Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “affektiv” davranış
|
nuklear tipli (ata-ana v ə uşaqlar) olduğuna görə , bel ə ail ə l ə rd ə valideynl ər uşaqların tə rbiy ə si, ail ə probleml ə rinin h ə llind ə, uşaqların bağçaya və m ə kt ə b ə aparılmasında çə tinlikl ə rl ə qarşılaşırlar. Belə probleml ər daha çox azyaşlı uşaqları olan işlə y ə n anaların ailə h əyatında özünü göstərir. Şübhəsiz müasir ailə d ə bel ə halların olması cə miyy ə tin problemidir. Ail ə üzvlərinin doğum göstə ricil əri hesabına azalması həm şə h ə r, h ə m d ə k ə nd ail ə l ə rind ə müşahidə olunan ə sas demoqrafik problemdir. Bunun s ə b ə bl əri çoxcə h ə tli v ə mürə kk ə bdir: valideynl ərin işlə m ə si, m ə kt ə b ə q ə d ər uşaq -t ə rbiy ə müə ssis ə l ərinin azlığı, uşağın tə rbiy ə si v ə ona qulluq üçün maddi xə rcl ərin yüksək olması, qadın - ananın qayğılarının çoxluğu, ailə nin m ə nzil- m əişət şə raitinin əlverişsiz olması, valideynl ərin ―özü üçün yaşamaq‖ və s. kimi eqoistik meyll ə ri. Boşanma hallarının artması. Psixoloq və sosioloqların fikrincə , s ə b ə bind ən asılı olmayaraq bütün hallarda boşanma uşağın psixikasına sarsıdıcı zə rb ə vurur. Statistik m əlumatlara görə, boşanmanın 90% - ə q ə d ə ri ail ə cütlüyünün birinci üç ilində baş verir. Bunun ə sas s ə b ə bi 280 cütlüklə rin ail ə h əyatına hazır olmaması, məişə t h əyatını qura bilm ə m ə si v ə n ə tic ə d ə ail ə münaqişə l ərinin yaranması ilə bağlıdır. T əkuşaqlı ailə l ərin sayının artması. Təkuşaqlı ailə uşağı ün siyy ə t v ə kollektiv f ə aliyy ə t t əcrübə sinin ə ld ə edilm əsi baxımından böyük çə tinlik qarşısında qoyur. Belə uşaqlar böyük bacı və qardaşın himayə sind ə n m ə hrumdur. Bel ə ail ə l ə rd ə uşaq ailə nin m ə rk ə zi fiqurudur, ail ənin bütün diqq əti, qayğı və n əvazişi ona yönə ldildiyind ə n bel ə uşaqlarda infantil ə lam ə tl ə r , eqoizm, kollektivçilik hisslə rinin o lmaması özünü göstə rir. Aydındır ki, uşağın normal psixi inkişafı, onun şə xsiyy ə tinin formalaşması ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə ail ə t ə rbiy əsi üslubundan asılıdır. Psixoloqlar bel ə hesab edirl ər ki, uşağın şə xsiyy ətinin inkişafında valideynl ərin uşağa münasibə ti v ə n ə zar ə tin xarakteri ən mühüm amillə r kimi n ə z ə rd ən keçirilə bil ər. Bu baxımdan valideynlər üç əsas qrupa ayrılır: demokratik, avtoritar v ə liberal valideynl ə r. Demokratik t ə rbiy ə üslubu ail ə d ə uşağa qarşı münasibə td ə f ə al ə m əkdaşlığa əsaslanır. Demokratik valideynlə r ail ə d ə öz uşaqlarına sə rb ə stlik verir, onların şə xsiyy ə tin ə hörmə t b ə sl əyir, isti münasibət göstə rirl ə r. Onlar uşaqlara qarşı tə tbiq edil ə n c ə zalardan maksimum d ə r ə c ə d ə uzaq olmağa çalışırlar. Demokratik tə rbiy ə mühitində uşaqların azad inkişafı, fəallıq və yaradıcı qabiliyyə tl ərinin inkişafı üçün əlverişli şə rait t əmin olunduğundan, bel ə ail ə l ə rd ə böyüyən uşaqlarda başqa adamlarla ə m əkdaşlıq etmə k qabiliyy ə tl əri yüksə k s ə viyy ə d ə inkişaf edir, onların başqa adamlarla münasibə tl ər qurmaqda ünsiyyət çə tinlikl ə ri olmur. Demokratik t ə rbiy ə üslubunun hakim olduğu ailə l ə rd ə uşağa və ail ə nin dig ər üzvlə rin ə qarşı humanist d ə y ə rl ə r , qarşılıqlı hörmə t, sevgi v ə m ə h ə bb ə t hissl əri daha üstün mövqeyə malik olur. Müasir cə miyy ə td ə avtoritar t ə rbiy ə üslubunun hökm sürdüyü ail ə l ə r ə daha çox təsadüf olunur. Avtoritar valideyinlər uşaqlardan onların t ə l ə bl ərini sözsüz və qeyri- şə rtsiz, qeyri-m ə ntiqi olaraq q ə bul edilm ə sini, 281 qayda-qanuna tam ə m ə l edilm ə sini, ail ə ə n ə nl ə l ə rin ə v ə valideyinl ə rin nüfuzuna tabe olmalarını tə l ə b edirl ə r. Qeyd etm ək lazımdır ki, avtoritar t ə rbiy ə ciddi sur ə td ə m əcburi intizama yönəlmiş t ə rbiy ə dir. Bel ə ail ə l ə rd ə avtoritar t ə rbiy ə üsulları eyni vaxtda valideyinlərin uşaqlara qarşı soyuq münasibə ti il ə çulğalaşdıqda, uşaqlarda aqressivliyə v ə konfiliktl ə r ə c ə hd daha tez- tez müşahidə olunur. Avtoritar ail ə l ə rd ə n çıxmış uşaqlar yeni hə yat şə raitin ə uyğunlaşmaqda çətinlik çə kirl ə r. El ə avtoritar ail ə l ə r ə d ə t əsadüf olunur ki, orada valideyinlər uşağın gə l ə c ə yi üçün hədsiz narahatçılıq keçirdiklə rind ə n bir t ə r ə fd ən övladlarına isti münasibət göstə rir, dig ə r t ə r ə fd ə n is ə onların hər addımını izlə yir v ə n ə zar ə t edirl ə r. Bel ə ail ə l ə rd ən çıxmış uşaqlarda təşəbbüskarlıq olmur, onlar qapalı, qə tiyy ətsiz, müti, ünsiyyə tsiz, infantil v ə eqosentrik t ə bi ə tli olurlar. Bir çox ailə l ə rd ə uşaqların gün rejimi düzgün planlaşdırılmadığından onlar yaşlarına uyğun olmayan televiziya verlişlə rin ə v ə seriallara h ə dsiz maraq göstə rir v ə onlardan ayrıla bilmirlə r. Psixoloqlar liberal t ə rbiy ə üslubuna malik olan valideyinl əri xüsusi olaraq f ə rql ə ndirm ə kl ə yanaşı, belə t ə rbiy ə üslubunun da zə r ərli olduğu qə na ə tin ə g əlmişlər. Uşaqlara qarşı laqeyid və etinasız olan valideyinlər övladlarına heç ġə kil 33 bir isti n ə f ə s, lazimi diqq ət, qayğı və n ə zar ə t göstə rm ə diyind ə n, onlar nec ə deyirl ər ―özbaşına‖ böyüyürlər. Onlarda bu baxımsızlıq hüquqa zidd ə m ə ll ə r ə q ə d ər ciddi davranış pozğunluqlarının yaranmasına gətirib çıxara bil ə r. T əsadüfi deyildir ki, azyaşlı cinayə tkarlar v ə qanunpoz anlar arasında m ə hz bel ə ail ə l ə rd ən çıxmış uşaqlar çoxluq təşkil edir. Uşaqların ailə t ə rbiy əsi işində valideyinl ərin qarşılaşdığı ə sas çə tinlikl ə r yeniyetm ə l ərin böyüdüyü ailə l ə rd ə özünü biruzə verir. T ə rslik, hövsə l ə sizlik, s özəbaxmazlıq və kobudluq çə tin yeniyetm ə yaşlı dövrünün 282 tipik xüsusiyyə tl ə ridir. Yeniyetm ə l ərin bu cür davranışı öz - özlüyündə t ə bii olaraq meydana g ə l ən yaş böhranının simptomlarıdır. Çox vaxt isə bel ə qarşıdurma halları və konfliktl ə r y aşlıların yeniyetmənin müstə qillik c ə hdl ə rinin anlamadığından, onun şə xsiyy ə tin ə qarşı hörmətsiz münasibə tind ən törə yir. Yeniyetm ə n ə q ə d ər böyükdürsə, o, azadlığının məhdudlaşdırılmasına qarşı bir o q ə d ər dözümsüzdür. Məlumdur ki, bir çox valideynlə r yeniyetm ə nin dostluq etdiyi yaşıdları haqqında öz rə yl ə rini avtoritar formada bildir ə r ə k, onun maraqlarına təsir göstə rm ə y ə çalışırlar. Bə z ə n is ə valideynl ə r yeniyetm ə övladlarının mə ktub v ə gündə likl ərini, telefon mesajlarını xə lv ə t oxuyur, buna haqları olduğunu söylə yirl ə r. Yeniyetm ə l ə r is ə, onların sirlərini öyrə nm ə y ə c ə hd ed ə n, h əyatlarına soxulan adamları heç də xoşlamırlar. Ail ə d ə yeniyetm ə y ə qarşı belə münasibə t onun valideynl ə rd ə n ruh ə n uzaqlaşmasına, ünsiyyə t v ə ə laq ə l ə rin itirilm ə sin ə g ə tir ib çıxarır. Aydındır ki, ail ə d əki bütün uşaqlara, o cümlə d ə n yeniyetm ə nin h ə r ə k ə tl ə rin ə n ə zar ə t valideynin yalnız hüququ yox, hə m d ə v ə zif ə sidir. B ə s yeniyetm ə y ə nec ə n ə zar ə t etm əli, onun qarşısında hansı tə l ə bl əri qoymalı, ona necə optimal t əsir göstə rm əli? Şübhə siz ki, valideyn olan h ə r bir k ə si m ə hz bu suallar daim düşündürür. Yeniyetmənin valideyni üçün əsas problem uşağa qarşı münasibə tin, ad ət edilmiş müraciət formalarının dəyişdirilmə sind ə n, t ə r ə fl ə r arasında dialoqun qurulmasından ibarə tdir. Valideyn yeniyetm ə övladı ilə münasibə td ə h ər şeydə n ə vv ə l psixoloji m ə saf əni gözlə m ə li, ―üz açmamalı‖ , ― p ə rd ə saxlamağı‖ bacarmalıdır. Övladı ilə münasibə td ə optimal m ə saf ə ni tapan valideynl ə r xeyirxah m ə sl ə t əhçi olmaqla yanaşı , eyni zamanda öz nüfuzlarını qoruyub saxlayaraq tə l ə bl ə rinin yerin ə yetirilm ə sin ə nail olmağı bacarırlar. Belə münasibə tl ər uşaq və yeniyetm ənin şə xsiyy ə tin ə hörmət üzə rind ə qurula bil ə r. Yeniyetm əni öz maraq və meyll ə rind ə n, ehtiraslarından avtoritar tə rzd ə m ə hrum etm ə k, onu ya şıdlarından tə criq etm ək heç də arzu edil ə n n ə tic ə nin ə ld ə edilm ə sin ə yol aça bilmə z. 283 Müasir ailə t ə rbiy əsi psixologiyasında optimal valideyn mövqeyi haqqında tə s əvvürlər yayılmaqdadır. Uşaqların tə rbiy ə sind ə valideynl ə rin mövqeyi o halda optimal hesa b edil ə bil ər ki, onlar uşağı başa düşsün, ona isti münasibət göstə rsin, onu obyektiv qiym ə tl ə ndirsin v ə t ə rbiy ə işini bu qiym ə tl ə ndirm ə y ə adekvat qurmağı bacarsın. Əgə r valideyinl ə r t ə rbiy ə işinin forma v ə metodlarını uşağın həyatında baş verə n d əyişik likl ə rl ə düzgün uzlaşdıra bilsə l ə r v ə t ə rbiy ə s ə yl əri uşağın gə l ə c ə k h əyatı ilə bağlı perspektivl ə r ə ə saslanan t ə l əbkarlığa və uşaq şə xsiyy ə tin ə hörmə tin optimal uzlaşdırılmasına ə saslanarsa, valideyinl ə rin t ə rbiy ə işində optimal mövqeyin - d ən danışmaq ola r Optimal valideyin mövqeyi uşağın xoşbə xtliyin ə yönəlmişdir. O, valideyinl ə rd ə n t ə rbiy ə işində yol verilmiş sə hvl ə r ə t ənqidi münasibə t, demokratik prinsipl ə r ə v ə uşağın hüquqlarına hörmə tl ə yanaşmağı tə l ə b edir. Bu is ə öz növbə sind ə uşağa olan ə sil m ə h ə bb ə t dem ə kdir. H ər bir uşaq lap erkən yaşlarından valideynlə rin emosional r əğbə t v ə stimullarına ehtiyac hiss edir. Nəvaziş, bə y ə nm ə , t ə qdir etm ə v ə t ə rif uşaqlarda öz qüvvə sin ə inam yaradır. Danlaq və qadağanlar isə ə ksin ə , uşaqda ruh düşkünlüyü, bacarıqsız və f ə ras ətsiz olması haqqında t ə s əvvürlərin yaranmasına sə b ə b olur. Ail ə d ə valideyn n əvazişi almayan, sevgid ən doymayan uşaqlar bu boşluğu tə rbiy əçi və müə llimd ə n ə ld ə etdiyi qayğı və sevgi il ə ―doldurmağa‖ çalışır. Uşağın özünə inamsızlığı yalnız qorxa qlığın deyil, hə m d ə utancaqlığı n ə sas s ə b ə bidir. Ad ə t ən yüksək iddialı olması ilə tanınan uşaqlarda tə k əbbür və özündənrazılıq halları müşahidə olunur. Bu cür uşaqların davranışı psixoloji terminologiyada “affektiv” davranış adlanır. Affektiv uşaqlara e l ə g ə lir ki, valideynl əri onları sevmir. M ə kt ə bd əki uğursuzluqlar, yoldaşlarının tə limd ə onları qabaqlaması, ə dal ə tsizlikl ə r onlarda d ərin sarsıntılara sə b ə b olur. Onlar h ə r vasit ə il ə öz sinif yoldaşlarının diqqə tini c ə lb etm ə y ə, müə lliml ə rin r əğbə tini q azanmağa 284 çalışsalar da , buna nail ola bilmirl ər. Affektiv davranışlı uşaqlar ə sas ə n valideyn m ə h ə bb ə tinin v ə qayğısının çatışmadığı, hə dsiz t ə l əbkarlıq və ciddi münasibətin olduğu ailə l ə rd ə yetişirlə r. Bel ə ail ə l ə rd ə valideynl ə r h əmişə özlərini haqlı hesab edir, h ə tta ail ə d ə uşaqlara qarşı münasibə tin d əyişdirilmə sinin z əruriliyi haqqında psixoloqların və müə lliml ərin tövsiyə l ə rini q ə bul etmirl ər. Onlar müə lliml ə rl ə dia loji ünsiyyə tl ə rd ən qaçır, heç kimin m ə sl ə h ə tl ə rin ə ehtiyaclarının olmadığını söylə yirl ər. Uşaqlara qarşı etinasızlıq çox vaxt ata və ananın şə xsiyy ə tinin f ərdi xüsusiyyə tl əri, özünə v ə öz şə xsi probleml ə rin ə münasibə ti il ə bağlı olur. Valideynlərin uşaqlara qarşı etinasız v ə m ənfi münasibətinin bir sıra sə b ə bl əri vardır: boşanma nə tic ə sind ə ail ə nin tamlığının pozulması; valideynlərin uşağın şə xsiyy ə tin ə hörmət qoymaması, uşağa yaşına uyğun olmayan h ə dsiz t ə l əbkarlıqla yanaşılması; gücü çatmayan işlə r ə sövq edilmə si n ə tic ə sind ə uşağın ə ld ə etdiyi s ə viyy ə il ə qane olmamaq; daim uşağa qabi liyy ə tsiz v ə bacarıqsız olduğu barə d ə t ə nqidl ə r ünvanlamaq və s. Valideyn m ə h ə bb əti mühitində böyüyən uşaqlarda müdafiə, özünə v ə öz qüvvə sin ə inam hissi yüksə k olur. Ail ə d ə mövqeyi qə bul edil ən uşaqlarda ə dal ə tlilik, q ə r ə zsizlik v ə q ə bah ə tli h ə r ə k ə tl ə rin ə görə günah hissi formalaşır. Əksinə , istehza v ə gülünc hə d ə fin ə çevrilən uşaqlar daim sıxıntı içində olur, q əmgin görünürlə r. Onlar daim p ə rt edildiyind ə n utancaq v ə kinli olur, böyüyüb sə rb ə stlik ə ld ə etdikd ə n sonra, uşaq vaxtı ona edilmiş haqsızlıqlara görə valideynl ə rin ə qarşı soyuq və etinasız münasibə t göstə rirl ə r. Ail ə d ə t ə rbiy ə işi uşağın mə nafel ə rin ə yönə lm əli, onun hüquqlarına və şə xsiyy ə tin ə hörmət mühitinə əsaslanmalıdır. Çox vaxt ailə d ə uşağın q ə bah ə tli h ə r ə k ə tl ə rin ə görə c əzaların seçilmə sind ə valideynl ər arasında fikir ayrılıqları olur. Tə r ə fl ə rd ə n biri daha k ə skin, dig ə ri is ə daha yum şaq, uşaqlarda incikliyə s ə b ə b olmayacaq c əzaya üstünlük verirlə r. T ə rbiy ə üsulu kimi c ə za problemi indi d ə pedaqoji c ə h ə td ən fikir ayrılığına sə b ə b olan 285 probleml ə rd ə n biridir. H ətta dünyanın elə ölkə l əri vardır ki, orada uşaqlara qarşı heç bir cə za t ə dbiri t ə tbiq olunmur. T ə rbiy ə üsullarından biri kimi c əzanın formasının düzgün seçilmə si, onun uşağın yaş sə viyy ə sin ə v ə q ə bah ə tli h ə r ə k ə tl ə rin ə ad ekvat olması ə sas m ə s ə l ədir. Sinif yoldaşının ad gününə getm ə kd ə n m ə hrum etm ə kiçik m ə kt ə blid ə inciklik hissi doğurduğu halda, yeniyetmə d ə kobudluğa sə b ə b ola bil ə r. Anaya qarşı kobudluq etdiyinə görə ata oğlunu onun üçün marağı olan televiziya veriliş l ə rin ə baxmaq- dan m ə hrum ed ə r ə k c əzalandırdıqda bu kobudluq daha s ərt şə kild ə ataya qarşı yönə l ə bil ə r. Bu halda yeniyetm ə y ə qarşı ə n t ə sirli c ə za ananın oğluna qarşı soyuq görün - m əsi, ―yadlaşması‖ ola bilər. Çox Şə kil 34 vaxt b ə zi ail ə l ə rd ə uşaqlarda, xüsusən oğlanlara qarşı fiziki cəzanın verilm ə sin ə haqq qazandırılır. Valideynlər öz uşaqlıqlarını xatırlayaraq onları da valideynl ə rinin fiziki c ə h ə td ə n c əzalandırdıqlarını, döydüklərini söylə yirl ə r. ―Döyülmə y ən düyüdən aş olmaz‖, ―ata şapalağı dərmandır‖ kimi zə rb m ə s ə l ə l ə r ə, atalar sözlə rin ə istinad edirl ə r. Psixoloqlar is ə ail ə d ə uşaqların fiziki baxımdan ağır cəzalandırılmasına və döyülmə sin ə , başqa sözlə , fiziki zorakılığa fə rqli mövqedən yanaşırlar. Onların fikrincə , ə g ə r valideynl ə r uşaqlarını döyürlə rs ə , dem ə li, onlar t ə rbiy ə m ə qs ə dl ə rin ə çatmamışlar. Yaşlılar güclü olmaq imkanlarından istifadə y ə əl atırsa, demə li, t ə rbiy ə işində ciddi probleml ər vardır. Belə c əza yaşlı ilə uşağın bir -birini anlamaq imkanlarına olan son ümüdi d ə m əhv etmiş olur. Fiziki cəza alan uşaqda c ə zaver ən qarşısında qorxu ə m ə l ə g əlir. Onun yanında özünü ə d ə bli aparsa da, ətrafdakılara qarşı münasibə td ə etinasız və saymaz olur. Uşaq üçün ə n 286 böyük cə za onun h ə r ə k ə tl ə rin ə görə valideynl ə rin q ə mgin v ə m ə yus görünmə l ə ridir. Alman psixoloqu İ.B. Hippenreyter valideynlə r ə uşaqla ünsiyyət zamanı aşağıdakı qaydalara ə m ə l etm əyi tövsiyə edir: 1. Bütövlükdə uşaqdan deyil, onun ayrı - ayrı hə r ə k ə tl ə rind ən narazı olduğunuzu bildirin. 2. N ə q ə d ə r yolverilm ə z olsa bel ə , onun hissl ə rini deyil, ə m ə ll ə rini m ə z ə mm ə t edin. 3. Heç vaxt uşaqdan mümkün olmayan və ya yerin ə yetirilm əsi çə tin olan işlə r t ə l ə b etm ə yin. Yaxşısı budur, fikir verin, ə trafda n ə yi d əyişdirmə k mümkündür. 4. Uşağın hə r ə k ə tl ə rind ən narazı olduğunuzu tez - tez üzə vur mayın. Əks halda o, düşünmək imkanını itirmiş olar. 5. Uşağın emosional problemlərini öz üzə riniz ə köçürmə y ə v ə onunla yüklə nm ə y ə çalışmayın. 6. Uşağa öz mə nfi h ə r ə k ə tl ə rinin n ə tic ə l ə ri il ə üzləşmək imkanı veri n. Bu ona öz sə hvl ərini anlamaqda kömə k ed ə r. 7. Uşaq yardım istə m ə dikd ə , onun işlə rin ə müdaxilə etm əyin. Əgər uşaq çə tinlikl ə rastlaşmışsa və sizd ən kömə k ist ə yirs ə , bunu ə sirg ə m ə yin. 8. Ə g ər uşağın hə r ə k ə tl əri sizi hövsə l ə d ən çıxarırsa, bu barə d ə onu x ə b ə rdar edir. 9. Artıq bu problem və konfliktl ə rd ə n uzaq olmaq üçün öz imkanlarınızın uşağınkından üstün olduğunu göz önünə g ə tirin. 10. T ə dric ə n, lakin durmadan uşağınızın şə xsi ə m ə ll ə rin ə görə m ə suliyy ə td ən uzaq olmağa çalışın. Qoy uşağınızın özü hə r ə k ə tl ə rin ə görə m ə sulyy ət daşıdığını anlasın. 11. Öz hisslərinizi uşaqdan g izl ə tm ə y ə çalışmayın. Uşağınız haqqında fikir v ə hissl ə rinizi bildirm ə kd ə ehtiyatlanmayın. Onun davranışı və h ə r ə k ə tl əri haqqında uzunçuluqdan çə kinin. |