmələrin 

işlənməsinə tərəfdar olaraq “biz ərəb və fars kəlmələrinə, şivələrinə, tərkiblərinə elə alışmışıq ki, öz 

dilimizin gözəl qanunlarını və qaydalarını o tərkiblərə tabe edib öldürürük” (11, 372). Ədib yeni 

əlifbanın xalqın düşünən beyinlərindən nə istədiyini qısaca bu dörd halla müəyyənləşdirir və 

“əcnəbi qaydalar dilimizdən büsbütün atılsın, dilimiz azad olub təmizlənsin və dirilsin” şüarı ilə 

bütün yazıçı və şairləri, bütövlükdə qələm əhlini bu şüar ətrafında birləşməyə çağırır və dilimizin 

saflığı uğrundakı mübarizəsində silahdaşlarından kömək istəyir.  

Yazıçını düşündürən digər mühüm məsələlərdən biri də imla məsələsi idi. Həm əlifba, həm də 

imla məsələsi bir-birilə sıx şəkildə əlaqədardır. Ərəb əlifbasından istifadə edildiyi dövrdə 

Azərbaycan ədəbi dilinin imla qaydaları qeyri-sabitliyi, prinsipsizliyi ilə nəzəri cəlb edirdi. Bu 

sahədə düzgün qaydalar, prinsiplər hazırlanmaması, ana dilinin qrammatikasının hələ lazımınca 

işlənməməsi məsələsini yazıçı “Sirkə” adlı hekayəsində dörd ədibin mübahisəsi zəminində 

gündəmə gətirərək  belə yazır: “Əhməd Fitrət bir qədər ucadan dedi: - Balıx nədi? Balıx, bax bu 

yediyimiz heyvanın adıdır ... Ay mənim əziz qardaşlarım, axır bir mənə deyim görüm, axır hər bir 

dilin bir qanunu var, axır bizim türk dilinin də bir qanunu var, ya yox? Məlumdur ki, biz türk milləti 

necə ki, hər bir işdə geri qalmışıq, dil barəsində də habelə, nə bir qanun tanıyırıq, nə də bir ahəngə 

tabe oluruq, elə başımızı aşağı salıb Kabla Məhəmməd Cəfər və Fatma xalalar kimi deyirik, elə ata-

babalarımız deyən kimi biz də gərək balığa, balıx deyək” (11, 255). Mirzə Cəlil ana dili 

qrammatikasının işlənməsinə, onun elmi əsaslar üzrə qurulmasına çalışırdı. O, nəzərə çatdırırdı ki, 

ana dilinin qrammatikası hələ lazımınca işlənməmişdir. Buna görə də hər kəs istədiyi kimi danışır, 

hər kəs istədiyi kimi yazır.  

Molla Nəsrəddin imzası ilə  “Molla Nəsrəddin” jurnalı  40-cı  sayında “Dərs kitablarımız” 

adlı məqalədə  Maarif Komissarlığında fəaliyyət göstərən nəşriyyat şöbəsinin icazəsi il çap oluna 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

145

“Üçüncü il” adlı dərs kitabı haqqında tənqid və iradlarını yazır. Müəllif  bu məqalədə həmin kitabın 

yetişməkdə olan gənc nəslin təlim-tərbiyəsində heç bir müstəsna xidmətə layiq olmadığını qeyd edir 

və dilinin bizim dil ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını nümunələrlə göstərir. Kitabda verilmiş 

mətnlərin, şeir parçalarının “çürük, məzmunu çürük, dili çürük, məsləki çürük. Əgər bu kitabı yazan 

mərhum müəllimimiz kitabını bu şəkildə meydana qoyubsa, bu iş onun öz şəxsi işidir, onun ağlı 

belə kəsib” – deyir.  “Amma təəccüb burasındadaır ki, indiki əsrimizdə açıq bir ana dilinə möhtac 

olduğumuz yerdə bir nəfər də mənim kimi bir namərd insafa gəlib dillənmir və demir ki, a balam, 

bu ərəb dili behiştə gedənlər üçün lazımdır; çünki, ağayi-məcilisi əleyhirrəmə buyururlar ki, behişt 

əhli ərəb dili, cəhənnəm əhli məcus dili danışır. Aman gönüdür, nə dili olur olsun, - qoy məcus dili 

olsun, - ancaq oxuyub qanmalı olsun” (11, 375-376). Müəllif bəzi dərs vəsaitlərinin, ələlxüsus da 

ana dili dərsliklərinin milli ruhda, anlaşıqlı, sadə, təmiz ana dilində yazılmasını təkidlə gündəmə 

gətirir. Köhnə fikirli, məqsədi-məramı anlaşılmayan, heç bir milli mənsubluğa xidmət etməyən 

kitabların istifadədən qaldırılmasını və yeni məzmunlu, milli mənafeyə xidmət edən, 

azərbaycançılıq ideologiyası hər kəlməsində bəlli olan, bütün ruhu ilə bizə xas olan dərs kitablarının 

yazılmasının tərəfdarıdır. Burdan belə nəticə çıxarmaq olur ki, coxcəhətli fəaliyyət dairəsinə malik 

olan C.Məmmədquluzadə ana dilində aparılan təlimin ictimai-pedaqoji əhəmiyyətini yüksək 

dəyərləndirmiş, Azərbaycan məktəblərinin ana dilində olmasını, ana dilində tədrisin 

yaxşılaşdırılmasını dövlətdən qəti tələb etmişdir. dilin saflığı, zənginliyin, ədəbi dilin yaradılması 

uğrunda mübarizə aparmış, nəzəri fikirlərin həyata keçirilməsi üçün bütün fəaliyyəti boyu inamla, 

dönmədən əməli iş görmüşdür.  

Cəlil Məmmədquluzadənin bu silsilədən olan məqalələrindən biri də “Yeni yol” qəzetində 

“İmzasız” imzası ilə çap etdirdiyi “Yeni əlifba komitəsinin görmüş və görəcəyi işlər” məqaləsidir. 

Bu məqalə “Yeni Türk Əlifba Komitəsi”nin  beş aylıq fəaliyyətinin hesabatına həsr olunub ki, 

bunlar da 8 bənddə öz əksini tapır. Məqalədən də aydın təsəvvür yaranır ki, bu komitə öz dövründə 

mühüm işlər görməsinə, sıralarını günü-gündən möhkəmlətməsinə baxmayaraq, cürbəcür 

maneələrlə də qarşılaşır “fəqət nə olursa-olsun, komitəmiz getdiyi yoldan dönməyəcək və 

məqsədinə yetişincə daha böyük bir əzm ilə irəliləyəcək” (11, 374) – deyib daha da əzmkarlıqla 

çalışır.   

“Molla Nəsrəddin” jurnalının  №11 sayında “Cırcırama” imzası ilə 1926-cı ilin mart ayında 

nəşr olunan “Ərəb əlifbası” adlı məqalə ərəb əlifbası tərəfdarlarına cavabən yazılmışdır. Hərtərəfli 

dünyagörüşünə, hərtərəfli bilik və məlumata sahib olan Mirzə Cəlil XI əsrdən bu yana ərəblərinin 

özlərinin belə öz əlifbalarında islahat aparmaq haqinda fikirlərinin qısa xülasəsini kiçik həcmli bu 

məqalədə tutarlı faktlarla verə bilmişdir. Həmçinin həmin ərəfədə ərəb əlifbasının tərəfdarlarına  

“biz türklər burda əyləşib ərəb əlifbasını tənqid edənlərin qabağına çıxıb, bu tənqidçiləri pisləyirik 

və başlayırıq ərəb əlifbasının yaxşı tərəflərini üzə çıxarmağa və pis tərəflərini də inkar etməyə. 

Amma olmazdı ki, bu barədə sahibkarların özlərindən də baxəbər olaq və ərəblərin özlərinin 

əlifbaları barəsində rəylərini bilək” (11, 381-382) – deyə tövsiyə verir. Məşhur əlifbaçı Mirzə 

Məhəmmədəli Üveysi, Mirzə Rzaxan Səfir və Mirzə Fətəli Axundovun əlifba inqilabı yolunda 

çalışmaqlarına və onların bu uğurdakı mübarizələrinə mane olanlara isə cavabı “ləzzət burasındadır 

ki, ərəblər də bir vaxt bu cızma-qaranı bilmərrə buraxıb, adam əlifbasını qəbul edələr. ... o vaxt 

pislik hamısı bizə qalacaq” (11, 383).                                                                                                                       

Sonda ümumiləşdirilmiş nəticə olaraq qeyd edək ki, onun əsərlərinin sadə ana dilində 

yazılmasından tutmuş ana dilinin müxtəlif problemlərinə həsr olunan çoxsaylı məqalələri böyük 

ədibin ana dilinə qoyduğu ən böyük mənəvi abidələrdən hesab olunur. Ədibin “Molla Nəsrəddin” 

jurnalının baş məqaləsi olan “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsindən başlamış “Lisan bəlası”, “Bizim 

obrazovannılar”, “Abirin və kilab”, “Şirin rusi danışan”, “Ana dili”, “Dil”, “Bismilla xiragima 

nirragim”, “Əlifba”, “Rus məxrəci”, “İlan-qurbağa”, “Təzə əlifba”, “Latın hürufatı və ingilislər”, 

“Yeni əlifba nə istəyir?”, “Nöqtələr”, “Behişt əlifbası”, “X” hərfi”, “Ərəb əlifbası” kimi məqalə və 

felyetonlarında, eləcə də “Anamın kitabı”, “Saqqallı uşaq”, “Sirkə” kimi bədii əsərlərində ana dili 

və əlifba məsələlərinə aid müxtəlif problemləri öz təbirincə qaldırmış, konkret münasibət və fikir 

ifadə etmişdir.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

146

C.Məmmədquluzadənin yuxarıda adı çəkilən və ya bu səpkili əsərlərində orfoqrafiyanın əsas 

prinsipləri, orfoqrafiya və onu qaydalarını təyinetmə imkanları nəzərdən keçirilir. Məqalə və 

felyetonlarında ayrı-ayrı sözlərin yazılış qaydalarının parametrləri, nitq vahidlərinin mənalı 

morfoloji hissələrinin verilməsi, qrafik işarələrdən düzgün istifadə, həmin işarələrin seçilməsi, dilin 

mənalı vahidlərinin düzgün yazılışı, söz birləşməsi və cümlələrin düzgün tərtibi, qanuni şəklə 

salınması, qrafik transkripsiya sistemində səsin və ya sözün yazılışı, həmçinin qrammatik işarələr 

sisteminin qaydaları və s. məsələlər öz əksini tapmışdır.  

Beləliklə, I Türkoloji Qurultaydan sonra ustad Cəlil Məmmədquluzadəni düşündürən dil 

məsələlərinin, Azərbaycan ədəbi dilinin mənzərəsi göstərir ki, bu şəraitdə dil siyasəti və dil 

quruculuğu əvvəlki dövrlərlə müqayisədə intensivləşir, genişlənir. Kəskin mübahisələrlə müşahidə 

olunan ana dilinin əlifba, imla və termin məsələləri zaman keçdikcə şəffaflaşmağa başlayır, qeyd 

edilən sahələrdə ana dilinin xeyri üçün xeyli işlər görülür. 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1.

  Cəlil Məmmədquluzadənin 140 illik yubileyi haqqında Azərbaycan Respublikası 

Prezidentinin Sərəncamı. “Azərbaycan” qəz. Bakı: 2009, 6 fevral 

2.

  Hacıyev T.İ.Azərbaycan ədəbi dili tarixi. II hissə. Bakı: Maarifı, 1987, 158 s. 

3.

  Hacıyev T.İ. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili. Bakı: Maarif , 1977, 187 s.  

4.

  Məhərrəmova R.C. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin əlifba, orfoqrafiya və 

terminologiya məsələləri.-Azərbaycan ədəbi dili tarixi (Sovet dövrü). III cild. Bakı: Elm, 1982, 123 s. 

5.

  Xudiyev N.M. Azəbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü. Dərs vəsaiti. Bakı: Maarif, 1989, 235 s. 

6.

  Məmmədquluzadə C.M. Əsərləri: 4 cilddə, I c. (Tərtib edəni İsa Həbibbəyli). Bakı: Öndər, 

2004, 664 s. 

7.

   Məmmədquluzadə C.M. Əsərləri. 4 cilddə, II c. Bakı: Öndər, 2004, 584 s. 

8.

  Məmmədquluzadə C.M. Əsərləri. 4 cilddə, III c. (Tərtib edəni İsa Həbibbəyli). Bakı: 

Öndər, 2004, 480 s. 

9.

  Məmmədquluzadə C.M. Əsərləri: 4 cilddə, IV c. (Tərtib edəni İsa Həbibbəyli). Bakı: 

Öndər, 2004, 472 s. 

10.

 

Məmmədquluzadə C.M. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, I c. (Tərtib edəni İsa Həbibbəyli). 

Naxçıvan: Əcəmi, 2009, 608 s. 

11.

 

Məmmədquluzadə C.M. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, II c. (Tərtib edəni İsa 

Həbibbəyli). Naxçıvan: Əcəmi, 2009, 496 s. 

 

 

Bəhicə Xocayeva-Mamedova 

XALİD SƏİD XOCAYEV VƏ ONUN BİRİNCİ TÜRKOLOJİ QURULTAYINA 

HAZIRLIQ İŞİNDƏ ROLU 

Bilindiyi kimi, 1926-ci ildə yer almış Birinci Türkolojı Qurultay tarixi əhəmiyyət daşıyan 

hadisə olmuşdur. Qurultay türkdilli xalqlarının latın qrafikasına keçmək işi və bu işdə 

müvəffəgiyyət qazanmaları ilə bağlıdır. Qurultay qabağı Ağamalıoğlu başda olmaqla latın 

əlifbasına keçməklə əlagədər xüsusi Komissiya yaradılmışdır. Bu Komissiyanın uzun sürən və 

müvəffəgiyyətlə başa çatan işi danılmazdır. Komissiyanın tərkibində başqa üzvlərlə bərabər mənim 

atam, Xalid Səid Xocayev da var idi. Onun Türkolojı Qurultayına hazırlıq işində və təşkilat 

baxınından, istərsə də müxtəlif əsərlər yazmaq baxımından əməyi danılmazdır. Buna sübut olaraq 

Qurultaydan sonra “Yeni Əlifba yollarında...” adlı əsərini göstərmək yerinə düşərdi.     Xalid Səid  

1937-ci il qurbanlarından olan görkəmli alim-türkoloq, bir çox elmi əsərlərin, o cümlədən X1 əsr 

abidəsi olan Mahmud Qaşqarının “Divani Lüğət-it Türk” əsərinin dünyada ilk dəfə məhz 

Azərbaycan dilinə  tərcümə edən müəllifdir. Xalid Səid 12 dilin bilicisi və Füzuli yaradıcılığını 

mükəmməl bilən bir alim idi. Onun vaxtı ilə tələbələeindən olan professor Əli Suıtanlının sözlərini 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

147

yada salmaq yerinə düşərdi: “Füzüliya aid sualla Çobanzadəyə müraciət etdikdə o, tələbələrini 

Xalid Səidin yanına göndərərdi”.     Xalid Səid  Komissiyanın tərkibində bütün türkdilli respublika 

və ölkələrdə olmuş, yerli rəhbəlik və bütün cəmiyyətin nümayəndələri ilə birlikdə danışıqlarda 

iştirak etmişdi. Qeyd edim ki, bu məsələ ilə ilgili olaraq o, Tatarıstan, Qazaxstan və Orta Asiya 

ölkələrində dəfələrlə olmuş, danışıqlar aparmışdı.   Onun Bakıda Türkiyə nümayəndələri ilə 

apardığı heç də asan olmayan söhbətlər onları yeni əlifbaya keçmək haqqda razılığa gətirmişdi. 

Bunları Qurultaydan sonra, 1928-ci ildə yazdığı “Yeni Əlifba yollarında...” kitabinda əks 

etdirmişdi. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu kitab Azərbaycan ədəbiyyatında ilk 

səyahətnamə janrında yazılmış əsərdir. Əfsuslar olsun ki, Qurultay iclaslarında Xalid Səidin dörd 

çıxışları onun tutulması ilə əlaqədər Qurultayın protokollarından çıxarılmışdır. Lakin “Yeni Əlifba 

yollarında...” kitab Ağamalıoğlu və digər Komissiya üzvləri ilə birlikdə aparılan nəhəng hazırlıq 

işlərinin buna canlı subutdur.   Xalid Səidin bu işdə nə dərəcədə fəal olduğuna bir məqam da subut 

ola bilər. Qurultaya həsr olunmuş banket məhz onun evində keçirilmişdir. Burada Türk 

 

nümayəndələri ilə yanaşı digər Qurultay iştirakçıları da qonaq olmuşdur. Bu  gonaqlar arasında 

Türkiyədən gəlmiş Köpürülüzadə, Əlibəy Hüseynzadə və bir çox başqa qonağlar da var  idi. Demək 

lazımdır ki, bu banket haqqda Azərbaycanın ilk qadın rejissyoru olmuş Gəmər Salamzadə öz xatirə 

mövzulu kitabında yazmışdır. Anam Sitarə xanım da tez-tez bu banket haqqında mənimlə bölüşərdi.   

Qurultaydan sonra Xalid Səid Qurultayın gərarlarını həyata keçirmək işləri ilə yanaşı öz elmi 

fəaliyyətini davam etdirirdi. Bu fəaliyyətin zirvəsi isə digər əsərlərlə yanaşı 2000 səhifəlik iri 

miqyaslı  Mahmud Qaşqarının “Divani Lüğət-it Türk” əsərinin Azərbaycan dilinə izahatlı tərcüməsi 

olmuşdur. NKVD tərəfindən tutulan zaman müsadirə olmuş bu əsər indiyə gədər tapılıb üzə 

çıxarılmamışdır. Bu halda Azərbaycan bu məsələdə tarixdə birinci olduğu ilə fəxr edə bilərdi. 

Beləliklə, birinci Türkolojı Qurultayın 90-cı il dönümünün geyd edilməsi, Azərbaycanın  və bütün 

Türk dünyasının ictimayi həyatında əhəmiyyətli bir hadisə kimi giymətlidir. Bu tətbir yeni əlifbaya 

keçid işində fəaliyyət göstərən şəxsləri bir daha yad etmək imkanını da yaradır. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

148

 

BÖLMƏ 2 

 

 

ORTAQ ÜNSİYYƏT DİLİ VƏ TERMİNOLOGİYA  

 

Əbülfəz Quliyev, AMEA-nın müxbir üzvü    

Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru  

 

 MƏHƏMMƏD AĞA ŞAHTAXTLININ  ƏLİFBA LAYİHƏLƏRİ 

 

       Görkəmli  Azərbaycan  maarifçi-publisisti  Məhəmmədağa  Şahtaxtlı  mənalı  ömrünün  böyük  bir 

hissəsini xalqımızın maariflənməsi işinə həsr etmişdir. O, Avropada hələ XIX əsrin sonlarında 

Almaniyanın Leypsiq şəhərində və Fransanın paytaxtı Paris şəhərində mükəmməl dilçilik təhsili 

almış, sanballı şərqşünas kimi yetişmişdir. Məhəmmədağa Şahtaxtlı bu məsələ haqqında hələ 1902-

ci ildə çap etdirdiyi kitabçada qeyd edirdi ki, o, Parisdə yaşayarkən ümumi fonetika mütəxəssisi 

prof. Pavel Passininin başçılıq etdiyi Beynəlxalq Fonetika cəmiyyətinin həqiqi üzvü olmuş, 

cəmiyyətin bütün tədbirlərində fəal iştirak etmişdir. Bu cəmiyyətin bütün Avropa ölkələrini təmsil 

edən filoloq üzvləri vahid fonetik yazı üzərində çalışır və məqalələrini cəmiyyətin elmi orqanı olan 

«Maitre Fonetike» jurnalında nəşr etdirirdilər (1, s. 412). Bu orqandakı məqalələri ilə həmin 

filoloqlar orfoqrafik yazıdan fərqli olan latın əlifbası əsasında fonetik yazı düzəldir və onu 

populyarlaşdırmağa çalışırdılar. Bu mühit gələcəyin dilçi aliminə böyük müsbət təsir göstərmiş və 

onu müsəlman dünyasında maariflənmə, oxuyub yazmaq işində xeyli çətinlik törədən  ərəb 

əlifbasını islah etməyə, ümumi fonetik yazı hazırlamağa təşviq etmişdi. Beləliklə, o, Şərqdə böyük 

dramaturq, filosof və maarifçi M. F. Axundzadənin ən birinci xələfi, onun əlifba islahatının 

davamçısı kimi tanınmışdır. 

       Onu da qeyd edək ki, XIX əsrdə Fransa maarifçiliyi Avropa mədəniyyətinin önündə gedirdi və 

elə ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə dəyişdirilməsi ideyası da XIX əsrin əvvəllərində yaşamış fransız 

səyyah və maarifçisi K. Volneyə məxsus olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, onun adına 

M.F.Axundzadənin məqalələrində də təsadüf edilir (2. s. 242). Doğrudur, burada Konstantin 

Volneydən əsasən bir filosof kimi bəhs edilmişdir. 

        Son  dövrlərdə  M.  Şahtaxtlı  irsinə  diqqətlərin  artırılması  Azərbaycan-Fransa  ədəbi-elmi 

əlaqələrinin, Azərbaycanda əlifba fəaliyyətinin tarixinin öyrənilməsi baxımından da faydalı 

olmuşdur. Belə ki, XX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində görkəmli ədəbiyyatşünas Ə. Mirəhmədov 

M. F. Axundzadə və fransız maarifçisi K. Volney arasındakı ədəbi-elmi əlaqələrə toxunarkən bu 

məsələdə M. Şahtaxtinskinin arxivdə rast gəldiyi çap olunmamış, rus dilində yazılmış “Latın 

əlifbası işığını müsəlman şərqinə” adlı məqaləsinin əlyazmasının  mühüm rol oynağına işarə etmişdi 

(55 səhifəlik məqalənin əlyazmasının 20.VIII.1922-ci ildə qələmə alındığı göstərilmişdir). 

        Ə.Mirəhmədov göstərir ki, XIX əsrdə Avropa və dünya şərqşünaslığının mərkəzlərindən biri 

olan Parisdə universitet və elmi cəmiyyətlərdə Şərq xalqlarının dilləri, o cümlədən Azərbaycan, 

türk, fars, ərəb dillərinin qrammatikası, fonetikası və başqa məsələləri üzərində onlarla dilçilər 

işləmişlər. Həmin alimlər sırasında sonralar bir jurnalist və dilçi kimi tanınmış “Şərqi-Rus” 

qəzetinin redaktoru M. Şahtaxtinski də olmuşdur. Sorbon Universitetindəki “Asiya fonetikası 

cəmiyyəti”nin həqiqi üzvü olan Məhəmmədağa Şahtaxtinski, bir tərəfdən xarici alimlərin, digər 

tərəfdən də M. F. Axundzadənin yolu ilə gedərək XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində yeni 

əlifba yaradılmasına bir sıra cəhdlər etmişdir. Müəllif onu da vurğulayır ki, M. F. Axundzadə 

yaradıcılığı ilə K. Volney irsi arasındakı əlaqələrə həsr etdiyi həmin məqalənin mövzusunun 

aydınlaşmasına Məhəmmədağa Şahtaxtlının göstərilən əlyazması təkan vermişdir. 

       Həqiqətən, Məhəmmədağa Şahtaxtlı ilk dəfə bu məqaləsində yeni əlifba hərəkatının tarixindən 

bəhs edərkən M. F. Axundzadənin bu sahədə böyük xidmətlərini qeyd etməklə bərabər, fransız 

şərqşünası K. Volneyin adını xüsusi olaraq göstərmiş və açıq şəkildə yazmışdır: “...müsəlman 

Şərqini məqsədəuyğun bir əlifba ilə təmin etməyin zəruri olduğu barədə ideyanı ilk dəfə konkret 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

149

şəkildə Persopolis xərabələrini təsvir etməklə dünya şöhrəti qazanmış alicənab fransız dövlət 

xadimi və yazıçısı Volney irəli sürmüşdür”(3. s.15). 

       Kimdir Konstantin Volney?  

K.Volney 1757-ci ildə doğulmuş, Parisdə ali təhsil almış, dövlət işlərində çalışmış, Corc 

Vaşinqtonla yaxın əlaqələrə malik olmuş və Napoleon Bonapartın ehtiram göstərdiyi fransız dövlət 

xadimlərindən biri olmuşdur. O, sonralar siyasi fəaliyyətdən çəkilmiş, qədim Şərq mədəniyyət və 

tarixinə böyük maraq göstərmiş, Suriya və Misirə bir neçə dəfə səyahət etmiş, burada araşdırma 

aparmışdır. Onun “Misir və Suriyaya səyahət” və “Xərabələr” əsərləri XIX əsrin sonlarında bir sıra 

dünya ölkələrində yayılmış, tərəqqipərvər ictimai fikrə müəyyən təsir göstərmişdir. Alim ömrünün 

sonlarında onu əvvəllər də maraqlandıran dilçilik məsələləri ilə, xüsusilə Şərq dilləri ilə daha 

intensiv şəkildə məşğul olmuşdur. O, ərəb, fars və türk dillərini daha asan şəkildə öyrənmək 

məqsədilə latın qrafikası əsasında əlifba tərtib etmişdir. Bu mövzuda o, xüsusi bir əsər də yazıb 

(L`alphabet europeen aus langues asiatiques, Paris, 1819) nəşr etdirmişdir. Bu əsərində Volney bu 

sahədəki fəaliyyətindən və tədqiqat zamanı əldə etdiyi nəticələrdən bəhs etmiş, fikrini 

aydınlaşdırmaq üçün bir neçə cədvəl vermişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, fransız 

alimlərindən Silvestr de Sasi və Lanqle onun sisteminin qəbuledilməz olduğunu iddia etmişlər 

(molotok.ru). 

Doğrudur, M. Şahtaxtlı yaradıcılığının ilk dövrlərində ərəb əlifbasının islah edilməsinin 

tərəfdarı olmuşdur. Amma “Şərqi-Rus” qəzetindən sonrakı dövr yaradıcılığında o, artıq latın 

əlifbasına keçməyin tərəfdarı kimi çıxış etmişdir. Bu məsələyə 1914-cü ildə Peterburqda çıxan “Mir 

islama” jurnalında çap olunan bir məqalədə də işarə edilmişdir: “Bizcə, cənab Şahtaxtinskinin 5 

əlifba layihəsi mövcuddur. Bir çap olunmuş broşürada o, hər hərfin 4 müxtəlif işarəsini vermişdir. 

Bu onun “səsli əlifbası”ndan ibarətdir...Lakin cənab Şahtaxtinski bu əlifba layihələrinə müvəqqəti 

münasibət bəsləmişdir. O, Şərq latın əlifbasına böyük ümid bəsləmişdir”. (4, s. 49). Bundan əlavə, 

F. Ağazadə də bir məqaləsində onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə əlifba layihəsi 

hazırlamasından, ancaq onun qəbul edilmədiyindən bəhs etməkdədir (5). 

        Məlumdur  ki,  böyük  maarifçi  alim  1918-1922-ci illərdə Bakı şəhərində yaşamışdır. O illərdə 

Moskva və Peterburqda məskunlaşıb oradakı mərkəzi qəzetlərdə çalışan böyük ədib müstəqil 

Azərbaycan dövlətinin qurulmasını ürəkdən alqışlamış və Azərbaycana gəlib hökumətin maarif 

işlərinə kömək etmək istəmişdir. Bu illərdə Məhəmmədağa Şahtaxtlının Azərbaycanda universitet