I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

məsələlərin tam həll edilməməsinin müxtəlif səbəbləri olmuşdur: 

 1) Yüzlərcə etrusk yazı mətnlərinin olduğu lövhələr muzeylərdən oğurlanmış, yoxa çıxmışdır.  

2) Etrusklardan günümüzə bir neçə qısa həcmli qəbir daşından, ailə sözləşmələrindən (ana, baba 

adı, uşaqların sayı və adlarından) ibarət yazı nümunələri qalmışdır. Ən maraqlısı isə odur ki, 

həcminə görə digərlərindən böyük hesab edilən etrusk yazısı İtalyada deyil, XIX əsrdə Misirin 

İsgəndəriyyə şəhərində bir mumiyanın üzərində tapılmışdır. 

3)Etrusklar ezoterik toplum olaraq bütün bilgilərini gizlin saxlamış, hər şeyi yazıya almamışlar. 

Yalnız vacib məlumatları din xadimləri qeydə almış və gizli saxlamışlar. Bu səbəbdən də onların 

dini kitabları hələ də tapılmamışdır. 

4) Etrusk yazıları düşünülmüş, sistemli şəkildə məhv edilmişdir. Buna da səbəb o ola bilərdi ki, 

etrusk dili çox geniş araşdırılmış hind-Avropa dillərindən biri olmamış, yeni, fərqli bir dil 

olmuşdur. 

      Bu dil bu günə qədər də tam olaraq tədqiq edilməmiş, son söz deyilməmişdir. Məlumatlara 

görə, etrusk əlifbası 22 səsdən, 22 hərfdən  ibarət olmuşdur. Bəzən sağdan sola, bəzən də soldan 

sağa yazılmışdır. 

      Etruskların  dili,  əlifbası  hələ  bu  günə qədər tam öyrənilməmişdir. Az sayda zəmanəmizə 

qədər gəlib çatan yazılar isə həcmcə çox kiçikdir. Bir çox hallarda ailə məsələlərini, uşaqların 

adlarını, sayını bildirən məzar daşlarından ibarət olmuşdur. Etrusk yazıları haqqında kifayət qədər 

məlumatın olmamasının bir səbəbi bu yazıların daha çox dəbdə olan hind-Avropa dillərindən fərqli 

olması da ola bilərdi. 

        İtaliyalı  tarixçilər  etruskları  latınlardan fərqləndirmiş, “Romalıların siyasi və inzibati-idarə 

işlərini, ordu quruculuğunu, qızılın emalını” və s. məsələləri etrusklardan öyrəndiklərini etiraf 

etmişlər. Latınların mədəniyyəti etruskların mədəniyyətlərinin əsasında yaranmışdır. Latınlar 

etruskları “tuskilər”, onların məskunlaşdığı ərazini isə Toskani// Toskaniya adlandırmışlar. 

Floransa// Florensiya isə həmin məmləkətin mədəniyyət mərkəzi olmuşdur. Hesab edilir ki, 

Avropada renesansı başlayanlar da elə etrusklar olmuş, Roma imperatorluğunu onlar qurmuşlar. 

Hətta Avropanın bir çox məşhur mədəniyyət xadimlərindən Dante, Mikelancelo, Lenardo do Vinçi, 

Napoleon, Vergili, Yuli Sezar belə etrusk mənşəli hesab edilir.  

       Etruskların Avropaya necə gəlmələri haqqında müxtəlif fikirlər, rəvayətlər vardır. Onlardan 

birində deyilir ki, guya Anadolunun Lidya bölgəsində kral Aytosun hakimiyyəti dövründə aclıq baş 

vermiş, kral da xalqı bəladan qurtarmaq üçün onları iki qrupa ayırmışdır. Bir qrupu Turhenos adlı 

oğluna tapşırmış və demişdir ki, insanları da götürüb yeni bir məkan axtarsınlar. Turhenos da 

camaatla birgə İzmirə gəlmiş, orada gəmilər düzəldərək Adriatik dənizi ilə İtalyanın Şərqində 

Umbriya sahillərinə gəlmiş, məskunlaşdıqları ərazini həmin başçının adı ilə Turhen// Türrhenn 

adlandırmışlar.  Elə bu günə qədər də İtalyanın qərbindəki dəniz Türhen dənizi adlanır. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

180

 Bu məlumatı Plutarx da təsdiqləmişdir. O, “Romülüsün həyatı” adlı əsərində etruskların İtalyaya 

gəlməmişdən öncə Lidyada (İndiki İzmir-Manisa bölgəsi-H.H.)   yaşadıqlarını qeyd etmişdir. 

Bizim eradan əvvəl III-II minillikdə Anadoluda yerləşən etrusklar Hititlərin meydana gəlməsi 

nəticəsində Samsun tərəflərə çəkilmişlər. Elə bu səbəbdən də amazonlar Amasya bölgəsinə və Ege 

sahillərinə üz tutmuşlar. Belə bir fikir də vardır ki, Amazonlar e.ə. II əsrin əvvəllərində Qafqazdan 

keçib Anadolunun şərqində yerləşmişlər. Deyilənə görə, İzmiri Amazon kraliçası Murine qurmuş-

dur.  

Qədim Romalılar Troya müharibəsindən sağ-salamat qurtaran truvalıların (Troyalıların) İtalyaya 

köç etdiklərini və latınların onlardan törədiklərini qəbul edirdilər. Bolqar alimi Vladimir Georgiyev 

də Troyalılarla Etruskların eyni boydan olduqlarını söyləmişdir. O yazmışdır: “Troyalılar İtalyanın 

batısına yerləşib Yeni Troya yaratdılar. Burada ancaq etrusklardan bəhs edilə bilər. Çünki Heredot, 

Strabon, Plutarx və başqaları onların Batı Anadoludan olduqlarını söyləmişdilər”. (8,162) 

   451-ci ildə Atilla Roma ilə döyüşlərdə Troya şəhərinə toxunmayacağını söyləmişdir. Həmin 

Troya Anadolulu Tirhenlərin Avropada qurduğu ikinci Troyadan başqa bir şey ola bilməzdi. 

Onların məhz türk mənşəli olduğunu nəzərə alan Atilla da  Troyaya və troyalılara toxunmamışdır. 

Bizans elm adamları türklərin Troyalıların nəsli olduğunu qəbul edirdilər. Bizanslı Qazes və italyan 

F.Filelfo arasındakı məktublaşmadan belə məlum olmuşdur ki, XV əsr türkləri  Əski Truvalıların 

nəslindən olmuşlar və  türklər İstanbulu fəth etməklə Qreklərdən Truvanın intiqamını almışlar.   

  Həmin  məsələ  ilə  bağlı  1990-cı  ildə Turqut Ozalın yazılarında da bəzi fikirlər səslənmişdir. 

İtalyada Etruskların dövrü e.ə. XIII əsrdən e.ə. 265 –ci ilə qədər davam edən 1000 illik bir dövrü 

əhatə edir. (8,112) 

  Etrusk dövləti Quzey-Orta-Güney olaraq üç hissəyə bölünmüşdür ki,  bu cəhət türklərdə sağ-

mərkəz-sol quruluşuna uyğundur. Eyni zamanda onların hər biri də türklərdə olduğu kimi, 12 boya 

bölünmüşdür. Bu türklərin 12 rəqəmini müqəddəs hesab etməsi ilə bağlıdır. 

  Latın dilində belə bir ifadə işlənmişdir: “Vox poluli, vox del”. Həmin ifadənin mənası çağdaş 

dövrümüzdə belə türkiyədə işlənən  “ xalqın səsi, haqqın səsidir” ifadəsinin eynidir. Deyilənlərə 

görə, etrusklarda qadınlar özgür olmuş, qapalı olmamış, yarışlarda, məclislərdə iştirak etmiş, hətta 

döyüşlərdə kişilərlə çiyin-çiyinə vuruşmuşlar. 

   Etruskların inkişaf etmiş bir cəmiyyət olduğunu onların yaratdıqları dil və əlifba da isbat edir. 

Bu günə qədər etrusk əlifbası ilə əlaqədar kəskin söz deyilməməsinin bəzi səbəbləri yuxarıda artıq 

qeyd edilmişdir. Yəni:1. Etrusklardan günümüzə çox az yazı nümunələri gəlib çatmışdır; 2. Etrusk 

yazıları kütləvi şəkildə məhv edilmişdir.3. Yalnız çox vacib olduqda bəzi şeyləri yazar və gizlin 

saxlardılar.4. Aqqlütinativ bir dil olduğu üçün elm adamları onları asan çözə bilməmişlər. 5. Etrusk 

əlifbası 22 hərfli əlifba olmuşdur. 6. Bəzən sağdan sola, bəzən də soldan sağa yazılmışdır. 7. 

Amerikalı və Avropalı elm adamlarının apardığı araşdırmalarının nəticəsində məlum olmuşdur ki, 

bu dilin sözcüklərinin çox böyük bir hissəsi macar, şumer və türk dillərində də öz əksini tapıb.  

 

 

Türkoloqların fikirlərinə görə, etrusk yazı işarələri türk runik yazılarındakı 

işarələrlə//damğalarla eynidir. Bu fikir Qərb alimləri tərəfindən də qəbul edilmişdir. Eyni zamanda 

etruskların ən böyük tanrısının adı TURAN olmuşdur. 

   Elm  adamlarının  fikrincə,  etrusklarla türklərin eyni kökdən olması bir o qədər tərəddüdlü 

olmasa da, onların haradan köç etmələri haqda fikirlər bir qədər müxtəlifdir. 

    Bəziləri köçün orta Anadoludan, bəziləri döğu Anadolu və ya Qafqqazdan, bir qismi isə orta 

Asiyadan başladığını söyləmişdir. 

Etrusklara aid edilən bu şəkildə Romulus və Remusu yedizdirən dişi qurt şəkli verilmişdir. Bu 

isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, türklər kimi qədim etruskların da qurda olan inamını,  soyun 

qurddan başlaması fikrini əks etdirir. 

Bu rəsmdə qurddan süd əməm Romulus Romanın (e.ə. 743) qurucusudur. Ona görə də bu 

heykəldəki boz qurd bu günlərdə də Romanın simvoludur. Eyni zamanda müasir dövrdə həmin 

bozqurd simvolu Roma polislərinin uniformalarında da öz əksini tapır. 

Qədim türklərin arasında etrusklar çox önəmli bir yer tutmuşlar. Türk alimi Kazım Mirşan 

1965-ci ildə etrusk yazılarını oxumuş, 1970-ci ildə onları “Prototürk yazıları” adlı kitabda təqdim 

etmişdir. O, ilk kitabda 94 etrusk yazısının türk hərfləri ilə transliterasiyasını vermişdir. K.Mirşan 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

181

sonralar da etrusk yazıları ilə daha ciddi məşğul olmuş, 1998-ci ildə “Etrusklar: tarixləri, yazıları və 

dilləri” kitabında etruskların  dil və din məsələlərindən, inanclarından bəhs etmiş, onların türk 

mənşəli olmasını bir daha isbat etmişdir. (11,6). 

 Etrusk mətnlərini oxuyub incələyən ilk şəxs elə K.Mirşan olmuşdur. K.Mirşan Florensiyalı 

elm adamı prof. Giovannangelo Comporeale ilə uzun sürən mübahisələrdən, müzakirələrdən sonra 

həmin alimi etrusk yazılarının türkcə olması məsələsinə inandıra bilmişdir. 

           Etruskların  türk  olub-olmaması  məsələsi  ilə  Adilə  Ayda  da  məşğul  olmuş,  1974-cü  ildə 

yazdığı “Etrusklar türkmü idi” kitabında problemin həllinə çalışmışdır. O, kitabda etrusk və türk 

yazı mətnləri arasında bənzətmələr aparmışdır.  

          Azərbaycanda Etrusk yazıları ilə bağlı Çingiz Qaraşarlının fikirləri diqqətəlayiqdir. Onun 

apardığı paralellərdən məlum olur ki, etrusk-Truvalıların daşıdıqları isimlər-şəxs adları türk adları 

ilə tamamilə eynidir. Məsələn; 

     1.  Eski İskandinavya kaynaklarında aşikar olarak türkler adlandırılan Truvalıların 

onomastikasında üzə çıxardığımız türk adları Avropalı araşdırmaçılara məlum deyildir. Məsələn, 

Truvanın sonuncu çarı olmuş 

Priam və əski 

türk (qazax) epik ədəbiyatındakı Turanlı 

qəhrəman Priyamın eyni adı daşıdıqları aşkardır. 

     2.Truva  çarı  Priamın  nəslinə  məxsus  olan  isimlərin də önəmli bir qisminin əski türk isimləri 

olduğu ortaya çıxır. Məsələn, Truvalı qəhrəman Eney adı Çuvaş türklərinə aid Eney adı ilə, Alber, 

Askan, İl və başqa Truvalıların şəxs adları isə əski türklərə və Hunlara məxsus olmuş Alper, 

Askan, İl adları  ilə tam uygundur. 

     3.Truvalı Dardan çağdaş Qırgızlarda hazırda kişi adı kimi işlənməkdə olan Dardan deyilmi? Bu 

adların etimoloji izahı da türk dilləri əsasında mümkündür. Dardan qırgız dilində “iri bədənli və 

sağlam adam” manasındadır. 

    4. Alber, Alper eski Türkçədə alp (“qəhrəman”) və er(“ər”) sözlərindən alınmış dır. Askan ise 

Çuvaş türkçəsindəki askan (“ağzın”, “coşqun”) sözündəndir və s. (6,180) 

          Belə  nümunələrin  sayı  isə  çoxdur.  Yalnız  etruskların  və  onların  yaratdığı  əlifbanın,  dilin 

bundan sonra da öyrənilməsinə ehtiyac vardır. 

ƏDƏBİYYAT 

1.Adile Ayda. Etrüskler Türk mü idi. Ankara, 1974. Aydarov T. Yazık orhonskih 

pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VII veka, Alma-Ata, 1971. 

2. Baskakov N.A. Tyurkskaya leksika v «Slove o polki igorove», Moskva, 1985. 

3. Dinkov B. Etruskata zagadka. Sofiya, 1984. 

4. Homer. İliada. Odisseya, Bakı, 1986. 

5. Konıratbayev E. Kazak eposı jene Türkologiya. Almatı, 1987. 

6.Qaraşarlı Ç. Qədim yunan, roman, kelt və german dillərində türkizmlər(Etrusk yazıları  

danışmağa başlayır). Bakı.2005  

7. Qaraşarlı Ç. Aralıq dənizi hövzəsinin erkən sakinləri – Türklər. Bakı. 2009.   

8. Qeybullayev G. K etnogenezu azerbaydjantsev. Baku, 1991. 

9. Qyula Moravcsik. Byzantinoturcica. II., Berlin, 1993. 

10.Melnikova E.A. Drevneskandinavskie geografiçeskie soçineniya. Moskva,1986. 

11.Mirşan K. Prototürklər. 1970 

12.Mirşan K. Etrusklar.Tarihleri. Yazıları və Dilleri. 1998.  

 

Etrusks   or the Latin alphabets’ mystery 

Summary 

     The article was presented as a challenge to the mysterious world of the Etruscans about identity. 

They are presented on the basis of the facts available to them the same origin. In this regard, 

reference is made to the views of European and Turkish scientists. Turkish origin, while the 

Etruscans and the Roman Empire, but also the idea that the creators of the Latin script used today 

are noted. 

    Key words: Etruscans, Turkish, Roma, alphabet, ancient writings  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

182

 

О. Д. Василюк, ИВ НАН Украины,  

Р.М.Валеев, д.и.н.проф.  

Институт Татарской Энциклопедии  

Академии наук Татарстана,  

А.М.Абидулин, к.и.н., доц. 

 

 

ТЮРКОЛОГИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ А. Е. КРЫМСКОГО:  

ИТОГИ И ПЕРСПЕКТИВЫ ИЗУЧЕНИЯ 

 

Актуальность исследуемой проблемы обусловлена необходимостью изучения истории 

развития тюркологии в современном мире. Это предполагает учёт достижений 

азербайджанских, российских, украинских и европейских востоковедов XIX-XXI веков. Цель 

доклада авторов заключается в том, чтобы дать краткий обзор архивному тюркологическому 

наследию академика А.Е. Крымского и оценить его вклад в российскую, азербайджанскую и 

украинскую тюркологию. Основное внимание уделено разнообразным материалам, 

написанным им во время работы в Лазаревском институте восточных языков (1898–1918) и в 

Украинской академии наук (1918–1941). Выявлены научные направления его основных 

тюркологических штудий. Материалы важны для изучения истории мировой тюркологии, 

преподавания языков, истории, литературы и культуры тюркских народов и государств 

Евразии, в том числе Азербайджана. 

Исследование тюркского социополитического, культурного и этнолингвистического 

пространства Евразии является давней и значимой традицией практических, академических 

и университетских центров России и Европы, в том числе Украины. Особо важную роль 

тюркское политическое и культурное наследие играло в истории и культуре народов России, 

Украины и современных тюркских государств. Известные государства и общества тюркского 

мира (Тюркские каганаты, Волжская Булгария, Улус Джучи, Османская империя и другие 

государства средневековья и нового времени), географические и историко-культурные 

регионы традиционного проживания тюркских народов Российской империи и в целом 

Евразиистали объектом и предметом исследования российских и европейских востоковедов-

тюркологов ХIХ - нач. ХХ в. Исключительную роль в институционализации и 

профессионализации мировой тюркологии сыграл А.Е. Крымский (1871–1942), активный 

участник I Всесоюзного тюркологического съезда в 1926 г. в Баку. 

В своем письме И. Ю. Крачковскому от 17 января 1927 г. из г. Киев А Е. Крымский 

писал: « У меня, в продолжение двух лет, неотвязно вертится в голове назойливая мысль: 

куда мне убежать из Киева? Я подумывал было о Москве; но пребывание мое на съезде 

тюркологов в Баку и общение с москвичами, приехавшими на съезд,  показало мне, что в 

Москве все переменилось и о науке там не думают, и даже библиотеку Лазар[евского] 

Института, над созданием которой я так много поработал, передали в Эривань. Подумывал я 

и о том, чтобы остаться в Баку. Там отнеслись к этой мысли с сочувствием…» [30, с. 182]. 

В истории российской и украинской тюркологии А.Е. Крымский занимает особое 

место. Жизнь и биография российского и украинского арабиста, ираниста, тюрколога и 

слависта связаны с тремя значимыми периодами – московским (1889–1918), бейрутским 

(1896–1898) и киевским (1918–1941). Знаток арабо-мусульманских языков, он создал 

капитальные труды по истории арабо-мусульманских народов, в том числе тюркских 

обществ и государств. 

Следует обратить внимание на новый этап его востоковедческих, в том числе 

тюркологических исследований в Киеве. В докладе представлен обзор основных рукописных 

материалов по тюркологии, сохранившихся в Институте рукописи Национальной 

библиотеки Украины им. В.И. Вернадского в г. Киеве (далее – ИР НБУВ), в особенности 

касающихся истории и культуры Азербайджана. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

183

Достаточно хорошо известны опубликованные труды академика Крымского (1871–

1942) по тюркологии московского и киевского периодов – «История Турции», «История 

Турции и ее литературы», «Тюрки, їх мови та літератури», «Історія Туреччини та її 

письменства», его статьи в сборнике «Студії з Криму» и энциклопедиях. Наряду с ними, 

Агафангел Ефимович на протяжении своей научной карьеры писал и небольшие по объему 

исследования по тюркологии. 

В России конца XIX в. печаталось много справочной литературы. 

«Энциклопедический словарь», издаваемый Брокгаузом и Ефроном стал важным этапом. 

Крымский был связан с ним более 14 лет. К моменту начала своего сотрудничества с ним он 

уже окончил Лазаревский институт и поступил на историко-филологический факультет 

Московского университета. Репутация у молодого востоковеда уже была такова, что к нему 

обратились из редакции словаря с просьбой о написании статей по ориенталистике. 

Фактически его первые тюркологические работы: «Кадын» (п/т 26, 1894), «Кылыдж-Арслан 

I», «Кылыдж-Арслан II» (п/т 33, 1896), «Магомет I» (п/т 35, 1896) и др. появились именно 

там. В дальнейшем Крымский сотрудничал и с «Новым энциклопедическим словарём», и с 

«Энциклопедическим словарём» Русского библиографического института Гранат. В общей 

сложности для них было написано более 200 статей, из них около 70 тюркологических. 

Необходимо отметить, что от такого сотрудничества выиграли обе стороны. Ведь справочная 

ценность по ориенталистике этих изданий сохраняется до наших дней благодаря статьям 

Крымского. А молодой учёный с самого начала научился точно и кратко излагать свои 

мысли. К тому же обязательное дополнение статей детальным описанием источников и 

литературы стало неотъемлемой частью его работ, в том числе последующих монографий 

[19]. 

Многие научные труды А.Е. Крымского начинались как пособия для студентов 

Лазаревского института восточных языков, в котором он преподавал в 1898–1918 годах. К 

ним относится и «Грамматика турецкого языка», хранящаяся в ИР НБУВ. Дело состоит из 

нескольких тетрадей (это как напечатанные на машинке, так и рукописные тексты). Первая 

машинописная тетрадь озаглавлена: «Начальныя сведения турецкой грамматики. Урок 

первый: Гармония гласных звуков». Далее идут еще десять уроков в двух тетрадях. В 

каждом уроке даются примеры излагаемого материала, слова к упражнениям. По всему 

тексту имеются рукописные вставки и правки рукой Крымского, расширяющие и 

уточняющие подаваемый материал. Очевидно, он не раз обращался к подготовленному 

тексту, все больше совершенствуя его [3]. «Научно-практический курс турецкого языка» 

состоит из шести рукописных тетрадей на украинском языке, написанных двумя почерками 

и разными ручками. Каждая из шести тетрадей имеет титул: Академик Аг. Крымский. 

«Научно-практический курс турецкого языка». Фактически это перевод предыдущего дела, 

но уже учитывающий некоторые правки, сделанные в нём Крымским. При этом есть начало 

(одна страница) одиннадцатой лекции, озаглавленной: «О самых употребляемых именных 

суффиксах», отсутствующая в предыдущем деле [5]. Вероятно, в начале 1920-х гг. Агафангел 

Ефимович готовил свой курс турецкого языка для преподавания украинским студентам, 

потому что в следующем деле мы находим уже машинопись тех же 10 лекций под 

заголовком «Практическая грамматика турецкого языка» (Киев, 1921). Работы эти интересны 

еще и тем, что излагая материал на родном языке, он начал создавать украинскую научную 

терминологию [4]. К этому же периоду и тематике относится и несколько десятков листов 

черновиков почерком Крымского из другого дела [2], написанных уже после 1919 года. 

Рукопись пестрит правками красным карандашом также рукой Крымского, и представляет 

собой различные упражнения по турецкому языку. Прилагается и тетрадь самого Агафангела 

Ефимовича периода его студенчества с титулом «Аг. Крымского «Турецкие слова из лекций 

Эфенди Дзеруниана». Это 9 исписанных с двух сторон листов (два вырезаны), состоящие из 

словаря отдельных слов и фраз на разные темы в османском написании. Вероятно Крымский 

использовал их для примеров в своих лекциях, как и хранящиеся в других делах тетради по 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

184

турецкому языку своих однокурсников и студентов (например, Гордлевского) по 

Лазаревскому институту восточных языков [7; 8]. 

В истоках его фундаментального исследования «История Турции и её литературы» 

также лежат лекции для студентов. Вначале, в 1910 г. Крымский издаёт вторую часть — «от 

расцвета до начала упадка», а в 1916 г. выходит первая часть — «от возникновения до начала 

рассвета». Обе появились на свет в «Трудах по востоковедению» Лазаревского института 

восточных языков. У Крымского мы не находим прямого объяснения такой 

последовательности выхода книг. Но исходя из его многочисленной сохранившейся 

переписки, можно предположить, что вторая часть была закончена ранее, благодаря большей 

доступности источников по ней. В то время как необходимые для написания первой части 

материалы, Агафангел Ефимович не сразу смог достать и изучить. Поэтому он отложил её 

выход на более поздний срок. Первая часть больше посвящена истории Турции, тогда как 

вторая — литературе. В этом глобальном исследовании особо чувствуется, что Крымский 

был выпускником историко-филологического факультета, где обе дисциплины изучались как 

одно целое. А его знание восточных языков, делает эту работу поистине уникальной. 

История и язык, культура и литература Турции и других тюркоязычных народов 

исследуются им не отдельными составляющими, а в неразрывной связи, дополняя и 

обогащая друг друга [23; 24]. 

В сборнике «Царьград», изданном под редакцией И. Лазаревского в 1915 г., 

Крымский размещает свой 30-страничный очерк «История Турции», который начинает с 

создания государства, а завершает 1914 г., замечая, что став союзником Германии, Турция 

рискует в случае поражения быть окончательно изгнанной из Европы [25, с. 3-34]. 

После переезда в Киев в 1918 г. Агафангел Ефимович Крымский принимал активное 

участие в создании Украинской академии наук, долгие десять лет был её непременным