I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

xeyli uğurlar qazanılmışdır. Maşın tərcüməsində bu təhlil mərhələləri tərcümənin həyata 

keçirilməsində əsas amillərdəndir. Bu ortaq dil probleminin əsasını da təşkil edir. Maşın 

tərcüməsinin təhlil mərhələləri ilə bağlı Tatarıstanda da bir çox tədqiqat işləri aparılmışdır. 1999-cu 

ildən Tatarıstanın Kazan şəhərində ənənəvi olaraq Kompüter Dilçiliyi ilə bağlı beynəlxalq 

konfranslar təşkil edilir. Qeyd edək ki, Tatarıstan Respublikası Elmlər Akademiyası, Kazan 

Universitetinin birgə əməkdaşlığı və Tətbiqi Semiotika Araşdırmalar İnstitutunun təşkilatçılığı ilə 

21-23 aprel 2016-cı il tarixində “Kompüter və  Koqnitiv Dilçilik TEL'2016 (Theory, Engineering, 

Language)” adlı XIV Beynəlxalq Konfrans keçirilmişdir. Konfransın əsas məqsədi Kompüter 

Dilçiliyi sahəsində son dövrün inkişaf  etmiş sahələri ilə bağlı idi. Konfransın əsas istiqaməti 

semantik modellərin və texnologiyaların inkişafına, dil semantikası, mətnin semantik təhlili, 

linqvistik resursların tətbiqi, tezaurus məsələləri, maşın tərcüməsi, Milli Dil Bazasının yaradılması, 

semiotik modelləşdirmə və çıxış texnologiyalarına həsr olunmuşdu. Bu məsələlərlə yanaşı ortaq 

ünsiyyət dilinin yaradılması məsələsi də ön plana çəkilmişdir.  

Ortaq ünsiyyət dilini yaratmaq elə də asan deyildir. Sözlər, frazalar, ifadələr, bir sözlə, məna 

vahidləri yaradılan ortaq ünsiyyət dili üçün anlamlı olmalıdır. Həmçinin, məna vahidləri ortaq 

ünsiyyət dilinə daxil olan dil qrupları tərəfindən də dərk edilməlidir. Burada köməyə təbii ki, dillər 

arasındakı təhlil mərhələləri gəlir. Maşın tərcüməsi vasitəsilə həyata keçirilən tərcümə işləri 4 təhlil 

mərhələsindən ibarətdir: 

1)

  Morfoloji təhlil; 2) Sintaktik təhlil; 3) Semantik təhlil; 4) Praqmatik təhlil. 

        Morfoloji təhlil sözlərin quruluşunu təhlil edir. Yazılan morfoloji analiz və təhlil proqramları 

vasitəsilə bu əməliyyat avtomatik olaraq həyata keçirilir. Bu cür proqramlar dil emalı texnikasının 

təməlini təşkil edir. Maşın tərcüməsinin digər mərhələləri bu təməl üstündə qurulur. Tərcümə 

zamanı qarşılıqlı dillərin söz quruluşu uyğunlaşdırıldığında tərcümə işinin birinci mərhələsi 

tamamlanmış olur. Morfoloji təhlil mərhələsi söz formalarını, yəni kök və şəkilçiləri differensial 

hissələrə ayıran bir sistemdən ibarətdir.  

         Sintaktik təhlil mərhələsi isə söz və söz birləşmələrinin semantik əlaqələrindən doğuran 

bağlılığın təhlilindən ibarətdir. Bu mərhələdə əsas məqsəd mövcud olan cümlənin düzgün formada 

elementlərinin yerləşdirilməsində sıralanmanı və məna bağlılığını nəzərə almaqla qurulmasıdır. Bu 

mərhələdə xüsusilə söz qruplarının məna təsnifatı aparılır, yəni sözlər arasındakı sintaktik əlaqələrin 

ağac asılılığı (дерево завлемостей) açıqlanır, eyni zamanda söz birləşmələrinin sintaktik 

əlaqələrinə görə formal modelləri hazırlanır. Bunların birləşdirilməsi ilə cümlənin özülü qurulmuş 

olur.  

          Maşın  tərcüməsində  semantik təhlil kompüter dilçiliyinin ən aktual məsələlərindən biridir. 

Əksər ölkələrdə maşın tərcüməsinin semantik təhlil mərhələsində bir çox tədqiqat işləri 

aparılmışdır. Rusiyanın  bir sıra mütəxəssisləri bu sahə  üzrə xeyli işlər görmüşlər (5;6;7). 

Avropadan Bevan Jones, Jacob Andreas

∗ Daniel Bauer, Karl Moritz Hermann, Kevin Knight kimi 

mütəxəssislərin adlarını qeyd etmək olar. Azərbaycanda maşın tərcüməsinin morfoloji (4) , sintaktik 

təhlil (2) mərhələlərində xeyli işlər görülsə də (1;3), semantik təhlil mərhələsində durğunluq 

olmuşdur. 

         Semantik təhlilin  tətbiqi  üçün ilk mühüm faktor geniş ölçülü mətn korpusu və ya başqa növ 

korpuslar tərtib etməkdir. Mətnin semantik təhlili statistik maşın tərcüməsi sahəsində xüsusi rol 

oynayır. Maşın tərcüməsində semantik təhlil üçün ilk növbədə tezaurus lüğətlər tərtib edilməlidir. 

Bu işin ən vacib tərəfidir. Maşında semantik təhlilə qədər morfoloji (4) və sintaktik təhlil (2) 

mərhələləri tamamlanmalıdır və düzgün alqoritmlər qurulmalıdır. Semantik təhlil sözlər arasındakı 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

251

sintaktik əlaqələrlə başlayır. Cümlənin mənası təkcə cümləni əmələ gətirən sözlərdən yox, həm də 

cümlədə sözlər arasındakı əlaqələrin əhatə etdiyi kontekstdən asılıdır. Əlbəttə, bu həm də o 

deməkdir ki, cümlənin mənası qismən də cümlənin sintaktik quruluşundan asılıdır. Bu səbəbdən 

sintaksisə əsaslanan semantik təhlildə məna təsvirlərinin quruluşu qrammatik üsullarla təmin olunan 

sintaktik komponentlərə və əlaqələrə əsaslanır. Semantik təhlil zamanı kontekstdə mənanın təyin 

olunması üçün mətndən paraqraf, paraqrafdan bölmə, bölmədən abzas, abzasdan cümlə, cümlədən 

söz birləşməsi, söz birləşməsindən söz seçilir. Sonra həmin söz və ya sözlər strukturlarına görə yox, 

mənalarına görə təsnif edilir. Söz məna baxımından əvvəlcədən hazırlanmış tezaurus lüğətindən 

işlənmə yerinə görə avtomatik olaraq təyin edilir. Sözlərin məna funksiyalarına və komponentlərinə 

görə təsnifat aparılır. 

Semantik təhlildə cümlədən mənanın aşkarını bu cür həyata keçirmək olar. 

Cümlə=birinci sözün mənası+ikinci sözün mənası+üçüncü sözün mənası+ “n”-ci sözün mənası 

        Semantik  təhlildə  sözlərin  tək-tək  təhlilini  verdikdən  sonra  həmin  cümlədəki  söz 

birləşmələrinin mənalarını açmaq lazımdır. Məs.: 

Cümlə=birinci söz birləşməsinin mənası + ikinci söz birləşməsinin mənası+ üçüncü söz 

birləşməsinin mənası + “n”-ci söz birləşməsinin mənası 

       Söz  birləşmələri  sərbəst  və  qeyri-sərbəst  olmaqla linqvistik xüsusiyyətlərinə görə təhlil edilir. 

Burada sıralama leksik, struktur və semantik kriteriyalara görə təsriflənir. Semantik təhlildə 

sıralamanın rolunu qeyd edərək Mel’cuk göstərir ki, burada siniflərə bölünmə semantik və struktur 

prinsiplərə əsasən həyata keçirilməlidir. Siniflərə bölünmədə leksik funksiya anlayışından istifadə 

edilir.  

        Semantik təhlilin əsas məqsədi xüsusi sahəyə məxsus bütün leksik vahidləri toplamaq və 

mənalarına görə qruplara ayırmaqdır. Burada hər bir elementin başqa mövcud elementə və ya 

elementlərə ayrı-ayrılıqda, həmçinin ümumilikdə onlar arasındakı əlaqəni göstərmək vacibdir.  

 

 birbaşa 

göz 

təması ilə 

maraq, 

heyranlıq 

içərisində 

uzun 

müddətə 

ani və qısa 

müddətə 

çətinliklə 

görünən 

obyekt və ya 

subyektə 

təəccüb 

içində 

gözləri geniş 

açılmış 

şəkildə  

acıqlı halda 

yaxın 

təmasla 

baxmaq 

+ + + + + + + + + 

görmək 

+ 

       + 

nəzər 

salmaq 

+ 

  + 

+ 

    

göz 

gəzdirmək 

+ 

  + 

     

müşahidə 

etmək 

+ 

 + 

      

gözdən 

keçirmək 

+ 

  + 

     

gözünü 

zilləmək 

+ + +   +   +    

marıtlamaq 

+ + +       +    

izləmək 

+ 

 + 

     + 

süzmək 

+ 

  + 

   + 

 

ağzını 

ayırmaq 

+ + +     +      

        

Mətndə iki leksemin mənasının üst-üstə düşməsinə və burada müəyyən leksik boşluqlar və fikir 

ayrılıqları yaranmasına baxmayaraq, bu cür hallar məhdud olduğu üçün bunlar mətnin məna 

keyfiyyətini aşağı salmır, amma bu cür boşluqlar və uyğunsuzluqlar artdıqca mətn tərcümə və təhlil 

zamanı öz mənasını itirir. Buna görə də, mətnin semantik təhlilində omonimlik və çoxmənalılıq 

problemləri həll olunmalıdır. Dildəki leksemin mənası dil sistemində semantik baxımdan bir-biri ilə 

əlaqəli olan başqa leksemlərin mövcudluğundan asılıdır. Semantik təhlil nəzəriyyəsi dilin leksik 

vahidlərinin semantik cəhətdən əlaqəli olan sahələrlə təsnif olunduğunu və bunların semantik 

qruplara bölündüyünü nəzərdə tutur.    

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

252

          Praqmatik təhlil – maşın tərcüməsinin bu son mərhələsində mətndəki cümlələrin birləşərək 

meydana gətirdiyi ifadələr toplusu içərisində bir-biri ilə semantik əlaqələndirilməsi və məna 

tamlığının təmin edilməsinə məqsəd qoyulur. Bu mərhələdə məna qarışıqlığının aradan qaldırılması 

üçün xüsusi bir zəhmət sərf edilir. Bu mərhələdən sonra əldə olunan məlumat istənilən vaxt bir 

“vasitəçi dil”ə çevrilir. Sonra isə bu “vasitəçi dil”dən istənilən mənaları ifadə edəcək cümlələrin 

çıxarılması təmin edilir.  

        Bir-birinə  yaxın,  ortaq dillər və ya bənzər türk dilləri arasında uyğunluğu təmin edəcək bir 

maşın tərcüməsi proqramı hazırlamaq əslində çox çətin deyil. Türk dillərinin qrammatikasının ana 

xəttini formal modellər hesab etsək, köklər və şəkilçilərin uyğun gəldiyi modelləri avtomatik olaraq 

bir söz kökünün əvəzinə başqa bir söz kökünə qoymaq, yaxud da bir şəkilçini digər dildəki şəkilçi 

ilə dəyişdirmək axtarışın böyük qismini həll etməyə kömək edir. Bəzən sadə bir fonetik 

uyğunlaşdırmalar belə məsələni həll edə bilər. Xüsusilə türk dilləri arasındakı tərcümə işində bu 

daha asanlıqla başa gəlir. Misal olaraq söyləyək ki, türk dillərinin oğuz qrupuna aid olan Türkiyə 

türkcəsi və Azərbaycan türkcəsi arasında maşın tərcüməsi başqa-başqa qruplar arasındakı 

tərcümədən daha asan həyata keçirilə bilər. Çünki bir qrupun daxilindəki dillərin fonetikası, leksika 

və qrammatikası, sintaksisi bir-birinə daha yaxındır. Lakin türk dillərinə mənsub olan başqa 

qrupdakı dillərin bu göstəriciləri bir-birindən az-çox fərqləndiyindən (məsələn, özbək dilində ahəng 

qanununun pozulması halları)  tərcümə zamanı da bu çətinlik yaradır. Buna görə dillər arasındakı 

fonetik, leksik, qrammatik, sintaktik göstəricilər nə qədər bir-birinə yaxındırsa, bir-birinə bənzəyirsə 

bir o qədər də tərcümənin işi yüngülləşər. Amma müxtəlif sistemli dil qruplarına mənsub dillər 

arasındakı göstəricilər fərqli olduğundan bu işin gedişini bir az da çətinləşdirir. Məsələn, oğuz 

qrupuna daxil olan Türkiyə türkcəsi və Azərbaycan türkcəsi arasındakı tərcümə işi oğuz qrupuna 

aid Azərbaycan dili ilə Qıpçaq qrupuna daxil olan qazax dili arasındakı tərcümə işindən bir qədər 

asan başa gələ bilər. Lakin Azərbaycan dili ilə İngilis dili arasındakı tərcümə yuxarıda sadalanan 

dillər arasındakı tərcümə işindən daha çətindir. Çünki oğuz qrupuna aid olan Azərbaycan dili, 

Türkiyə türkcəsi və ya Qıpçaq qrupuna aid qazax dili Türk dillərinə, İngilis dili isə german dillərinə 

mənsubdur. Burada onu qeyd edək ki, Türk dillərinin qrammatik, leksik, sintaktik göstəriciləri 

german dillərinə daxil olan dil qruplarının qrammatik, leksik, sintaktik qaydalarından xeyli 

fərqlənir. Bu da tərcümənin həyata keçirilməsini daha da çətinləşdirir.   

Ortaq ünsiyyət dilinin yaradılmasında təhlillər bu baxımdan  xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əgər 

təhlil prosesləri düzgün şəkildə başlayıb sona yetirilərsə, bu zaman dillər arasındakı ünsiyyət 

çətinliyi qismən aradan qalxar. 

ƏDƏBİYYAT 

1.

  Vəliyeva K.A., Məmmədova M.H.   Mətnlərin avtomatik redaktəsi. B., 2003, 80 s. 

2.

  Vəliyeva K.A. “Mətnin avtomatik-sintaktik təhlili və sintezi”. “Örnək”, Bakı, 1996,158 s  

3.

  Mahmudov M.Ə. Kompüter dilçiliyi. B., 2012, 352 s. 

4.

   Махмудов М.А. “Разработка системы формально-морфологического анализа 

тюркской словоформы (на материале азербайджанского языка)” АКД, Баку, «Элм», 1982 

5.

  Кудряшова И.М. “О семантическом словаре в системе ФРАП”. 

6.

  Леонтьева Н.Н., Кудряшова И.М., Малевич О.Б.  “Семантические заготовки к 

пониманию целого текста”. 

7.

  Сокирко А.В. “Программная реализация русского общесемантического словаря”. 

 

The effect and the influence of semantic analysis in the machine translation 

 to the creation of a common communicative language 

Summary 

The article deals with the analyses of the machine translation, especially semantic analysis. 

One of the problems of creating the common communicative language is to understand the 

language. Therefore, these levels of analyses of the machine translation are very important for 

natural language processing and natural language understanding. 

       Key words: machine translation, analysis, common communicative language. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

253

 

 

Ləman Həsənova 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 

 

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNDƏ  ALINMA TURİZM TERMİNLƏRİ 

Müasir dövrdə yeni nəzəri baxışların, konsepsiyaların inkişafı, inteqrasiya, qarşılıqlı 

əlaqələrin güclənməsi elm sahələrində terminoloji bazanın dinamikliyinə təsir göstərir. Cəmiyyətin 

bir çox fəaliyyət sahələrinə nüfuz edən qloballaşmanın dilə birbaşa təsiri nəticəsində leksikanın 

əsasını təşkil edən terminologiya dəyişir, yeniləşir. Belə ki, elm sahələrinin inteqrasiyası, elmi 

biliklərin müxtəlif istiqamətlərdə inkişafı, xarici dövlətlərlə  ictimai-siyasi əlaqələrin güclənməsi,  

yeni elm sahələrinin inkişafı terminoloji bazanın zənginləşməsinə  təsir göstərir. Terminologiyada 

baş verən proseslərdən ən əsası yeni elm sahələrinin yaranması və onların dünya dillərində yer 

almasıdır. Bu baxımdan turizm terminologiyası son dövrlərdə daha sürətlə inkişaf etmişdir. Turizm 

terminologiyasında termin yaradıcılığı daha çox beynəlxalq səviyyədə getməsi ilə səciyyələnir. 

Yəni terminlərin yaradılmasında ingilis dilinin aparıcı mövqeyə keçməsi ilə bağlı turizm 

terminlərinin mühüm bir   hissəsini beynəlxalq terminlər təşkil edir. Məsələn, tur, turizm, hotel, 

transport,  turizm agentliyi və s. Belə terminlər beynəlxalq  səviyyəli anlayışların adı ilə bağlıdır. 

Belə ki, bu anlayışlar daha çox beynəlxalq birliklərdə turizm fəaliyyəti, turların satışı, bronlaşdırma,  

menecment, marketinq və turizm sahəsi , müştəri xidməti, proqnozlaşdırılma  ilə bağlı anlayışların 

adı ilə bağlıdır. Eyni zamanda turizm ilə bağlı araşdırmalar ,texniki vasitələrin hazırlanması da 

beynəlxalq terminlərin işlənməsini zəruri edir. Özünün tarixi inkişafı prosesində bəşər dilləri bir-biri 

ilə müəyyən dil əlaqələrində olmuş və olmaqda davam edir. Dil əlaqələri dedikdə ,iki və daha çox 

dilin strukturuna və lüğət tərkibinə bəşər dillərinin göstərdiyi hər hansı təsiri nəzərdə tutulur. 

 Dillər arasında əlaqələrin  artması , elmi – texniki tərəqqi bir dilin sözlərinin digər dil 

tərəfindən alınması zərurətini yaradır. Əgər söz  tələbat nəticəsində keçərsə, başqa sözlə desək, söz 

dilə anlayışla və ya aid olduğu əşyanın özü ilə keçərsə, onda həmin söz dili zənginləşdirir. Bu tipli 

alınmalar bəzi dilçilər tərəfindən “ehtiyacdan doğan” alınmalar kimi qiymətləndirilir. İstənilən hər 

hansı bir elmi nəzəriyyənin əsas elementlərindən biri ümumi səviyyədə anlaşılan terminoloji bazadır; 

onun yaradılması isə uzun bir prosesdir. Ona görə də aktiv inkişaf edən hər hansı bir elmdə daim yeni 

terminlərin meydana gəlməsi şəksizdir. Bəzən, hansı andasa tədqiqatçılar eyni bir dildə bir-birini başa 

düşməməyə başlayırlar. Bir-birinə təbiətcə yaxın olan qohum elmlərin terminlərində ikili standartların 

meydana çıxması hallarına da rast gəlinir. Digər  tərəfdən turizm terminləri tam şəkildə 

əsaslandırılmış terminlər sistemi nəzəriyyəsinə malik olmadığından terminlərin morfoloji, fonetik, 

leksik, semantik və digər şərhi ilə əlaqədar metodikalar təqdim etmək hələlik problem olaraq 

qalmaqdadır. Bu baxımdan turizm ilə bağlı Azərbaycan dilində terminologiya sisteminin yaradılması 

istiqamətində prinsipial texniki və metodiki məsələlərin həll edilməsi günün vacib tələblərindəndir. 

Elmi-texniki nailiyyətlər ümumilikdə bəşəriyyətin çiçəklənməsinə və tərəqqisinə xidmət etdiyindən 

həmin elmlərin terminologiyaları orijinal terminlərlə yanaşı, həm də, digər dillərdən alınma sözlərin  

vasitəsilə zənginləşdirilir və bu da terminologiyanın inkişafında  qanunauyğun bir hadisə kimi 

qiymətləndirilir. Alınmalar dedikdə – dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin nəticəsi olaraq, bir dilin 

elementlərinin digərinə keçməsi, habelə, bir dildən digərinə keçmiş elementlərin özləri nəzərdə 

tutulur.  

Müasir dövrdə turizm terminlərinin beynəlxalq miqyasda inkişafı, onun müxtəlif sahələrinin 

müxtəlif istiqamətdə inkişafı, hərtərəfli beynəlxalq əlaqələr alınma terminlərin, eləcə də hər hansı bir 

nomenklaturun milli sərhədlər çərçivəsindən kənara çıxaraq geniş yayılmasını şərtləndirir. Dillərarası 

ünsiyyət nəticəsində başqa dillərdən  terminlər alınır, başqa dillərin təsiri ilə dilimizin daxili ehtiyatları, 

söz yaradıcılığı imkanları artaraq inkişaf edir. Alınma terminlər, bir qayda olaraq, Azərbaycan dilinin 

daxili inkişaf qanunlarına tabe olaraq, fonetik əvəzetmə hadisəsinə uğrayır, mənaca bəzən məhdudlaşır, 

bəzən də yeni mənalar kəsb edir [1, 3]. Məlumdur ki, hər bir dilin lüğət tərkibində başqa dillərə məxsus 

leksik vahidlər mühüm yer tutur. Alınma proqressiv bir proses olub, dilxarici və dildaxili amillərin təsiri 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

254

ilə meydana çıxır və dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində onların rolu böyükdür. Bu proses dünya 

dillərinin hamısı üçün, istisnasız, səciyyəvidir. Məsələn, ingilis dilində – desipinq [despinq], alman 

dilində desipinq, rus dilində – desipinq,  Azərbaycan dilində – desipinq; şəklində mənimsənilmişdir. Bu 

mənada alınma terminlər adı altında müəyyən bir dildə başqa dilə məxsus terminlərin alınıb, alan dilin 

fonetik, leksik və qrammatik quruluşuna uyğun şəkildə istifadəsini nəzərdə tuturlar; O.S.Axmanovanın 

lüğətində alınma termin iki aspektdən açıqlanır:  

1) “Yeni anlayışları ifadə etmək, əvvəlcədən mövcud olan anlayışları diferensiallaşdırmaq, 

əvvəllər məlum olmayan predmetləri əks etdirmək üçün digər dillərin lüğət fondundan 

faydalanmaq”;   

2) “Müəyyən dildən alınma nəticəsində daxil olan sözlər, sözdüzəldici şəkilçilər və 

konstruksiyalar. 

Göründüyü kimi, “alınma” anlayışı iki şəkildə aydınlaşdırılmışdır və bəlli olur ki, alınma bir 

prosesdir, bu prosesin nəticəsində söz və ya termin bir dildən başqa dilə keçir. Deməli, “alınma” 

termininin özü iki mənadadır. Birinci halda bu termin başqa dilə keçib, daxil olduğu dili 

zənginləşdirən linqvistik vahid mənasını bildirir. Geniş mənada “alınma” dedikdə bir dildən başqa 

dilə keçən bütün linqvistik vahidlər, hər cür dil elementləri başa düşülür, “alınma söz” dedikdə isə 

yalnız leksik vahidlərin mənimsənilməsi nəzərdə tutulur. Başqa sözlə desək, “alınma” termini daha 

geniş anlayış ifadə edir. “Alınma söz” anlayışının özü də alınma terminin ifadə etdiyi mənanın 

tərkibinə daxildir [6, 226]. 

A.R.Krısin yazır: “alınma”nı müxtəlif elementlərin bir dildən başqa dilə keçməsi prosesi 

adlandırmaq məqsədəuyğundur. “Müxtəlif elementlər” adı altında alınma sözlərin sahəsinə aid olan 

dil yaruslarının, fonologiyanın, morfologiyanın, sintaksisin, semantikanın, leksikanın ayrı-ayrı 

vahidləri nəzərdə tutulur”[3,168]. 

Deməli, dilçilik termini kimi “alınma termin” dar və konkret anlayış ifadə edir. Belə ki, bu anlayış 

altında ədəbi dilimizdə sabitləşmiş, ədəbi dilin lüğət tərkibinə daxil olmuş alınma terminlər başa düşülür. 

Bu sözlər artıq hamı tərəfindən anlaşılaraq qəbul edilir və ümumxalq xarakteri daşıyır. Bu əsasda da 

“alınma söz” və “alınma terminlər” də bir-birindən müəyyən dərəcədə fərqlənir. Məsələn, “alınma 

termin”, dedikdə ki, heç də hamı tərəfindən anlaşılıb başa düşülmür, ancaq mütəxəssislər tərəfindən 

qavranılır. Məsələn, intonasiya, interlinqvistika, rekonstruksiya, relevant, psixolinqvistika    və s. 

D.S.Lotte başqa dildən terminlərin alınması əhəmiyyətindən danışarkən onun tədqiqinin üç 

aspektini müəyyənləşdirmişdir [4, 8].  

 S.N.Xəlilova yazır: Alınma sözlər dedikdə mənbə dildən əlavə (əsa-sən) başqa sistemli bir 

dildə də işlənən vahidlər nəzərdə tutulur. Termin və ya söz yayılma dövrünün ilkin mərhələsində ən 

azı bir dilə keçdikdə alınma sayılır [6,141].  

Bütün dillərdə olduğu kimi Azərbaycan dilində  də  alınma turizm terminləri müəyyən 

fonetik, morfoloji və semantik dəyişikliklərə məruz qalaraq dilimizin qrammatik qayda-qanunları 

çərçivəsində mənimsənilmişdir. Digər bir tərəfdən, alınma terminlər əsasında dilimizin söz 

yaradıcılığı vasitələrinin köməyi ilə külli miqdarda yeni terminlər yaradılmış və bu proses indi də 

davam etməkdədir.  

Alınma turizm terminlərinin dilimizdə işlənməsi və onların intensiv çoxalması, hər şeydən 

əvvəl, müxtəlif dillərdə, eləcə də dünyada turizmin sürətli inkişafı ilə bağlıdır. Nəticədə, müxtəlif 

dillərdə, əsasən, eyni semantikada və uyğun fonetik tərkibdə işlənən beynəlxalq terminlər yaranır 

ki, bunun da dünya elmi nailiyyətlərinin müxtəlif xalqlar arasında mübadiləsində böyük rolu vardır . 

Beynəlxalq miqyasda turizmin  inkişafı alınma terminlərin Azərbaycan dilinə daxil olmasına səbəb 

olur. 

L.Krısin alınmaların söz - termin alan dildə mənimsənilməsinin yeddi üsulunu göstərir: 

1) Söz alan dil tərəfindən fonetik və qrafik vasitələrlə başqa dilə mənsub sözün alınması; 

2) Söz alan dilin qrammatik dərəcə və kateqoriyaları ilə sözün əlaqələndirilməsi;  

3) Başqa dilə mənsub sözün fonetik mənimsənilməsi; 

4) Başqa dilə mənsub sözün qrammatik mənimsənilməsi; 

5) Başqa dilə mənsub sözün sözdüzəltmə aktivliyi; 

6) Başqa dilə mənsub sözün semantik mənimsənilməsi; məna müəyyənliyi, dildə mövcud olan 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

255

sözlərlə başqa dilə mənsub söz vasitəsi ilə təzahür edən mənalar və məna çalarları arasında