I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cümhuriyyət tarixi boyunca gördüyümüz bu qütbləşmədə şərqə meyillənməni təmsil edənlərə görə əsas qərbin latın əlifbası qəbul ediləcəyi təqdirdə milli kimlik və dəyərlər əldən gedəcəkdi. Həmçinin ərəb əlifbasını müdafiə edənlər, latın əlifbasının qəbul ediləcəyi təqdirdə qədim Osmanlı tarixi və İslam dünyası ilə əlaqələrin kəsiləcəyini düşünür, bundan bərk narahat olurdular. Beləliklə I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
240 iki tərəf də əlifbaya demək olar ki, sirli bir məna verir, istənilən halda bu qrupların ikisindən birinin qalib gələcəyi halda bir çox əsaslı dəyişikliklə olacağını gözləyirdilər. (12, 376) Bu dəyişikliklərin bir an əvvəl həyata keçirilməyini istəyənlərin sırasında olan bir başqası da Cəlal Nuri idi. “Ərəb əlifbasının Türkcənin ruhuna uyğun olmadığını və dünyəvi bir yazı olan Latın əlifbasının qəbul edilməyinə ehtiyac” olduğunu dilə gətirən Cəlal Nuri, 1912-ci ilə “Tarih-i Tedenniyat-ı Osmaniye Mukadderat-ı Tarihi-ye” adlı əsərində, rumunların Slavyan hərflərini, almanların Qotik hərflərini buraxaraq latın əlifbasını qəbul etməklərindən danışaraq Maarif Nəzarətinə bir təklif irəli sürdü. “Latın hərfləri ilə təhsil və tədris metodu bir vilayətdə bir illik təcrübə məqsədilə tədris edilsin. Əgər bir ilin axırında xalq bu yazını asanlıqla qəbul edə bilməsə və bu dildə təhsilin asanlığını görməsə əlifba qəbul edilməsin.” (13, 61) Eyni il ərzində Almaniyada yaşayan türk tələbələri “Yeni hərflər birliyi” adlı bir dərnək quraraq bütün Türkiyədə latın hərflərinin qəbul olunmağı fikrini irəli sürüblər və “Yeni yazı” adında bir də jurnal çıxarırdılar. (12, 377) 1925-ci ildə İsmail Şükrü, “Asrı Türk Harfleri Hakkında” adlı əsərində çağdaş Türk hərflərinin yalnızca latın əlifbası ola biləcəyini söyləyirdi. 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Türkoloji qurultayın ardından türk maarif problemlərini araşdırmaq məqsədilə Türkiyəyə dəvət edilən Dr. Kühne yazı haqqında “Macar və Fin dillərində olduğu kimi latın əlifbasının qəbul edilməsi qərb mədəniyyətinə qoşulmağı asanlaşdıra bilər” fikirlərini ifadə etmişdir. Eyni il içərisində “Akşam” qəzetinin apardığı bir sorğuda iştirak edən 16 nəfərdən üçü (Abdullah Cevdet, Mustafa Hamid və Refet Avni) Latın əlifbasının qəbul edilməyə qarşı münasibətlərinin müsbət olduğunu söyləmişdilər. (14, 10-12) Aparılan bu sorğu nəticəsində mətbuatda da fikir ayrılıqları yarandı. Ahmet Cevdetin rəhbərliyi altındakı “İkdam” qəzeti ilə “Yeni Kafkasya” və “Hayat” jurnalları ərəb əlifbası tərəfdarları, Yunus Nadi rəhbərliyindəki “Cumhuriyet” qəzeti və “Milliyet” qəzetlər isə latın əlifbasının qəbul edilməyinin tərəfdarları idi. (15, 11) Cəlal Nuri İleri 1926-cı ildə nəşr olunan “Türk inqilabı” adlı əsərində latın əlifbasının birdən-birə yox tədricən qəbul edilməsi fikirini təsdiqləyir. Eyni il Midhat Sadullah “latın harfleriyle Türkçe elifba tecrübesi” adlı bir kitab nəşr etdirir. Müəllif bu kitabında 29 hərflik bir türk əlifbası layihəsi tərtib edir. (12, 378) Bir il sonra Hidayet İsmail, “ərəb və latın harfleri” adlı kitabında 35 hərflik bir Latın əlifbası layihəsi təklif edir. 1927-ci ildə isə Stepan Karayan “Muaddel Latin Harfleriyle Elifba-i Türk Projesi” adlı kitabı nəşr edilir. (11, 84) Bu layihələr, tərkibinə görə Latın əlifbasını tam olaraq əhatə etmir. Hidayet İsmailin layihəsində Ərəb hərfləri, Stefan Karayanın tərtib etdiyi layihədən tamamilə fərqlənirdi. Latın və fərqli simvollardan ibarət olan bu yeni əlifba layihəsi məhz bu çatışmamazlıqlarına görə qəbul edilməmişdir. 1927-ci ildə Ahmet Cevat Emrenin “Vakit” qəzetində başlatdığı “Lisanımız Hakkında Bir Kalem Tecrübesi” başlıklı altı aylık yazılar silsiləsi, 1928-ci ildə “Muhtaç Olduğumuz Lisan İnkilabı Hakkında” adı ilə nəşr edilir. 7 may 1928-ci ildə İbrahim Necmi Dilmen “Milliyet” qəzetində, “Latin Harfleriyle Türkçe Elifba” başlıklı yazılarını nəşr etməyə başlayır və yazılar eyni ilin 29 iyun tarixinə qədər davam edir. “Milliyet” qəzetində, İ.N.Dilmen tərəfindən hazırlanan Latın əlifbası ilə bəzi yazılar nəşr olunmağa başlanır. Ancaq bu əlifba daha sonra onlara qoşulan Dilmenin özünün də iştirak etdiyi dilçi mütəxəssislər tərəfindən təsdiq olunmur. Əlifbada x hərfi ş səsini, j hərfi y səsini, y hərfi ı səsini təmsil etməkdədir və bu qarşılıqlar, dil dilçilərin üzərində çalışdığı layihəyə uyğun deyil. Buna baxmayaraq “Milliyet” qəzeti bəzi səhifələrində bu əlifbadan bir müddət istifadə edir. Hökumət tərəfindən latın hərflərinin qəbul edilməsi qərarı qəbul edildikdən (1927) bir il sonra, dilçilər cəmiyyəti qurulur və “Hakimiyet-i Milliye” qəzetində 10 iyun 1928-ci ildə bunu xalqa elan edirlər. (16, 728) Dilçilərdən ibarət Komissiyaya SSRİ daxilində olan Türkdilli respublikaların istifadə etdikləri əlifbalar da daxil olmaqla, latın əlifbası əsasında 20-yə qədər əlifbanı təhlil edərək bir iş proqramı hazırlayır. Fəaliyyətin əsas prinsipləri aşağıdakı şəkildə müəyyən edilir: (12, 380)
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
241 1. Qoşa hərflərdən istifadə edilməyəcəkdir, 2. Milli bir türk əlifbası olacaq, 3. Səslərin beynəlxalq dəyəri dəyişməyəcək, 4. İşarəli hərflərə mümkün olduğu qədər az yer veriləcəkdir. (13, 217) 12 iyun 1928-ci ildə hazırlanan əlifba layihəsi üzərində son müzakirələr aparılır. Komissiya adından İbrahim Qrandi rəy yazır. Bu rəy 21 iyun 1928-ci ildə “Akşam” qəzetində nəşr olunur. Rəyin hamısı avqust 1928-ci ildə İstanbulda nəşr edilir. (11, 92) 1 avqust 1928-ci ildə Mustafa Kamal Atatürkə təqdim edilən, İ.Qrandinin rəyində əsasən bu fikirlər qeyd olunmuşdu: “Latın hərflərinin dilimizə tətbiqi imkanını düşünmək üçün 26 iyun 1928- ci ildə fəaliyyətə başlayan heyətimiz, birbaşa bugünkü müştərək və ədəbi dilimizin istinad etdiyi incə və İstanbul danışıq dilini əsas götürərək, bu dilə nəzəri və əməli cəhətlərdən ən uyğun və əlverişli bir əlifba yaratmağa çalışmışdır. Bu məqsədlə ibtidai latın hərflərinin əsas dəyərini Avropa millətləri istifadə etdiyi hərflərini Türkcəyə hansı şəkildə istifadə ediləcəyimizi aşağıdakı şəkildə təklif edirik.” (13, 218) Avropada və SSRİ tərkibində olan Azərbaycanda istifadə olunan latın əlifbası layihəsi bu şəkildə idi. Dil komissiyası, əlifbanın ən son variantını müzakirə etmək məqsədilə, 6 avqust 1928-ci ildə Qalatasaray liseyində maarif vəkili Mustafa Necatinin rəhbərliyində iclas keçirir. İsmət İnönünün təklifi ilə komissiyada iştirak edən Cəlal Sahir Erozan, İbrahim Necmi Dilmen, Ahmet Rasim, Reşat Nuri Güntekin, Besim Atalay, Veled Çelebi İzbudak, Hamit Zübeyr Koşay və Qyula Meszaros da iclasda iştirak edirlər. (13, 220) Əlifbadakı hərflərin ən son variantı müzakirə edilərkən, ərəb və fars dilindən alınma sözlərin yazılışında istifadə edilmək üçün hərf müəyyənləşdirilib-müəyyənləşdirilməməsi haqqında narahatçılıqlar olmuşdur. Xüsusilə, ذ, ,
, , خ , ح , ق , ع , غ hərflərinin yer aldığı alınma sözlərin imlasının problem yaradacağı məsələsi, heyətdəki bəzi üzvlərin bu hərflərə qarşılıq Latın hərfi yaratmaq təkliflərinin ortaya atılmasına səbəb olmuşdur. İclasda ظ ,ذ , ز hərflərinə س , ص , hərflərinə qarşılıq olaraq tək bir latın həfrinin qəbul edilməyinə qərar verilmişdir. (12, 382) a, b, d, e, f, h, i, l, m, o, p, r, s, t, u, v, z hərflərində də qısa müddət ərzində razılaşma əldə olunmuşdur. Buna qarşılıq ,آ . گ . ج , , ش , غ , ى və sait səslərin qarşılıqları haqqında müzakirələr davam etmişdir. üçün c, آ üçün q, گ üçün ج , ع j və ya dj, üçün c və ya ct, ش üçün ch və ya sh, غ üçün g və ya غ , ى üçün j,ı saitləri üçün y və ya i, ü vokal üçün y kimi təkliflər təqdim edilmişdir. (13, 221) Xüsusilə غ, ,
,آ . və گ hərflərinin qarşıladığı səslərə bir hərf təklif edilmişdir. İclasda گ üçün
gy, آ üçün ky, üçün kh və غ üçün gh qəbul edilmişdir. Ancaq istifadəyə daxil olmadan bu hərflərdən imtina edilmişdir. Həmçinin komitənin aldığı qərarların bir nömrəli maddəsi, bir səsin birdən artıq hərflə qarşılanmaması idi. İstanbulda bir həftə davam edən yeni əlifbanın ən sonuncu variantı üzərində davam edən müzakirələr nəticə aşağıdakı şəkildə müəyyən edildi.
Avqust 1928-ci ildə İstanbulda yeni hərflərin elan olunduğu və əsas imla qanunauyğunluqlarının qeyd olunduğu “Elifba Raporu” nəşr edilir. 41 səhifədən ibarət olan bu hesabat (rəy) bu başlıqlardan ibarət idi: 1. Türk dilindəki səslərin miqdarı və keyfiyyəti, 2. Latın hərflərinin səs dəyərləri, 3. Avropa ölkələrində istifadə olunan latın əsaslı əlifbadakı hərflər kimi, 4. Bu əlifbalardakı hərflərin şəkilləri və savtı qiymətləri, 5. Türkcəyə məxsus latın hərflərinin seçilməsi və bu xüsusda tətbiq olunan əsaslar 6. Müxtəlif əlifbalardakı qoşa hərflər, işarəli hərflər, latın əlifbasına əlavə edilmiş hərflər, 7. Türk əlifbasını təşkil edən hərflərin müxtəlif dillərdəki qarşılıqları, 8. Müəyyən edilən yeni əlifbanın vəsfləri. (17, 93) Təqdim edilmiş rəydə (hesabatda) əlifbadakı hərflər və səs dəyərləri ilə əlaqədar olaraq aşağıdakı ifadələrə yer verilmişdir. Türk dildəki səsləri ifadə etmək üçün komitəmiz tərəfindən I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
242 tərtib edilən şəkillərin hamısını istifadə formaları ilə aşağıdakı şəkildə verə bilərik: “a, â, b, c, ç, d, e, f, g, (ga, ge, gha, geh), h, ı, i, , j, k (ka, ke, kha, khe), l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, û, v, y, z”.(12, 384) Kar samitlərlə qalın, cingiltili samitlərlə incə oxunması tələb olunan yerlərdə k və g samitlərinə bir h əlavə olunur. “Makh sun-aleyh, khâtip, terghib, dergâh, idrakh” kimi sözlərdə. (11, 93) Yekunda təqdim edilmiş yeni türk əlifbası 29 şəkildən ibarət olmaqla aşağıdakı şəkildə təklif edilir: a (a), b (be), c (ce), ç (çe), d (de), e (e), f (fe), g (ge), h (ha), ı (ı), i (i), j (ji), k (ka), l (le), m (me), n (ne), o (o), p (pe), q (kü), r (re), s (se), ş (şe), t (te), u (u), v (ve), w (çift v), x (iks), y (ye), z (ze). (12, 384) Qısa zaman sonra yeni hərflərin tanıdılması və öyrənilməsi məqsədilə yerinə yetirilən fəaliyyətlərdə qarışıqlığa səbəb olan gh və kh birləşmələri əlifbadan çıxarılmış və 31 hərflik yeni Türk-Latın əlifbası 29 hərfə endirilmişdir. Bundan sonra ictimaiyyətə “Yeni türk hərfləri” olaraq təqdim edilən əlifbanın xalqa tanıdılması və qəbul edilməməsi üçün fəaliyyətlərə başlanılır. Təqribən 75 il davam edən əlifba islahatı və reform fəaliyyətlərindən sonra 1 noyabr 1928- ci ildə 1353 saylı qanunla latın hərflərinə əsaslanan türk əlifbası qəbul edilir. Qanuna görə, 1929-cu ilin əvvəllərindən etibarən yəni iki ay sonra dövlət vasitəsilə yerinə yetiriləcək bütün yazışmalar, mətbuatda və digər sahələrdə yeni türk əlifbasından istifadə ediləcəkdir. Bundan sonra məktəblərdə və digər təhsil sahələrində də yeni əlifba ilə tədrisə başlanılır. Daha sonra əlifba islahatının qorunması üçün 23 dekabr 1931-ci ildə qəbul edilən bir qərarla; “Yeni türk əlifbası qanununa zidd olan ərəb hərfləri ilə açıq və gizli şəkildə mədrəsələr, tədris mərkəzləri və digər yerlərdə ərəb əlifbası ilə istənilən şəkildə tədrisdən istifadə fəaliyyəti Cinayət Məcəlləsinin 526-cı maddəsinə görə cəzalandırılacağı” hökmü qeyd olunur. ƏDƏBİYYAT 1. Ziya Gökalp, “Osmanlı İmlasının Tarihi 1” Gənc Kalemler, Cilt II, Nu 10, 14 Ekim 1911, sayfa 161-165 2. Cafer Ulu, “Osmanılda Alfabe Tartışmaları ve Latın Alfabesinin Kabulü Sürecinde Mustafa Kemalin Çıktığı Yurt Gezileri: Tekirdağ Örneği” Pdf makale. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1900/19970.pdf, sayfa 2. (Indirilme tarihi 30.03.2014) 3. Fevziye Abdulla Tansel, “Arap Harflerinin İslahı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri (1862-1884)”, Belleten, Cilt XVIII, sayı66, nisan 1953, sayfa 223-249 4. M.F.Axundovun fondu, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Respublika Əlyazmalar İnsititutu, Fond-2, siy.1, sax.vah 39 5. Hüseyn Sadoğlu, “Türkiyede Ulusçuluk ve Dil Politikaları” İstanbul 2003, Talat Tekin, “Tarih Boyunca Türkçenin Yazısı, Ankara 1997. 6. Levend Agah Sırrı, “Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri” TTk, Ankara 1960, sayfa 17-18. 7. Ali Suavi Pariste 1869 da yayımlamakta olduğu “Ulum” gazetesinin 214.sayısında “Lisan ve Hatt-ı Türki” başlıklı makalesinde bu konudaki fikirlerine yer vermiştir. 8. Bilgin Çelik, “İttihatçılar ve Arnavutlar”, Büke Kitapları, İstanbul 2004, sayfa 273-303. 9. İ.Başgöz-Howard E.Wilson, “Türkiye Cumhuriyetinde Eğitim ve Atatürk”, Ankara 1973, sayfa 113 10.
Sultan Abdülhamit, “Siyasi Hatiratım”, (çev Salih Can), Hareket Yay., İstanbul 1974, sayfa 177-178 11. Bilal Şimşir, “Türk Yazı Devrimi, Ankara 1992, sayfa 29 12. Hatice Şirin User, "Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemler" Akçağ yayınları, Ankara 2006, səhifə 375 13.
Rekin Ertem, “Elifbeden Alfabeye Türkyede Yazı Meselesi”, Dergah Yay, İstanbul n1991, say 221
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
243 14.
Muharrem Doğdu Mercanlıgil, “Yeni Harfler Birliği” ve “Yeni Yazı”, Ülkü, IV/40, Nisan 1949, sayfa 10-12. 15. “Yeni Kafkasya” qəzetində M.Ə.Rəsulzadənin Ərəb əlifbasına qarşı olan fikirlərinin qeyd olunduğu “Əlifba Məsələsi” adlı yazısı çox faydalıdır. M.Ə.Rəsulzadə Latın əlifbasının qəbul ediləcəyi təqdirdə Türk dünyasındakı birliyin də pozulacağını düşünürdü. “Yeni Kafkasya”, say 3, səhifə 11, İstanbul 1926. 16.
Faik Reşit Unat, “Latın Alfabesinden Türk Alfabesine”, TD, Ankara, 1.8.1953, sayfa 728 17.
M.Şakir Ülkütaşır, “Atatürk və Harf Devrimi” TDK Yay, Ankara 1973, sayfa 61-61, Bilal Şimşir “Türk Yazı Devrimi, Ankara 1992, sayfa 93 18. https://tr.wikipedia.org/wiki/Dil_Devrimi (yükləmə tarixi 30.12.2015)
Gülnar Bəşirova, dissertant AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu bashirova.gulnar@mail.ru
DƏNİZÇİLİK TERMİNLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Dənizdə hərəkət vasitələri, şübhəsiz, dəniz nəqliyyatı vasitələridir. Dənizdə terminlər terminoloji ifadələr vasitəsilə nominasiya olunur. Hərəkət vasitəsi kimi gəminin xeyli sayda növləri fərqləndirilir: river boat (çay gəmisi), river- canal vessel (çay-kanal gəmisi), river-marine vessel (çay-dəniz gəmisi). Qayıq dəniz nominasiyası kimi bir sıra terminlərlə adlandırılır: qayıq (balancell, balensela), olima – olayma (Bismark adalar qrupu oyulmuş qayıq), ompo – ompo (Hind qayığı), ondoan – ondoan (Filippin qayığı), ora – ora (Saloman adası qayığı), pajala – peysal (Hind qayığı), panagatan – panaqatan (Filippin oyulmuş qayığı), pangkoh – panqa (Panama oyma qayığı), pao-pao – pao-pao (Mamoa adasına məxsus qayıq), papalim bang – panalinq banq (İndoneziya yelkənli qayığı), pareranda-pakata (İndoneziya yelkənli qayığı) və s. Qayığın kimə, hansı ölkəyə mənsub olması həmin terminlərdə öz əksini tapmışdır. Bundan əlavə, dənizdə növbətçi qayıqlarından müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. Məsələn, xilasedici məqsədlər daşıyan qayıqlar ingilis dilində quarter boat adlandırılır. Gəmidə hərəkət vasitələri və onları təmin edən müxtəlif vasitə və avadanlıqlar vardır. Bunlar terminlərdə öz təzahürünü tapır. Gəmi və qayıq müxtəlif hissələrdən ibarətdir. Həmin hissələr arxa, yan, qabaq və s. hissələrdir. Onların hər birinin ingilis və Azərbaycan dillərində özünəməxsus adları vardır: Gəminin yan aldığı yeri bildirmək üçün «terminal» terminindən istifadə olunur. “Terminal liman, sonuncu stansiya, sonuncu nöqtə” mənalarında işlədilir. «Üzmək» (ride) bir hərəkətin adıdır, hərəkət feilidir. Ride – getmək, gəlmək (gəmiyə aid), dayanmaq (lövbərdə) kimi hərəkətləri də bildirir Gəmini hərəkətə gətirən vasitələrdən biri küləkdir. İngilis dilində tam küləklə gələn gəmi «running-free vessel» adlandırılır. Sürətlə hərəkət edən gəmi ingilis dilində «fast-steaming ship» adlandırılır. Hərəkət vasitəsi kimi gəminin xidmətlərindən asılı olaraq aşağıdakı növləri fərqləndirilir: oiler (neftdaşıyan gəmi), oil-carrying vessel (neftdaşıyan gəmi), ontro – ontro (Yuqoslaviya balaca motorlu yelkənli balıqçı gəmisi), ore-carrier (dəmir filizi daşıyan gəmi) və s. Dənizdə hərəkət vasitələrindən biri də tanker termini ilə adlandırılır. Bu vasitə aşağıdakı terminoloji vasitələrdə öz ifadəsini tapa bilmişdir: ore-oil tanker (filiz-neft daşıyan tanker), parao- parao (Filippin yük-sərnişin tankeri) və s. Gəminin, qayığın hərəkət yolları, istiqamətləri, marşrutu ilə əlaqədar dənizçilik terminləri geniş yayılmışdır. Məsələn: route (marşrut, isiqamət, yol), arctic route (arktika dəniz yolu), I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
244 optimum ship route (gəmi hərəkətinin optimal yolu), soiling routes (naviqasiya yolu // xətti), sea route (dəniz yolu), ship-ring route (gəmilərin üzmə yolu; gəminin hərəkəti üçün məsləhət görülən yol), short sea route (qısa dəniz yolu), trade route (ticarət yolu; marşrutu müəyyənləşdirmək, müəyyən marşrutla yola salmaq, göndərmək) və s. Hərəkəti zamanı (against-weather) qarşıdan əsən külək və dalğa vaxtı; ahead (irəli) ahead turbina (irəli hərəkət edən turbin), astern turbine (geri hərəkət edən turbin), ahead operation (irəli hərəkət edən), astern operation (geri hərəkətetmə manevri) və s. Dəniz nəqliyyat vasitələri, yəni qayıq, gəmi dənizdə müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edir. Bu hərəkət – üfüqi, şaquli istiqamətlərdə olur. Gəminin külək istiqaməti ilə hərəkəti: guble (gəmini külək istiqamətinə döndərmək). Bu məqsədlə ingilis dilində dənizçilik termini kimi «guide» sözündən istifadə olunur. Bu feil yönəltmək, istiqamətləndirmək, rəhbərlik etmək, istiqamətləndirici mənalarında işlədilir. Haul sözü gəminin istiqamətinin dəyişməsi, hər hansı bir tərəfə yan alması ilə bağlı əmələ gəlmişdir: Bu feil ingilis dilində istiqamətini dəyişmək, yan almaq, dartmaq, çəkmək anlamlarında işlənir: The ship hauled southward – Gəmi cənuba yan aldı. The wind hauled to the east – Külək şərq istiqamətində əsdi. Xətti gəmiçilik anlayışını ifadə edən dənizçilik terminlərində daxilolma limanları elan edilməklə cədvəl üzrə (tarixi göstərilməklə) müəyyən istiqamətlərə hərəkət edən gəmilər əsas yer tutur. «Xətti gəmi» termini ingilis dilində liner ship formasında ifadə olunur. Ümumiyyətlə, dənizçilik terminologiyasında line shipping (xətti gəmiçilik) – həmin nəqliyyat xidmətinin formasıdır, gəmilərin ciddi surətdə müəyyənləşdirilmiş müntəzəm xətlərdəki yükləmə//boşaltma limanlarına gəlib-getmə cədvəli üzrə işləməsidir. Xətti gəmiçiliyin əsas xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: -gəmilərin hərəkətinin zəruri tezliyi təmin edilməklə yük göndərənlərə və yük alanlara etibarlı, müntəzəm xidmətin göstərilməsi; -gəmilərin müəyyən istiqamətdə təhkim edilməsi və əvvəlcədən elan olunmuş gəlib-getmə cədvəli üzrə yükləmə//boşaltma limanlarına hərəkəti; -yüklərin daşınmasına görə tariflərə yükləmə-boşaltma işləri və onların keyfiyyətli icrası üzrə bütün xərclərin daxil edilməsi [1, s.148]. Dənizçilik terminlərinin qruplaşdığı sahələr çoxdur. «Müxtəlif elmlərin qovşağında yaranan yeni sahələrin öz terminlərinin olması və ilk dövrlərdə həmin terminlərin bazis sahələrin terminlərindən formalaşması elmi dilin başqa bir cəhətini də əks etdirir. Bu cəhət terminologiyada istifadə olunan sahə anlayışı ilə sıx əlaqəlidir. Sahə məsələsinin nəzərdən keçirilməsi ayrı-ayrı termin sistemlərinin əlaqəsini və müxtəlif elmlərin qarşılıqlı təsirinin sahə terminologiyasında özünü necə büruzə verdiyini aydınlaşdırmaqda, habelə terminlərin nizama salınması, unifikasiyası və standartlaşdırılması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir» [2, s. 12]. Terminoloqlar yazırlar ki, sahə terminin var olduğu spesifik sahədir. Həmin sahə daxilində termin onu xarakterizə edən cəhətləri özündə əks etdirir [3, s.110]. Sahə terminləri onun baza anlayışlarının təyini prosesində yaranmağa başlayır və sahənin sonrakı inkişafı ilə artır. Sahənin bir anlayışı digərlərinə əsasən təyin edildiyinə görə sahəyə aid terminin müəyyənləşdirildiyi kontekstdə həmin terminoloji sahənin başqa vahidləri iştirak edir [4, s.66]. M.Qasımov yazır ki, termini həqiqətən bir termin kimi başa düşmək üçün onun neytral olduğu terminoloji sahəni və öz neytrallığını itirdiyi qeyri-terminoloji sahəni dəqiq surətdə fərqləndirmək lazım gəlir. Termin yalnız bir sahə ilə bağlı olan bir anlayışı ifadə etməklə bərabər, təkcə bir məna daşıyır; başqa mənada işlənildikdə isə müəyyən sahənin termini olmaq hüququnu itirir. Belə Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|