I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sözlərlə yaranan toponimlər.Türk xalqlarının toponimiyasında relyef bildirən sözlər geniş yer tutur. Həmin sözlərin bəziləri müasir türk dillərində və dialektlərində bu gün də işlənir, bəziləri isə passiv fonda keçmişdir. Bakı quberniyasının Lənkəran qəzasındakı Yaz qıraq, Göyçay qəzasındakı Çərtəyaz, Quba qəzasındakı Ala yaz kənd adları tərkibində baş vermiş fonetik hadisəyə görə diqqəti cəlb edir. Toponimlərdə iştirak edən yaz sözü «çöl, düzən, düzənlik, səhra» mənalarında işlənən yazıleksik vahidi ilə bağlıdır.(10.s.251) Oykonimlərdə «ı» səsi düşmüş, qismən təhrif baş vermişdir. Bakı quberniyasının Göyçay qəzasında Qara yazı, Lənkəran qəzasında Ağ yazı toponimləri vardır.
Türk xalqlarının leksikasında coğrafi termin kimi insan və heyvan bədən üzvlərinin adlarından istifadə olunur. Tədqiqatçılar bu qəbildən olan coğrafi terminləri anatomik coğrafi terminlər adlandırırlar. Baş sözü toponimiyada «baş tərəf, yuxarı tərəf, əsas və s.» mənalarda işlənir. Bakı quberniyasının Quba qəzasında Başdam, Bakı quberniyasının Lənkəran qəzasında yerləşən Bambaşı toponimi qeydə alınmışdır. İnsan bədən üzvlərinin adlarına hidronimlərin tərkibində də təsadüf olunur. Bakı quberniyasının Lənkəran qəzasında İncə-ayağı, Qarayar ayağı göl adları anatomik leksikaya aid ayaq sözü vasitəsi ilə yaranmışdır. E.Murzayev insanın bədən üzvlərindən birinin adı kimi işlənən ayaq sözünün toponimiyada «çay ağzı, mənsəbi, çayın aşağı axarı, çayın aşağısı» anlamını ifadə etdiyini yazır (15.s.129)
Bakı quberniyasının Quba qəzasında İspik kənd adları mövcud olmuşdur. T.Əhmədov İspik oykonimini türk dillərində «dağ aşırımı, dağ keçidi, kiçik təpə» mənalarında işlənən aspak sözü ilə bağlı izah edir (16.s.56) . Türk dilləri üçün a~i səs əvəzlənmələri səciyyəvidir.
Amsar kənd adına Bakı quberniyasının Quba qəzasında və rast gəlinir. T.Əhmədov Quba rayonu ərazisində yerləşən Amsar kənd adının ərəb mənşəli olduğunu yazır və «böyük şəhər, paytaxt» mənasını daşıdığını göstərir (1.s.153). Lüğətlərdə Amsar toponiminin ərəb dilində «böyük yaşayış məntəqəsi», «səhər» mənasında işlədilən əmsar (mesr sözünün cəmi) sözündən yarandığı yazılır (3.s.38). Ərəb dilində «şəhər» mənasında işlənən misr sözü cəmdə amsar (şəhərlər) formasında olur. Biz bu etimologiyanın yanlış olması fikrindəyik. Bəzən toponimlərin izahını onun hüdudlarından kənarda axtarmaq lazımdır. Bu fikri Amsar toponiminə də aid etmək olar. Amsar leksik vahidi ilə bağlı hidronimlərə Azərbaycandan çox uzaqda, türklərin tarixən yaşadıqları Buryatiya ərazisində rast gəlinir. T.A.Bertaqayev hidronimlərin tərkibində təsadüf olunan amsar sözünün «çay ağzı, mənsəb», «giriş, nəyinsə əsası» kimi izah edir (17.s.124-125) Monqol dilində amsar «kənar», «qıraq» mənala- rında işlənir.(18.s.231) Quba rayonunda Amsar kəndi Ağçayın sahilində yerləşir. Görünür, çayın sahilində yerləşən yaşayış məntəqəsinə ad coğrafi mövqeyinə görə verilmişdir.
Qədim türk dillərində «qıraq» mənasında sım/sim sözü işlənmişdir (9.s.675). XIX əsrdə Bakı quberniyasının Lənkəran qəzasında, hazırda Astara rayonu ərazisində yerləşən Sım kənd adı dili- mizin ən qədim leksik vahidlərindən birini özündə əks etdirən paleotoponimlərdəndir. Ter vilayətinin Veden dairəsində Simsir yaşayış məntəqə adı qeydə alınmışdır. Türk dillərində sır sözü «dərə»,
«təpə», «yarğan» mənasını bildirir (15.s.505)
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
297 Leksik yolla yaranan oykonimlərdən biri də Bakı quberniyasının Quba qəzasında yerləşən Tuğay kənd adıdır. Tuqay sözü türk dillərində «subasar meşə, düzdə meşə» mənalarında işlənir (19.s.163).
Yaşayış məntəqəsinin tipini bildirən sözlər vasitəsilə yaranan toponimlər. Bakı quberniyasındaqeydə alınmış oykonimlərin bir qismi yaşayış məntəqəsinin tipini bildirən sözlər vasitəsilə yaranmışdır. Bu qəbildən olan oykonimlərdə kənd, yurd, oymaq, oba, binə, qazma, köy, qışlaq və s. coğrafi nomenlər iştirak edir.
Bakı quberniyasının Quba qəzasında Xuray kənd adı qeydə alınmışdır. Xuray / xoroy leksik vahidində u~o, a~o səs əvəzlənmələrı müşahidə olunur. Bu sözlə bağlı toponimlərə başqa türk xalqları yaşayan ərazilərdə də təsadüf olunur. Qərbi Sibir ərazisində Kızıl Xoray oykonimi vardır. Xoray sözü tuva dilində «şəhər» mənasında işlənir (17s.77). Beləliklə, Xuray/Xoray sözü ilə bağlı toponimlər yaşayış məntəqə
tipini bildirirlər.
Rəng bildirən sözlərin iştirakı ilə yaranan toponimlər. Bakı quberniyasında rəng bildirən sözlərin iştirakı ilə yaranan türk mənşəli oykonimlər qeydə alınmışdır. Bunların əksəriyyəti coğrafi adların tərkibində rəngdən başqa bir sıra qədim mənalarını da qoruyub saxlamışdır. Rəng bildirən sözlər toponimin həcmini, böyüklüyünü, kiçikliyini, hündürlüyünü, alçaqlığını, bitki örtüyünü, süxurlarının rəngini, suyunun keyfiyyətini və s. göstərir.
XIX əsrə aid rus mənbələrində qeydə alınmış Bakı quberniyasının toponimləri aydın şəkildə göstərir ki, türklər Qafqazın ən qədim sakinlərindəndir. Türkdilli etnoslar ən qədim yerli sakinlərdən olub, ilkin dövrlərdən bu ərazidə məskunlaşmışdır. Tarix boyu türklər yaşayış məntə- qələrinə, dağlara, dərələrə, düzlərə, təpələrə, çaylara, göllərə və s. öz ana dilində ad vermişlər. Tarixi inkişaf prosesində formalaşmış türk mənşəli toponimləri təsadüfən deyil, türk toponimiyasına xas qanunauyğunluqla yaranmışdır. Ərazinin toponimlər sistemi türk paleotoponim- ləri və həmin adlarda mühafizə olunmuş qədim dövr fonetik, leksik, leksik-semantik, qrammatik elementlərlə zəngindir. Ərazinin toponimiyasında türk mənşəli toponimlərin formalaşmasında iştirak edən sözlərə, onların müxtəlif fonetik formalarına qohum türk dillərində rast gəlinir. Türk mənşəli toponimlərin bir qismi zaman keçdikcə ilkin formasını qoruyub saxlaya bilmə- mişdir. Məsələn, Bakı quberniyasının Lənkəran qəzasında Yaz qıraq (indi mövcud deyil), Kürdəmir rayonunda Çərtəyaz, Göyçay qəzasında Qaramaryan Göyçay rayonunda Qaraməryəm və s. Regionda qədim türk etnonimləri əsasında əmələ gəlmiş toponimik vahidlər bu ərazidə öz izlərini qoymuş türk tayfaları haqqında məlumat verir. Antik mənbələrdə, Orxon-Yenisey abidələrində və s. adları çəkilən bir sıra tayfalarla bağlı toponimlərə Bakı quberniyasının ərazisində rast gəlinir. Bu da həmin toponimlərin nə qədər uzaq keçmişdə yarandığını göstərir. ƏDƏBİYYAT 1. Əhmədov. T. Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı: 1991, 312 s. 2. Qurbanov A. Azərbaycan dilinin onomologiyası. Bakı: Maarif, 1988, 595 s. 3. Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. Bakı, Azərbaycan Ensiklopediyası, 1999, 304 s. 4. Молчанова О.Т. Топонимический словарь Горного Алтая. Горно- Алтайское отд. Алтайского книжного изд-ва, 1979, 398 c. 5. Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri. I c., Bakı: Kitab aləmi, 2004, 331 s. 6. Псянчин В.Ш. Словообразовательные модели оронимов Башкирии // Ономастика Поволжья. Уфа: 1973, с.277-281. 7. Abbasova M.Ə., Bəndəliyev N.S., Məmmədov X.H. Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsinin toponimiyası. Bakı: Elm, 1993, 196 s. 8. Bağırov A. Naxçıvan toponimlərinin linqvistik xüsusiyyətləri. Bakı, Elm, 2002, s. 286. 9. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. т.,III, ч.2, СПб, 1905, 1260 c. 10. Древнетюркский словарь. Л: Наука, 1969, 676 c. 11. «Kitabi-Dədə Qorqud»un izahlı lüğəti. Bakı: Elm, 1999, 203 s. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
298 12.
Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахыстана. Алма-Ата: Наука, 1974, 274 c. 13. Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı: Yazıçı 1993, 400 s. 14. Ağayev Ə. Gəncə dialektində heyvandarlıq terminləri // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. ƏDƏBİYYAT, dil və incəsənət seriyası. Bakı: Elm, 1989, s. 58-66. 15.
Мурзаев Э.М. Очерки топонимики. М: Мысль, 1974, 382 c. 16.
Əhmədov T.M. El-obamızın adları. Bakı: Gənclik, 1984, 128 s. 17.
Бертагаев Т.А. О монгольских и бурятски гидронимах. Ономастика Востока. М: Наука, 1980, c.124-125 18. Русско-монгольский словарь. Улан-Батор: Улсын хевлэлийн Газар, 1982, 840 c. Bakhshiyeva Tunzale Toponyms of Baku Province Summary
Toponyms of Baku Province recorded in “Caucasus Calendar” during the tsarist Russia are involved in the given article in terms of linguistics.The toponyms system of the region is rich in turkish paleotoponyms as well as ancient phonetic, lexical and grammatical elements preserved in the same names.The initial forms of the toponyms that failed to keep their initial forms are partially defined in the article. Key Words: toponym, placenames, geographical name, word, research
Yadigar Əliyev, fil.ü.e.d. Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan dili kafedrası yadigar_aliyev@rambler.ru
QƏDİM TÜRKLƏRDƏ PİKTOQRAFİK VƏ İDEOQRAFİK YAZI İŞARƏLƏRİ Fonoqrafik yazı sistemi nümunəsi olan qədim türk əlifbası əvvəlki yazı növlərinin əlamətlərini də bu və ya digər şəkildə özündə saxlayır. Hər iki yazı növündən – piktoqrafik və ideoqrafik yazılardan aparıcı xüsusiyyətləri mənimsəməklə təşəkkül tapmış qədim türk əlifbası sonradan fonoqrafik yazı əlamətləri ilə dolğunlaşır. Piktoqram-ideoqram başlanğıclı qrafemlərin iştirak etdiyi bu yazı sistemində hərflərin bəzən ifadə etdiyi səslərə görə oxuna bilməməsi də bununla bağlıdır. Sözlərdə saitlərin ifadə olunmaması və yalnız samit səs işarələrindən ibarət fonetik strukturlar- bunlar növbəti inkişaf mərhələlərindən birinin izləri kimi təzahür etməklə, bütövlükdə qədim türk əlifbasının inkişaf xəttini aşağıdakı kimi müəyyən etməyə imkan verir: a) piktoqram və ideoqramların təşəkkül tapdığı ilk mərhələ; b) sait səslərin ifadə olunmadığı və yalnız samitlərdən ibarət fonetik strukturla müəyyən olunan ikinci mərhələ; c) samit səs işarələrinin sait fonemləri ifadə etdiyi üçüncü mərhələ; ç) saitlərin ifadəsində samit səs işarələrinin köməkçi vasitəyə çevrildiyi son mərhələ. İlk inkişaf mərhələsi qədim türk əlifbasının piktoqrafik-ideoqrafik yazı şəklində təşəkkülünü nəzərdə tutur. Bu fikrin davamı kimi qeyd etmək lazımdır ki, bəzi Yenisey abidələrinin həkk olunduğu kitabələrdə antropomorf, zoomorf şəkillərdən - şəkili yazı elementlərindən də paralel şəkildə istifadə olunur və D.D.Vasilyevin qeyd etdiyi kimi, bəzən bunlar qarşılıqlı şəkildə bir-birini tamamlayir (2, s. 45).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
299 Nümunələrdən göründüyü kimi, mümkün müqayisələr bəzi qədim türk əlifbası işarələrinin antropomorf və hətta zoomorf şəkillərlə genetik yaxınlığını üzə çıxarmağa imkan verir. Belə ki insan təsvirini verən aşağıdakı fikri yazı elementi bir neçə qrafik təsvirin əsasında dayana bilir:
Buna oxşar işarəsinə Gəmiqaya təsvirləri içərisində təsadüf olunur. Arxeoloqlar Tatarıstandan tapılmış Çerkaskul mədəniyyətinə aid qədim qəbirlərdə insan qəfəsəsinin yerləşmə vəziyyətinin bəzi təsvirlərini verir (4, s. 149).
Həmin təsvirlərdən göründüyü kimi, bəzi yerləşmə vəziyyətlərində insan qəfəsəsinin konturları müəyyən qrafik işarələrin təsvirləri ilə oxşarlıq təşkil edir. Göründüyü kimi, 1-ci, 2-ci, 3-cü şəkillər Orxon-Yenisey abidələrində [ş], bəzən [k] səslərini bildirən
işarələrinə; 4-cü, 5-ci, 7-ci şəkillər Orxon-Yenisey abidələrində [k], [t] səslərinə aid
işarələrinə; 6-ci şəkil [ğ] səsini ifadə edən işarələrinə zahirən bənzəyirlər. Piktoqrafik (ideoqrafik) təsvirlərlə fonoqrafik yazı elementləri arasında aralıq mərhələ rolunu oynayan bəzi insan təsvirindən intişar tapmış işarələr Qobustanın qayaüstü təsvirləri içərisində də müşahidə olunur (bax: 3).
İşarələrin piktoqram-ideoqram başlanğıcı qədim türk yazısında iki formada reliktləşmişdir. Reliktləşmənin birinci forması fonoqrafik yazı hüdudlarından kənara çıxmır. Yəni bəzi əlifba işarələrinin piktoqram-ideoqramlarla genetik əlaqəsi mümkündür. Bunu onların məzmunu, forması və başqa funksional keyfiyyətləri də əks etdirir. Məsələn: А(piktoqramlarla əlaqəsi olan) Sıra
№-si İşarə
Əlifbada ifadə etdiyi səs Səslənməsi və mənası 1
t at («at») 2
ay («ay») 3
k ok («ox») 4
eb («ev») 5
r ər («döyüşçü») 6
Aş («aşmaq», təpəni, dağı, hər hansı yüksəkliyi keçərək dəf etmək mənasında) 7
z
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
300
B (ideoqramlarla əlaqəsi olan)
Qədim türk əlifbasında müəyyən işarələr ifadə etdiyi səslərə görə hər hansı predmetin adının baş hərfi ilə də eynilik təşkil edə bilir. Məsələn, bu cür yanaşmaya görə, misal üçün, baş sözünün piktoqramı dilarxası saitlərlə yanaşı işlənən [b] səsinin işarələri ola bilərmiş. Bu işarələr Yenisey abidələrində müşahidə olunan insan təsvirinin bir hissəsi (baş) ilə formaca (işarədə dəyirmi şəkilli elementin mövcudluğuna görə) üst-üstə düşür.
Yaxud dilarxası saitli [t] səsinin işarələrində dəyişməz element üçbucaq təsvirindən ibarət olan hissədir –
Həmin təsvirin (və təsvirlərin) tağ ("dağ") sözünün piktoqramı olmaq ehtimalı da var. Belə nümunələr çox azdır və bizcə, əlifba işarələrinin piktoqram mənşəyini isbat etmək üçün onlar kifayət sayıla bilməz. Hər halda reliktləşmiş formalar da təsdiq edir ki, əlifba işarələri müxtəlif predmet təsvirlərindən onların təkamülü yolu ilə təşəkkül tapır. Antropomorf, zoomorf təsvir elementləri, ayrı-ayrı əşya təsvirləri tədricən müstəqil yazı işarələrinə çevrilə bilir. Bu baxımdan dilönü saitli [g] səsini bildirən işarələrin Yenisey kitabələrinə aid Kemçik Bom abidəsində şəkli verilmiş maral buynuzu təsvirindən yaranma ehtimalı mümkündür. [g] səsinin işarələri -
Müqayisələr göstərir ki, təkcə bir antropomorf təsvirdən azı iyirmi belə işarənin yaranması mümkün idi:
Bu səbəbdən piktoqrafik işarələr kəmiyyətcə azlıq təşkil edirmiş. Yenisey abidələrində işlənən ideoqrafik mahiyyətli işarələrin diapazonu əslində reliktləşmiş və reliktləşməmiş formalarla bitmir. Qrafemlərin Yenisey abidələrində bəzən ayrılıqda iri planda həkk olunması onların əvvəlki ideoqram mənşəyindən də xəbər verir və vaxtı ilə fikri yazı elementi kimi də işlənmiş olduqlarını göstərir: Nəzərə alaq ki, bunlar əksər halda mətnin məzmunu ilə bağlanmır və mətndəki əlifba işarələrindən xüsusi şəkildə (ölçüsünə və kursivlə yazılışına görə) seçilirlər. Əlifba işarələri ilə hər hansı formal bağlılığı olmayan ideoqramlar da vardır. Yenisey abidələrində ideoqramların sayı əsasən bir, bəzən iki, üç işarədən artıq olmur. Elə kitabələr də var ki, bunlar əlaqəsiz şəkildə sıralanmış ideoqrafik işarələr çoxluğudur. Bunu aşağıda verilmiş kitabədəki təsvirlərdən görmək mümkündür. Sıra №-si
İşarə
Əlifbada ifadə etdiyi səs Səslənməsi və mənası 1
ş aş
(“aşmaq”) 2
n, b
3 m, n
4 ş 5
ş, n
6
n, ŋ, nt 7
m
8 z 9
bş baş
(“yüksəklik”) 10 d
11
nt I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
301 Buradakı ideoqramları, şərti də olsa, üç şəkildə qruplaşdırmaq olar: Göründüyü kimi, hər işarə çoxluğunu bir piktoqrafik təsvir – maral yaxud dağkeçisi (və ya hər ikisi birlikdə) şəkli müşayiət edir. Bunlar müştərək detalları olan üç yaxın süjet şəklində təzahür edirlər. İlk iki süjetdə işarələrin sayı nisbətən çox, üçüncü süjetdə əvvəlkilərdən fərqlidir- bir qədər azdır. Bu isə hər bir işarələr çoxluğunun verdiyi informasiyaların, təbii ki, eyni həcmdə olmadığını göstərir. Üçüncü süjet, maral mənasını bildirən piktoqramı çıxmaq şərti ilə, tərkibcə üç işarədən ibarətdir: Əvvəl gələn işarə "insan" mənasını ifadə edir. Təsvirin konturları insanın statik yox, dinamik vəziyyətdə, hərəkətdə olduğunu göstərir. Üçüncü işarə isə "maral" (və ya ümumiyyətlə, "heyvan") anlamlı piktoqramla ümumi mənşəyə malikdir. İdeoqramların üçünün də eyni sırada şaquli xətt boyunca assosiasiya yaratması onların vahid bir informativliyin təşkilinə xidmət etdiyini göstərir. Şəkildəki sıralanmada yuxarıdan birinci, ikinci işarələrin məna tutumları üçüncü işarənin də məntiqi cəhətdən həmin informativliyi tamamlaya biləcəyi ehtimalını verir. Hər üç süjet daxilindəki işarələrin təhlili göstərir ki, onların sıralanmasında təsadüfdən çox, müəyyən qanunauyğunluq nəzərə çarpır. Həmin qaydaya görə, əvvəl gələn işarələr çoxluğunda (1) informativliyi tamamlayan zoomorf piktoqrafik təsvir ideoqrafik işarələrdən yuxarıda, ikinci çoxluqda (2) ideoqramların sağında, üçüncü çoxluqda (3) işarələrdən aşağıda yerləşir. Maraqlıdır ki, hər bir çoxluqda düz xətt üzrə sıralanmış işarələrlə piktoqrafik təsviri informativ rabitə əlaqələndirir. Həmin rabitəyə görə, piktoqrafik təsvirin məna yükü ideoqrafik işarələrin də semantik təyinatına açar rolunu oynaya bilər. Süjetlərdə oxşar formalı işarələr müşahidə olunur. Burada eyni olmasa da, yaxın informasiyaların ifadə edildiyi şübhəsizdir. Belə ki, üçüncü süjetdə alt cərgənin ikinci işarəsi də insan təsvirini əks etdirir. Lakin əvvəlki dinamik vəziyyətdə olan insanın təsviri daha çox "getmək" mənasını, sonrakı işarə isə sadəcə "insan" anlayışını bildirir. işarəsi qədim türk əlifbasında [y] səsini bildirən formalardandır. Həmin formalar [y] səsinin "ay" piktoqramından ( ) törəyən sonrakı şəkildəyişmələrinə ( ) bənzədiyindən, işarənin də mənşəcə ondan törəmə və həmin mənaya yaxın ideoqram olmaq ehtimalı böyükdür. Bizcə, işarə "gecə" anlamını bildirən fikri yazı elementidir. və əks variantda işarələri, bizcə "meşə" anlamını bildirən ideoqramdır. Onun arxaik şəkli Yenisey abidələrində (X Tepsey abidəsi) [t] səsinin və Şərqi Avropadan tapılmış türk run mətnlərində (Macarıstan, Nadsentmikloş abidəsi, 9 nömrəli qızıl əşya üzərində yazı (1, s. 116) [ç] səsinin ifadə forması kimi özünü göstərir. Bizcə, ilk yaranmış şəkil ( ) "ağac" mənalı piktoqram olmuş, sonradan şəkildəyişmə ilə müşayiət olunan forma -"meşə" anlamına doğru ümumiləşmişdir. işarəsi maral, ya keçi buynuzunun təsvirlərindən biri olduğu üçün "maral", ya "keçi" anlamlı ideoqram hesab edilə bilər. Ümumiyyətlə, zoomorf təsvirin hər hansı elementi (xırda detal belə) bütövlükdə təsvirin özünü də ifadə etmiş olur. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Xadınnıq abidəsində (Yenisey abidələrinə daxildir) sonuncu element buynuz təsviri formasında keçi sözünün üzərində həkk edildiyindən "keçi" anlamında ideoqrafik işarə kimi qəbul edilməlidir. Abidədə qrafemlərin sıralanma ardıcıllığı yuxarıdan aşağıya doğrudur: keçi "keçi" ( Xadınnıq abidəsi): ƏDƏBİYYAT 1. Байчоров С.Я. Древнетюркские рунические памятники Европы. Ставропольское книжное издательство, 1989 2. Васильев Д.Д. Графический фонд памятников тюркской рунической письменности. Азиатского ареала. Москва: изд. «Наука», 1983 3. Джафарзаде И.М. Гобустан. Наскальные изображения. Баку: Элм, 1973 4. Казаков Е.П. Памятники черкаскульской культуры в восточных районах Татарии // Советская археология, № 1, 1979 I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
302 Yadigar Aliyev Pictographic and Ideographic writing marks in the ancient Turks Summary
The ancient Turkish alphabet phonographic writing, it has its origins in the alphabet symbols icon-ideograph. The alphabet retains of the previous writing features. Sometimes vowels are not Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|