Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aktivlikl ə reaktivliyin nisb ə ti
- İkinci qrup
- Ayzenk sorğusunu , A.Belovun “temperament formulu
- Şagirdlə rin sinir sistemi tipinin xass ə l ərinin öyrə nilm ə sin ə aid
|
2.4.3. Böyük mə kt əb yaşı dövründə şə xsiyy ə t keyfiyy ə tl ə rinin psixodiaqnostikası 1. Temperament xüsusiyyə tl ərinin öyrə nilm əsi metodikası Temperament - (latınca ―temperamentum“ - “qarşılıqlı nisbə t, proporsiya “ dem əkdir) şə xsiyy ə tin psixi f əallığının və davranışının dinamikasını ə ks etdir ə n f ərdi psixoloji xüsusiyyə tl ə rin kompleksidir. 226 Temperament xüsusiyyə tl ə ri f ə aliyy ə tin m ə zmunundan, onun m ə qs ə d v ə motivl ə rind ən asılı olmayaraq, insanın bütün həyatı boyu ə sas ə n d əyişmir, sabit qalır. Temperament haqqında ilk tə lim q ə dim yunan h ə kimi Hippokrat (e. ə .V-IV ə srl ə r) t ə r ə find ən yaradılmışdır. O, temperamenti insanın anatomik - fizioloji v ə psixoloji xüsusiyyə tl ərinin möhkə m v ə davamlı və hd ə ti kimi n ə z ə rd ən keçirmiş və onun əsasında insan bə d ə nind əki 4 müxtə lif mayenin propo rsiyasının dayandığını irəli sürmüşdür: Qan (―sanqvis“), limfa (―fleqma“), öd (―xole“) v ə qara öd (―melana xole“). Sonrakı tarixi dövrlə rd ə temperamentin ətraflı və d əqiq öyrə nilm əsi üçün təşəbbüslər edilmiş, müxtə lif n ə z ə riyy ə l ər yaradılmışdır. Temperamen t n ə z ə riyy ə si sah ə sind ə alman psixatrı Kreçmer, amerikan alimi Şeldon, rus alimləri İ.Pavlov, V.Nebılitsın, V.Merlin, B.Teplov v ə başqaları ə h ə miyy ə tli t ədqiqatlar aparmışlar. İ. P.Pavlov tempera-mentin psixofizioloji n ə z ə riyy ə sini yaratm ış v ə temperament tipl ə rini sinir prosesl ə rinin xass ə l ə ri ə sas ı nda izah etm iş dir. O, sinir prosesl ə rinin q ü vv ə si, m ü vazin ə tliyi v ə m ü t ə h ə rrikliyi kimi xass ə l ə ri m üə yy ə n etm iş dir. Temperament xass ə l ə rinin m ü f ə ss ə l izah ı rus psixoloqu V.Merlin t ə r ə find ə n verilm iş dir. O, temperament tipl ə rinin a ş a ğı dak ı ə sas xass ə l ə rini g ö st ə rm iş dir: 1. Senzitivlik -daha az q ü vv ə li xarici q ı c ı qland ı r ı c ı lara qar şı qeyri-ixtiyari psixi reaksiyalar ı n yaranmas ı s ü r ə ti v ə yaranmas ı m ü mk ü nl ü y ü; 2. Reaktivlik - xarici v ə daxili q ı c ı qland ı r ı c ı lara qar şı qeyri-ixtiyari v ə emosional reaksiyalar ı n g ü c ü ( m ə s ə l ə n, t ə nqid ə , inciklik yaradan s ö z ə , t ə hl ü k ə y ə , k ə skin v ə q ə fil s ö z ə reaksiya); 3.Aktivlik - insan ı n m ə qs ə di, davran ış v ə f ə aliyy ə ti qar şı s ı nda duran mane ə l ə rin aradan qald ı r ı lmas ı sah ə sind ə enerjililiyi v ə f ə all ığı (m ə s ə l ə n,m ə qs ə d ə y ö n ə lm iş lik, d ö z ü ml ü l ü k, diqq ə tin davaml ı l ığı v ə s.); 4. Aktivlikl ə reaktivliyin nisb ə ti - insan ı n f ə all ığı n ı n reaktivlikd ə n (t ə sad ü fi ist ə k v ə h ə v ə sd ə n) v ə ya aktivlikd ə n (m ə qs ə d, niyy ə t, c ə hd v ə ə qid ə d ə n) as ı l ı l ı q d ə r ə c ə si; 227 5. Reaksiyaların tempi - psixi proses v ə reaksiyalar ı n c ə r ə yanetm ə s ü r ə ti (h ə r ə k ə tl ə rin, nitqin, t ə f ə kk ü r ü n, yaddasaxlaman ı n v ə s. s ü r ə ti); 6. Plastiklik – xarici t ə sirl ə r ə , yen i şə rait ə uy ğ unla ş man ı n asanl ığı, i tiliyi v ə rigidlik – davran ışı n ə tal ə tli, dur ğ un v ə s ü st olmas ı; 7. Ekstroversiya - insan ı n xarici al ə m ə y ö n ə l iş liyi, onun reaksiyalar ı n ı n xarici q ı c ı qland ı r ı c ı lardan as ı l ı l ığı v ə introversiya - insan ı n ö z ü n ə, ö z daxili al ə min ə , hiss v ə ya ş ant ı lar ı na, fikirl ə rin ə y ö n ə l iş liyi v ə reaksiyalar ı n bu obrazlardan, t əə ss ü ratlardan as ı l ı l ığı; 8. Emosional oyanıqlıq – emosional reaksiyan ı n yaranmas ı n ı n daha a ş a ğı t ə sir d ə r ə c ə si v ə onun yaranmas ı s ü r ə ti. İ nsan ı n temperament x ü susiyy ə t ə l ə ri v ə xarakter ə lam ə tl ə rinin a ş kara çı xar ı lmas ı v ə qiym ə t ə l ə ndirilm ə s i üçü n hal-haz ı rda psixodiaqnostika t ə cr ü b ə -sind ə m ö vcud olan metodikalar ı d ö rd ə sas qrupa ay ı rmaq olar. Birinci qrupa inasan ı n sinir sisteminin xass ə l ə ri il ə onun temperamenti aras ı nda t ə bii as ı l ı l ığ a ə saslanan metodikalar ı aid etm ə k olar. Onlar ı n k ö m ə yil ə insan ı n sinir sisteminin ayr ı -ayr ı xass ə l ə r i ö yr ə nilir v ə temperamentin sinir sistemi il ə irsi as ı l ı l ığı a ş kara çı xar ı l ı r. İkinci qrup metodikalara insan ı n temperament x ü susiyy ə tl ə rinin m ü xt ə lif h ə yat şə raiti v ə ziyy ə tind ə praktik h ə r ə k ə tl ə ri v ə reaksiyalar ı n ı ə ks etdir ə n sor ğ ular ı aid etm ə k olar. Üçüncü qrup metodikalara m ü xt ə lif c ü r testl ə r - sor ğ u v ə layih ə l ə r aiddir ki, onlar ı n vasit ə sil ə insan ı n xarakter ə lam ə tl ə rini t ə dqiq etm ə k, onlar ı n k ə miyy ə t v ə keyfiyy ə t bax ı m ı ndan ink iş af s ə viyy ə sinin t ə hlilini verm ə k m ü mk ü nd ü r. N ə hay ə t, dördüncü qrupa şə xsiyy ə tin strukturu haqq ı nda n ə z ə ri t ə s ə vv ü rl ə r ə ld ə etm ə k üçü n ə sas ver ə n testl ə r daxildir. Onlar ı n n ə tic ə l ə ri ad ə t ə n ş kalalarda ö z ə ksini tap ı r v ə eyni vaxtda şə xsiyy ə tin m ü xt ə lif şə xsi keyfiyy ə tl ə rini a ş kara çı xar ı b qiym ə tl ə ndirm ə k imkan ı verir. 228 Böyük mə kt əb yaşlı uşaqlarda temperament tipinin öyrə nilm ə si metodikası Temperament tipl ə rinin v ə onların əsasında duran si nir sisteminin xass ə l ərinin öyrə nilm əsi üçün bir sıra metodikalar mövcuddur. Onlara Ayzenk sorğusunu , A.Belovun “temperament formulu‖ testini, Strelyay sorğusunu, Heymansın “temperament və sosiotipl ə r ‖ testini və s. misal göstə rm ə k olar. Bel ə metodikalardan biri rus psixoloqu A.A.Polejayeva t ə r ə find ən işlənilib hazırlanmış metodikadır. Bu metodika müxtə lif temperament tipl ərinin psixoloji xüsusiyyə tl ərini müə yy ə nl əşdirmə y ə , bu v ə ya dig ər peşə f ə aliyy ə ti sah ə sind ə onun yararlılığını müə yy ə n etm ə y ə imkan verir. Testin m ə tnin ə indeksl əşdirilmiş 4 variantda 48 sual daxildir. Bu test sınağı h ə m f ə rdi qaydada, h ə m d ə sinfin bütün şagirdlə ri il ə eyni vaxtda keçirilə bil ə r. H ər bir şagirdə testin m ə tni v ə cavablarını qeyd etmək üçün v ə r ə q verilir. T ə limat: Siz ə sual xarakterli test m ətni verilmişdir. Hə min suallara müvafiq cavab variantını seçmə kl ə özünüzün sinir sisteminizin bə zi xüsusiyyə tl ə rini: onun qüvvəsini, mütə h ə rrikliyini v ə müvazinə tliyini müə yy ə n ed ə bil ə c əksiniz. Bunun üçün mətn üzə rind ə diqq ə tl ə v ə düşünə r ə k işlə m ək lazımdır. Verilmiş dörd variantdan hansının Sizin şəxsi davranışınızı xatırlatdığını müə yy ə n etm ə lisiniz. Cavab v ə r ə qind ə müvafiq sualın qarşısındakı seçdiyiniz variantın qarşısında “+” işarəsi qoyun. İşi başa çatdırdıqdan sonra cavab və r ə qind ə ki “+” işarə l ərini sayın və ―yekun‖ sözünün qarşısında cəmi göstə r ə n ə d ə di y azın. Test üzə rind ə işə t ə limat üçün ayrılmış cavab da daxil olmaqla 15 də qiq ə verilir. Psixoloq iş üzə rind ə n ə zar ə ti h əyata keçirir, heç kimə ə lav ə kömək göstə rmir. Şagirdlə rin sinir sistemi tipinin xass ə l ərinin öyrə nilm ə sin ə aid metodikanın mə tni 1.1. Əhvalınız sabit deyil, tez -tez d əyişir, coşğun, şə n əhvalınızın enm əsi halları baş verir. 229 1.2. Əhvalınız həmişə sabit v ə sakitdir. 1.3. Əhvalınız adə t ən yüksək, şə n v ə h ə yatsev ə rlik ruhludur. 1.4. Əhvalınız adə t ə n m ə yusdur, tez-tez q ə mgin olursunuz. 2.1. F əal davranışa, yüksək mütə h ə rrikliy ə v ə enerjiy ə maliksiniz. 2.2. Davranışınız sakitdir, sə siniz sabit v ə t ə mkinlidir, nitqiniz v ə jestl əriniz yavaş tempdə dir. 2.3. H ə r ə k ə tl ə riniz sabit v ə inamsızdır, sə siniz z ə if v ə sakitdir. 2.4. H ə r ə k ə tl ə riniz t əlaşlı və narahatdır, həmişə t ə l ə sirsiniz, jestl ə riniz k ə skindir, tez-tez h ə risliyi ifad ə edir. 3.1. Uğursuzluq zamanı qarşıya qoyduğunuz mə qs ə d ə can atırsınız, başqa, daha asan yol axtarmırsınız. 3.2. Uğursuzluq zamanı çox qəmgin olur,ruhdan düşür, yenidə n başladığınız işə baş qoşmursunuz. 3.3. Uğursuzluq zamanı problemin həlli üçün daha asan yol tapmağa c əhd göstə rirsiniz. 3.4. Çox keçmə d ən uğursuzluğunuzu unudur, yenidə n ist ə nil ən başqa bir işə qoşulursunuz. 4.1. Tez yorulub ə ld ən düşür, xəyallara dalmağı və arzu etm ə yi xoşlayırsınız. 4.2. Ehtiras la işləyir, lakin çox keçmə d ə n ə ld ən düşür, başladığınız işi yarımçıq qoyursunuz. 4.3. İnadla işlə yir, n əyin bahasına olursa, olsun başladığınız işi sona çatdırmağa çalışırsınız. 4.4. İstə nil ən işi boynunuza götürür, e yni vaxtda bir neçə işdə n yapışırsınız. 5. 1. Ünsiyyət zamanı özünüzü emosional aparır, bə rkd ən gülür, ə l-qol h ə r ə k ə tl ə ri edirsiniz. 5.2. Daim ətrafdakı adamlarla ünsiyyə t ə can atır, onları şə nl ə ndirm ə k; əhvallarını yüksə ltm ə k ist ə yirsiniz. 230 5.3 . Adamlarla ünsiyyə td ə olark ən özünüzü ciddi və n ə zak ə tli aparırsınız. 5.4. Ətrafınızdakı adamlarla ünsiyyə t ə can atmır, sə s- küylü kompaniya- ları sevmirsiniz. Lakin hə rd ən yaxın dostlarınızla ünsiyyə td ə olursunuz. 6.1. Öz sevinc və k ə d ərinizi başqa adamlarla bölürsünüz. 6.2. Tanımadığınız adamların ə hat ə sind ə açıq - saçıqlığa yol verilir, öz hissl ə rinizi ancaq ən doğma adamlarla bölüşürsünüz. 6.3. Özünüzün bütün hisslə rinizi gizl ə dir, onlarla t ə klikd ə yaşamağa c əhd göstə rirsiniz. 6.4. Hissl ərinizi coşqun keçirirsiniz. Onları ətrafdakılarla, hə tta tanımadığınız adamlarla bölüşə bil ərsiniz.Lakin buna heç də h əmişə c ə hd etmirsiniz. 7.1. Danlaq v ə g östərişlə ri sakitc ə dinl əyir, mübahisə etmirsiniz. Lakin eyni bir s ə hvi d ə f ə l ə rl ə t ə krarlaya bilirsiniz. 7.2. M ə z ə mm ə t ə qarşı coşqun reaksiya göstərir, mübahisə edir, özünüzə haqq qazandırmağa çalışırsınız. 7.3. Bütün nöqsanlarınızı diqqə tl ə dinl ə yir, s ə hvl ə rinizi d ə rhal düzə ltm ə y ə çalışırsınız. 7.4. İstə nil ə n danlaq sizi m ə yus edir, bel ə hallarda q ə mgin olursunuz. 8.1. Bir işi sona çatdırdıqdan sonra uzun müddət başqa işə başlamırsınız, özünüzü yorğun hiss edirsiniz. 8.2. Nadir hallarda yorulursunuz. Yeni işə çox çə tinlikl ə qoşulursunuz. 8.3. Yeni işə asanlıqla başlasanız da, onu başa çatdırmadan uzaqlaşa, yarımçıq qoya bilə rsiniz. 8.4. Çətin bir işi başa çatdırdıqdan sonra belə, başqa bir işdən yapışa bil ə rsiniz. 9.1. İnciklik və m əyusluğu ağır keçirsə niz d ə , çox çə km ə d ən onları unudursunuz. 231 9.2. İnciklik və m ə yusluq siz ə o q ə d ə r d ə t əsir etmir, onları tez unudursunuz. 9.3. İnciklik və m ə yusluq siz ə güclü təsir edir, uzun müddət onları yadda saxlayırsınız. 9.4. İnciklik və m əyusluğu də rind ən yaşasanız da, zahirə n bunu biruz ə vermirsiniz. 10.1. Oyunda heç - heçə n ə tic ə ə ld ə ets ə niz d ə , zarafat v ə yumoru sevir, heç vaxt incimirsiniz. 10.2. N adir hallarda zarafat edir, başqalarının zarafatlarından inciyirsiniz. 10.3. Yaxşı zarafatları qiymə tl ə ndirir v ə sevirsiniz. Heç - heçə n ə tic ə ə ld ə etdikd ə , oyuna davam etm ə k ist ə mirsiniz. 10.4. Düşünmə d ə n adamlarla zarafatlar etm ə yi sevirsiniz. Lakin bunun onların xoşuna gə lib-g ə lm ə diyinin f ə rqin ə varmırsınız. 11.1. İşə başlamazdan ə vv ə l h ər şeyi götür– qoy edirsiniz. Planlar pozulduqda is ə yenid ə n qura bilmirsiniz. 11.2. Düşünmə d ən, ―sonra necə ol acaq?‖ demə d ə n ist ə nil ən işi üzə riniz ə götürürsünüz. Situasiya dəyişdikdə is ə asanlıqla yenid ən uyğun yol tapa bilirsiniz. 11.3. C əld iş planı qurmağı bacarır, onu yerinə yetirir, iş şə raiti d əyişdikdə yeni yollar tapmağı bacarırsınız. 11.4. Öz qə tiyy ə tsizliyiniz ucba tından iş planı qurmaqda çə tinlik çəkirsiniz. Hazır planlarla işlə m əyi üstün hesab edir, və ziyy ə t d əyişdikdə is ə , sonra n ə ed ə c ə yinizi bilmirsiniz. 12.1. Siz t əəssüratlarınızın, xüsusilə estetik t əəssüratlarınızın güclü olması il ə f ə rql ə nirsiniz. 12.2. Ad ə t etdiyiniz sah ə d ə özünüzü rahat və yaxşı hiss edirsiniz. Yeni t əəssüratlar almağa cə hd etmirsiniz. 12.3. Z ə ngin t əəssüratları çox sevir, onların tez -tez d əyişmə sini ist ə yir- |