Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
y ə kömə k ed ən ―qardaşları‖ 1980 - cı ildə çap olunmuş ―Sənin şəxsi rifahın üçün‖ adlı kitabında belə qruplaşdırmışdır: 1. Uşağın sahibi olan valideynlə r v ə uşağın onlardan tam asılılığı; 2. N əyin yaxşı, nəyin pis olduğunu onlar müə yy ə n edirl ə r; 3. Uşaq valideynlərin günahına görə m ə suliyy ət daşıyır. Hər şeyin günahkarı uşaqdır. 4. Valideynl ə r h əmişə haqlıdır və onlar s ə hv ed ə bilm ə zl ə r. 268 5. Uşağın həyatda özünü tə sdiq etm ə si onun avtok ratik valideyn olacağı t əhlükəsi doğurur; 6. Uşaq nə q ə d ər tez sındırılsa, bir o qə d ər yaxşıdır. 7. H ər şeyi vaxtında, uşağın mümkün qə d ə r ki çik olduğu yaşlarda etmə k lazımdır ki, o bunu də rk ed ə r ə k valideynl ərini ifşa edə bilm ə sin. 8. Uşağın istə kl ə rini yerin ə yetirm ək düzgün deyil. Ciddilik, soyuqqanlılıq v ə kobudluq h əyata yaxşı hazırlığın əsasıdır. A.Millerin ir əli sürdüyü ―pedaqoji‖ prinsip l ər tam şə kild ə qadağanlar üzə rind ə qurulmuşdur. Burada uşağın layaqətinin alçaldılmasına uşaq hissə l ə rin ə hörmə tsiz münasibə t ə sas yer tutur. Uşaqlara qarşı yönəlmiş seksual zorakılıq öz nə tic ə l ə rin ə görə ən ağır psixoloji x ə sar ə t hesab olunur. Uzun ill ə r boyu baş vermiş belə halların statistikası ə halid ən gizli saxlanmışdır. M.A.Doqadi n anın fikrincə Rusiyada uşaqlara qarşı hə r il 7- 8 min seksual zorlama halının olduğu və bununla bağlı cinay ət işlərinin açıldığı məlumdur. Əslində is ə , real faktların bundan da çox olduğu şübhə doğurmur. Rusiya statistikasına görə , seksual zorakılıq qurbanları olan uşaqların 70% - i öz qohumları və tanışları, 28% -i is ə valideynl ə ri v ə q əyyumları tə r ə find ə n bu t əcavüzə m əruz qalırlar. N.K.Asan ovanın yazdığına görə , üçdə ikisi ail ə şə raitind ə, yalnız üçdə biri ail ə d ə n k ənar şə raitd ə baş verir. Q.İ.Q indin v ə O.B.Duxova qeyd edir ki, son 5 ild ə Rusiyada uşaq və valideynl ə r ə qarşı yönəlmiş seksual zorakılıq halları 12,5 də f ə artmışdır. Xarici ölkə l ə rd ə d ə bu sah ə d ə v ə ziyy ət ağırdır. ABŞ -da h ə r il 150-200 min bel ə hadis ə baş verir. Zorlamaya məruz qalan uşaq və yeniyetm ə l ə r arasında zə r ər çəkmişlə rin 12%- i 12 yaşadə k, 25%-i 13- 17 yaşlarındadır. Ail ə daxili zorlamalara m əruz qalanların yalnız 2% -I, ail ə d ə nk ə nar zorlama halında isə 6% uşaq bu barə d ə m ə lumat verir, ə ks ə riyy ə t is ə bu faktı cizli saxlayırlar. İ.S.Kon qeyd edir ki, uşaqların seksual hücumlara mə ruz 269 qalması cə miyy ə tin m ə n əvi düşkünlüyü v ə deqradasiyasının ə lam ə tidir. Bu halların çoxu yaşlı və seksual baxımdan xə st ə adamlar t ə r ə find ən törə dilir. Seksual xarakterli zorakılıq adə t ən kasıb və natamam ail ə l ə rd ə, uşağın aldanılması yolu ilə baş verir, uşaq seksual təcavüzün passiv obyektinə çevrilir. Uşaqlara qarşı seksual zorakılığın intim cinsi ə laq ə d ən başqa, qeyri - kontakt formaları da mövcuddur ki, bunlar da seksual zorakılıq ə lam ə tl ə ri hesab olunur. n əvaziş, tumarlama, öpüş, uşağın bə d ə ninin intim hiss ə l ə rin ə gizli şə kild ə (m ə s ə l ən, çimə rk ə n) toxunma; uşağın cinsiyyət orqanların tamaşa etmə k; soyunma v ə geyinm ə zamanı uşağın müşahidə edilm ə si; öz çılpaq bə d ənini uşağa nümayiş etdirmə k; baxışlar, mülahizə l ə r v ə seksual ifad ə l ə rl ə uşağa yanaşma; uşağın yanında intim münasibə td ə olmaq; Psixoloqların fikrincə, uşaqlar hə m m ə kt ə bd ə , h ə m d ə ail ə d ə müxtə lif zorakılıqlara mə ruz qa lırlar. M ə kt əb zorakılığı zorakılığın xüsusi növü olub, müə lliml ə rl ə uşaqlar arasında baş verə n v ə uşağa qarşı yönəlmiş emosional v ə fiziki xarakterli t ə sirl ə rd ə n ibar ə t h ə r ə k ə tl ə rdir. Bu t ə sirl ə r n ə tic ə sind ə zorakılıq qurbanı olan uşağın psixoloji və ziyy ə ti pisl əşir. Mə kt ə bd ə uşaqların qarşılaşdığı fiziki zorakılığa ə sas ə n aşağıdakılar aiddir: döymə , z ə rb ə endirm ə , əşyaların ə lind ən alınması və xarab edilm ə si. Uşaqlara qarşı mə kt ə bd ə göstə ril ən emosional zorakılıq onların emosional durumunun pisl əşmə sin ə , g ə rginliyinin artırılmasına və alçaldılmasına yönəlmiş antipedaqoji hə r ə k ə tl ə rdir. Bunlara istehza v ə lağaqoyma, lə q əb, yapışdırma, sə b ə bsiz olaraq sonsuz x ə b ərdarlıqlar, qeyri - obyektiv qiym ə tl ə ndirm ə , m əsğə r ə y ə qoyma, başqa uşaqların yanında tə hqir etm ə , ə lind ə kini zorla alma, t ə cridetm ə, yoldaşları ilə bir partada oturmaqdan, m ə d ə ni- kütlə vi t ə dbirl ə rd ə iştirakdan mə hrum etm ə v ə s . daxildir. Sağlam m ə n ə vi – psixoloji iqlim olmayan ist ə nil ə n m ə kt ə bd ə h ər bir uşaq bu və ya 270 dig ər zorakılıqdan sığortalı d eyildir. Ad ə tin h ər hansı bir cə h ə t ə görə başqa uşaqlardan zəif olanları həmyaşıdların və böyüklərin daha çox zorakı t ə sirl ərinin qurbanı olurlar. Bu xoşagə lm əz halın yaranması aşağıdakı amill ə rl ə bağlıdır. uşağın fiziki qüsurları. Eynə k taxan, eşitmə v ə h ə r ə k ət qüsurları olan uşaqlara daha çox zorakılıq göstə rilir. Onlar ad ə t ən zorakılıq qarşısında aciz v ə müdafiəsiz qalırlar; uşağın davranış xüsusiyyə tl ə ri. Ad ə t ən qapalı (int roverd v ə fleqmatik) v ə impulsiv davranışlı uşaqlar mə kt ə bd ə aqresiya v ə istehzaya daha çox m əruz qalırlar. Hipera k tiv davranışlı uşaqlar başqalarının ―işinə‖ qarışır, söhbə tin ə müdaxilə edir, oyunda növbəni pozmağa meylli olur v ə buna görə d ə başqaları tə r ə find ən ―cavab zə rb əsi‖ almış olurlar; uşağın xarici görkə mi: h ədsiz, kök və a rıq, kürən saçlı, çil sifətli, qabarıq qulaqlı, uzun burunlu, doşan dodaqlı, əyri ayaqlı, baş quruluşu qeyri adi olan uşaqlar; sosial v ərdişləri inkişafdan qalmış uşaqlar (nitqi qüsurlu, pə lt ə k, k ə k ə l ə y ə n, s ə liq ə siz v ə s.); m ə kt ə bd ən qorxan uşaqlar. Adə t ə n özlə ri oxuyark ə n m ə kt ə bd ə ingidilmiş valideynlər öz uşaqlarında mə kt əb haqqında qorxulu t əəssüratlar oyadırlar. Pis müə lliml ə r, pis qiym ə tl ər uşaqda qorxu yaradır. Mə kt ə bd ə n qorxan h ər bir uşaq özünə qarşı inamsız olur və h əmyaşıdlarının zorakılıq obyekti n ə çevrilir; kollektivd ə yaşamaq təcrübəsi olmayan uşaqlar (ev uşaqları) . M ə kt ə b ə daxil olanad ək uşaq tə rbiy ə müə ssis ə l ə rin ə getm ə y ən uşaqlar uşaq kollektivl ə rind ə yaşamaq və f ə aliyy ət göstə rm ək üçün zə ruri v ərdişlə rd ə n m əhrum olur, ünsiyyət çə tinlikl ə ri il ə qarşılaşırlar; x ə st ə likl ə r. U şaqlarda olan ep ilepsiya, epurez (sidikburaxma) v ə nitq qüsurlarının h əmyaşıdları tə r ə find ən lağa qoyulması onlarda dalğınlığa v ə psixoloji sarsıntıya sə b ə b olur; 271 intelektin aşağı sə viyy ə d ə olması və t ə limd ə çə tinlikl ə r. U şağın qabiliyy ə tl ərinin aşağı sə viyy ə d ə olması onun təlim uğursuzluqlarını şə rtl ə ndir ə n ə sas s ə b ə bl ə rdir. T ə limd ə uğursuzluqlar uşaqlarda aşağı özünüqiymə tl ə ndirm ə y ə s ə b əb olur. ―Mən hamıdan zə if əm‖; ―Mən çə tin ki, düzə l əm‖ və s. bel ə uşaqlar arasında mə kt əb zorakılığı na m ə ruz qalanlara daha çox təsadüf olunur. Psixoloqların tədqiqatları sübut edir ki, südə m ər yaş dövründə ana t ə r ə find ən lazımi qayğı və n əvazişlə ə hat ə olunmayan v ə valideynl ə rin ə bağlılıqdan məhrum olmuş “sosial yetim” uşaqlar normal ailə l ə rd ə böyüyə n uşaqlara nə z ə r ən zorakılığa daha çox meylli olurlar. Uşaqda zorakı ə lam ə tl ərin formalaşmasına təsir göstə r ə n amill ə r içə risind ə ail ədaxili münasibə tl ə rin d ə rolu böyükdür. Bu baxımdan aşağıdakı ail ə tipl ə rind ə zorakılığa meyilli uşaqların yetişməsi daha yüksə kdir; 1. Natamam ail ə l ə r; 2. Ananın həyata neqativ münasibə t b ə sl ə diyi ail ə l ə r; 3. Avtoritar ail ə l ə r; 4. Konfliktli ailələr; 5. Genetik cəhətdən zorakılığa meyilli olan ailələr 2.5.3. Yetim v ə valideyn himay ə sind ə n m ə hrum edilmiş uşaqlara psixoloji yar dımın təşkili mə s ə l ə l ə ri Uşağın yetimliyi c ə miyy ətin ağır sosial problemlə rind ə n biridir. Ail ə d ə boşanma və ya valideynl ərin vaxtsız ölümü kiçik yaşlardan uşaqların yetimliyin ə s ə b ə b olan əsas amil hesab olunur. Yetimlik uşağın fiziki, psixi o cümlə d ə n emosional inkişafına mə nfi t əsir göstərir. Valideyn qayğısının və emosional yaxınlığın itmə sin ə s ə b əb olan yetimlik uşağın fiziki -maddi v ə emosional t ə l əbatlarının təmin olunmasında çə tinlikl ər yaradır. 272 Uşağın valideynlə rl ə bağlılığı onun şə xsiyy ə tinin normal inkişafının ə n mühüm amili və z əruri şə rtidir. Ail ə d ə , valideynl ə rin ə hat ə sind ə, onların gündəlik qayğısı mühitində böyüyən uşaqda təhlükə sizlik v ə inam hissi formalaşır. Uşağa kiçik yaşlarından göstə ril ə n qulluq, n əvaziş, daimi ünsiyyə t onun valideynl ə r ə bağlılığının əsas amilidir. Ana uşağı fiziki və emosional qayğıdan mə hrum ed ə rs ə, uşaqda ona qarşı bağlılıq hissi zə ifl ə m ə sin ə v ə inamın itmə sin ə s ə b ə b ola bil ər. Psixoloqların fikrincə , aylarla n ə n ə nin yanında qalan və ya onun himay ə sin ə verilm iş iki yaşlı uşağın inkişafında artıq müə yy ə n t əhlükə yaranmış olur. Çağalıq və körpəlik dövründə emosional baxımdan pis rəftar edilmiş uşaqda ziddiyyə tli ist ə kl ər baş qaldırır: bir tə r ə fd ə n o daim valideynl ə rl ə birg ə olmaq ist ə yir, dig ə r t ə r ə fd ə n bu yax ınlıqdan yaranacaq cə za onu qorxudur. Bu is ə, artıq ailə d ə uşağa qarşı körpə yaşlarından fiziki və emosional- psixoloji zorakılığın başlandığına işarədir. Ayaq açıb yeriyən uşaqlar onlarla pis r ə ftar edildiyin ə , daim haray- qışqırığa məruz qaldıqlarına gö r ə mümkün q ə d ə r valideynl ə rd ən qaçmağa, onlardan uzaq olmağa çalışırlar. Belə uşaqlar daim qorxu içində olduqlarına görə bir yerd ə donuq şə kild ə oturur, t əlaş içində ətrafda baş verə bil ə c ə k dava –haraydan ehtiyatlanırlar. Onlar ətraflarındakı h ər şeydə n qo rxur, yaşlılara qarşı inamsız olurlar. Daim pis rəıftarla üzləşə n bel ə uşaqlarla ünsiyyət yaratmaq çox çə tin olur. Yetim uşaqlar və valideyn himay ə sind ə n m əhrum edilmiş uşaqlar üç yaşınadək uşaq evlə rind ə , sonralar is ə internat tipli müə ssis ə l ə rd ə t ə rbiy ə olunurlar. Fiziki v ə psixi c ə h ə td ən sağlam uşaqlarla yanaşı, psixi və fiziki c ə h ə td ən qüsurlu uşaqlar üçün də ayrıca, xüsusi tipli internat mə kt ə bl ə ri d ə mövcuddur. Bel ə müə ssis ə l ə rd ə t ə rbiy ə olunan uşaqların ünsiyyə t dair ə si m ə hdud olduğu üçün onlar d aim m ə h ə bb ə t ə , diqq ə t ə v ə qayğıya xüsusi ehtiyac duyurlar. Onlar sosial c ə h ə td ən xüsusi qrup uşaqlar kimi seçilir, tə rbiy ə olunduqları müə ssis ə d əki uşaqların eyni taleyə malik olduğunu də rk edirl ə r. 273 Yad, müə ssis ə d ə nk ənar adamlar arasında bir - birini müdafiə ets ə l ə r d ə , müə ssis ə daxilind ə bir-biri il ə münasibə tl ə rind ə kobudluq v ə h ə tta q ə ddar r əftar hallarına tez -tez rast g əlinir. Bu mövqenin və r ə ftar t ə rzinin yaranmasının ə sas s ə b ə bi h ər şeydə n ə vv əl uşağın qapalı mühitdə t ə rbiy ə olunması, emosional və ziyy ə tinin daim qeyri- stabil olması, nəvaziş və qayğıya olan tə l əbatın ödə nilm ə m ə sidir. Bel ə mühitdə böyüyən uşaqlarda ə l əbaxımlıq, istihlakçılıq psixologiyası, mə suliyy ə tsizlik hissl əri daha güclü inkişaf edir, intizam formal xarakter daşıyır. Uşaq evlə rind ə v ə internat tipli m ə kt ə bl ə rd ə böyüyən uşaqlar üçün psixi deprivasiya halları -h ə yati vacib t əlabatların tə min edilm əsi imkanlarından m ə hrum olma v ə ya onların məhdudluğu halı sə ciyy əvidir. Deprivasiyanın depressiya, qorxu, h ə y əcanlılıq, intelektual dalğınlıq kimi sindromlarına yetim uşaqlarda daha çox təsadüf olunur. H ə l ə 1760-ci ild ə İspan yepiskop - larından biri yazmışdı ki, yetim evl ə rind ə uşaqlar kə d ə rli olur v ə k ə d ər çə kdikl əri üçün ölürlə r. Bu faktın mə nfi elmi n ə tic ə l ə ri XX ə srd ə qapalı uşaq müə ssis ə l ə rinin şə b ə k əsinin genişlə nm ə si il ə ə laq ədar olaraq öz təsdiqini tapmış ġə kil 31 oldu. Bu fenomen ilk d ə f ə sistemli şə kild ə amerikan t ədqiqatçı R.Ş pits t ə r ə find ə n t əhlil edilmiş və o bunu, ―qospitalizm‖ fenomeni adlandırmışdır. R.Ş pitsin k əşfinin mahiyyə ti ondan ibar ət idi ki, qapalı uşaq müə ssis ə l ə rind ə uşaqlar yalnız pis qidalanma, tibbi xidmə td ə n v ə bel ə müə ssis ə l ə rin spesifik şə raitind ə n deyil, h ə m d ə yoxsul stimul mühitində n əzab çə kirl ə r. Yetim evl ə rind ə n birind əki şə raiti t ə svir ed ən R.Şpits qeyd edirdi ki, körpə uşaqlar 15- 18 aylığa kimi şüşə qutunun içində yatırdılırdı. Onlar özlə ri s ə rb ə st ayaq üstə qalxanad ək başları üstündəki tavandan başqa heç nə görə bilmirdil ə r. 274 Ə trafda is ə p ə rd ə l ər asılmışdı. Onların hə r ə k ə tl ə ri yataqla m əhdudlaşdırılmışdı. Oyuncaqlar isə olduqca az idi. Psixoloq v ə pediatrların fikrinc ə , t əcrid olunmuş, belə Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|