Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm



Yüklə 2,34 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə38/47
tarix01.01.2017
ölçüsü2,34 Mb.
#4244
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   47

sensor  aclıq  mühitində
 
böyüyən  uşaqlar 
özlərinin  psixi  inkişafının  sə
viyy
ə
sin
ə
  v
ə
  xarakterin
ə
 
görə
  d
ə
rin  sensor 
qüsurlarından yaranan nə
tic
ə
l
ə
rl
ə
 
müqayisə
 edil
ə
 bil
ər. Rorşah
 testinin t
ə
tbiqi 
il
ə
 
kar uşaqların şə
xsiyy
ətini öyrə
n
ə
n t
ətqiqatçı T.Levin müə
yy
ən etmişdir ki, 
bel
ə
 
uşaqlarda emosional reaksiyaların, fantaziya və
 n
ə
zar
ətin xüsusiyyə
tl
ə
ri 
oxşarlığa malikdir.
 Bel
ə
likl
ə
, qeyd etm
ək olar ki, yoxsul mühit uşaqların yalnız 
sensor  qabiliyy
ə
tl
ərinin  inkişafına  deyil,  hə
m  d
ə
 
onların  psixikasının 
şə
xsiyy
ətinin bütün cə
h
ə
tl
ə
rin
ə
 
― mənfi‖ təsir göstə
rir.  
 
―Qospitalizm‖  fenomeninin  təsiri  uşağın  həyatının  hansı  mə
rh
ə
l
ə
sind
ə
 
daha böyükdür? Psixoloji tədqiqatların nə
tic
ə
l
əri sübur edir ki, anasız tə
rbiy
ə
 
edil
ən  körpə
l
ər  ana  qayğısızlığından  və
  ana  il
ə
  emosional 
ə
laq
ə
l
ə
rin 
olmamasından  əzab  çə
kirl
ə
r.  Burada  patogen  amill
ər sırasında  yoxsul  xarici 
mühit amilinin də
 
rolu ön plana çə
kilir. 
 
Çexiyada uşaq evlə
rind
ə
 v
ə
 
internat tipli müə
ssis
ə
l
ə
rind
ə
 
uşaqların adi 
ail
ə
 
mühitinə
 
uyğun şəraitin yaradılması konsepsiyası artıq 20 ildən artıqdır ki, 
uğurla həyata keçirilir.
 
 
 
Respublikamızda  isə
 
bir  sıra  uşaq  evlə
rind
ə
  t
ə
rbiy
ə
  olunan  u
şaqların 
öz  bioloji  ailə
l
ə
rin
ə
 
qaytarılması  layihəsi  son  bir  neçə
  ild
ə
  f
ə
aliyy
ə
t
ə
 
başlamışdır.  Uşaq  evlə
rind
ə
 
bir  qayda  olaraq  atılmış,  baxımsız,  valideyn 
hüquqlarını  itirmiş  ailə
l
ə
rd
ən  çıxmış  və
 
yetim  uşaqlar  tə
rbiy
ə
  olunur.  Bel
ə
 
qapalı  mühitdə
  t
ə
rbiy
ə
  ol
unan  kiçik  yaşlı  uşaqlarda  psixi  deprivasiya, 
böyüklə
rd
ə
  is
ə
  sosial  t
əcridolunmanın  təsiri  altında  emosional  süstlük  və
 
kasıblıq və
  ya aqressivlik, hisl
ə
r
ə
 
qapılma, ünsiyyə
td
ən qaçma halları özünü 
göstərir.  Psixoloqların  qə
na
ə
tin
ə
 
görə,  uşaq  evlə
rind
ə
ki  ki
çik  yaşlı    uşaqlar 
arasında  ağlama  hallarına,  nitqə
  yiy
ə
l
ə
nm
ə
d
ə
    l
ə
ngim
ə
  kimi  f
ə
sadlara  daha 
çox  təsadüf  olunur.  Psixoloji  tədqiqatlar  sübut  etmişdir  ki,  hə
tta  t
ə
rbiy
əçi  və
 
pedaqoqların  fədakarlığına,  yaxşı  qulluğuna  sə
brli  v
ə
 
qayğıkeş  davranışına 

 
275 
baxmayaraq,  bel
ə
 
mühitdə
 
böyüyən  uşaqlarda  həyatın  sonunadək  aldıqları 
psixi  v
ə
  sosial-m
ə
n
ə
vi  z
ə
rb
ə
nin  izl
əri  aradan  qalxmır.  Onların  gözlə
rind
ə
 
k
ə
d
ə
r  v
ə
  q
əmginliyin  acı  təsiri  qalmaqda  davam  edir.  Yaxşı  tə
lim-t
ə
rbiy
ə
 
mühitində
 
yetim uşaqlarda intelektual sahə
nin 
inkişafında müə
yy
ə
n  n
ə
tic
ə
l
ə

ə
ld
ə
  edils
ə
  d
ə,  şə
xsiyy
ə
tin  v
ə
 
başqa  adamlarla  ünsiyyət  bacarıqlarının 
formalaşmasında  ciddi  qüsurlar  özünü  göstərir.  Uşaq  evlə
rind
ə
 
böyüyə

uşaqların  üzlə
rind
ə
    v
ə
  h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rind
ə
 
başqa  adamlarla  ünsiyyət  zamanı 
z
ə
hl
ətökə
nlik,  t
ə
ng
ə
  g
ə
tirm
ə,  acgözlük  və
  m
ə
h
ə
bb
ət,  qayğı  və
  diqq
ə
t
ə
  olan 
t
ə
l
əbatların şiddə
ti duyulur. Onlarda  
hissl
ə
rin xarici t
əzahürlə
ri bir t
ə
r
ə
fd
ə
n  
özünün kasıblığı, digə
r t
ə
r
ə
fd
ə
n is
ə
  
k
ə
skinliyi v
ə
 
affektiv çalarlığı ilə
  
seçilir. Belə
 
uşaqlar üçün emosiyaları
n  
partlayışı
-
coşğunluqla müşayə
t olunan  
sevinc, q
ə
z
ə
b v
ə
 hissl
ərin dayazlığı 
 
v
ə
 
davamsızlığı xarakteridir. Uşaq 
 
evl
ə
rind
ə
 
böyüyən uşaqlarda praktik 
 
olaraq inc
ə
s
ə
n
ə

ə
s
ə
rl
ə
rin
ə
 
qarşı 
                                                     
ġə
kil  32 
etinas
ızlıq  və
 
duyğusuzluq  nə
z
ə
r
ə
 
çarpır.  Psixoloqlar  belə
  hesab  edir  ki,  bu 
kimi  halların  yaranma  sə
b
ə
bl
əri  uşaqlarda  frusasiya  doğuran  hallara  qarşı 
dözümlülüyün aşağı sə
viyy
ə
d
ə
 
olması ilə
 
bağlıdır. 
 
 
Biri  uşaq  evində
,  dig
ə
ri  ail
ə
d
ə
  t
ə
rbiy
ə
  olunan    iki  yeniyetm
ənin  ―Mə

özümə
  nec
ə
 
görünürəm?‖  mövzusunda  yazdıqları  inşa  yazılarının  qarşılıqlı 
müqayisə
sin
ə
 n
ə
z
ə
r yetir
ə
k.  
 
 
 
Uşaq evindən olan oğlanın inşası

 
 
M
ə
n,  L.A.,  VIII  sinifd
ə
 
oxuyuram.  Uca  boyluyam,  qızların  xoĢuna  gə
lir
ə
m,  m
ə
nim 
yaxĢı  idman  görünüĢüm  var
.  M
ən  özümü  o  qə
d
ə
r  d
ə
 
yaxĢı  adam  hesab  etmirə
m,  buna 
baxmayaraq, m
ə
nd
ə
 
heç də
 h
ər Ģey pis deyildir. Əvvə
ll
ə
r m
ə
n
ə
 el
ə
 g
ə
lirdi ki, m
ən çox Ģey 
bacarıram,  çox  Ģey  edə
  bil
ə
r
ə
m,  ancaq  indi  bu    fikird
ən  çox  uzağam.  Tə
rbiy
əçi  deyir  ki, 
m
ən  yalançıyam,  kobudam, 
r
ə
himsiz
ə
m,  eqoist
ə
m.  Ancaq  m
ən  adamlara  kömə
k  ed
ə
 

 
276 
bil
ə
r
ə
m,  n
ə
  is
ə
 
yaxĢı  bir iĢ görə
  bil
ə
r
ə
m.  M
ən idmanı  və
  b
ə
d
ə
n  t
ə
rbiy
ə
sini  sevir
ə
m.  M
ə

güclü  və
 
dözümlüyəm,  ancaq  heç  də
 
hamı  bunaq  inanmır.  Mə
n  bel
ə
  hesab  edir
ə
m  ki, 
tamamail
ə
 
ağıllıyam. Gə
l
ə
c
ə
kd
ə
 uzaq reysl
ə
r
ə
 
yük daĢıyan sürücü olmaq istə
yir
ə
m. Y
ə
qin 
ki, peĢə
 m
ə
kt
ə
bin
ə
 
oxumağa gedə
c
ə
y
ə
m.  M
ə
n daxili qaydalara m
ə
h
ə
l qoymuram,  ancaq 
çalıĢıram  ki,  az
-
az  danlanım.  Mə
n  kollektiv  t
ə
dbirl
ə
rind
ən  qaçmağa  çalıĢıram, 
yığıncaqlardan xoĢum gə
lmir.  
 
 
 
 
Ail
ə
d
ə
 
böyüyən oğlanın inşası:
 
 
M
ənim  14  yaĢım  var.  Üzgüçülüklə,  stolüstü  tenns  və
 
futbolla  maraqlanıram.  Mə

musiqi  m
ə
kt
ə
binin tar  sinfind
ə
 oxuyuram.  Foto
Ģə
kill
ər çə
km
əyi xoĢlayıram. Balıq tutmağı, 
ov etm
əyi xoĢlayıram. Ġstə
yir
ə
m ki, h
ə
yatda 
ə
sl dostum olsun.  Lakin h
ə
l
ə
lik buna nail ola 
bilm
əmiĢə
m.  M
ə
n  bel
ə
  hesab  edir
ə
m  ki,  insanlar  dostluq edirs
ə
,  g
ə
r
ək bunu bütün hə
yat 
boyu davam etdirsinl
ə
r,  bir-birin
ə
 
kömə
k etsinl
ə
r. C
ə
sur v
ə
 
güclü adamlar mənim xoĢuma 
g
ə
lir.  M
ə
kt
ə
bi  bitirdikd
ə
n  sonra  ali  h
ə
rbi  m
ə
kt
ə
b
ə
 
oxumağa  get
m
ə
k  arzusundayam. 
Ġdmanla  məĢğul  olmağı,  oynamağı,  mə
kt
ə
b
ə
  getm
əyi  xoĢlasam  da  də
rsl
əri  oxumağa 
marağım yoxdur. BoĢ vaxtlarımda çoxlu bə
dii kitab oxuyuram. 
 
M
ənim çoxlu nöqsanların da var: əsas nöqsanım iradə
min z
ə
ifliyidir. Ancaq m
ən öz 
xarakterimi t
ə
rbiy
ə
 edir
əm, çalıĢıram ki, hər Ģey yeri
-yerind
ə
 olsun. Ancaq bu b
ə
z
ən alınır, 
b
ə
z
ə
n  is
ə
 
yox.  Qorxaq  adamlardan  xoĢum  gəlmir.  Müasir  estrada  musiqisini  sevirə
m. 
G
ə
l
ə
c
ə
kd
ə
 
hamının hörmə
tini qazanan bir adam olmaq ist
ə
yir
əm. Faydalı bir adam olmaq 
ist
ə
yir
ə
m.  
 
Y
etim  uşaqların  uşaq  evlə
rin
ə
  g
əldiyi  ilk  günlə
rd
ən  onun  yaşlılarla 
ünsiyyə
t  t
ə
l
əbatlarının  tə
min  edilm
ə
sind
ə
  probleml
ər  özünü  göstə
rir.  Bu,  bir 
t
ə
r
ə
fd
ən  uşağın  ünsiyyə
t  t
əlabatının  gə
rginliyi,  dig
ə
r  t
ə
r
ə
fd
ə
n  is
ə
 
ünsiyyə

formalarının  primitivliyi,  inkişafdan  qalmaması  ilə
 
bağlıdır.  Uşaq  evlə
rind
ə
 
t
ə
rbiy
ə
 
olunan  uşaqların  ünsiyyət  çə
tinlikl
ə
ri  h
ə
m  d
ə
 
onların  yaşıdları  ilə
 
qarşılıqlı  münasibə
tl
ə
rind
ə
 
üzə
 
çıxır.  Onlar  arasında  tez
-
tez  baş  verə

münaqişə
l
ə
rd
ə
 
qarşılıqlı  günahlandırma,  təhqir,  höcə
tlik,  x
ə
b
ərçil
ik    kimi 
hallara  da  çox  rast  gə
linir.  Psixoloji  t
ədqiqatların  nə
tic
ə
l
əri  göstə
rir  ki,  bel
ə
 
uşaqlarda ətrafdakıları günahlandırma, öz günahını boynuna almaqdan imtina 
etm
ə
,  konfliktin  konstruktiv  h
ə
ll  yolunu  tapmaqda  qabiliyy
ə
tsizlik    n
ə
z
ə
r
ə
 
çarpır. Yetim uşaqlar geniş sosial ə
hat
ə
d
ə
n v
ə
 
ünsiyyət mühitində
n m
ə
hrum 

 
277 
olduqlarına  görə,  onlar  arasında  emosional  bağlılıq,  özünümüdafiə
 
reaksiyaları zə
if,  aqressivlik is
ə
 
güclü olur.  
 
 
2.5.4. Ail
ə
 v
ə
 ail
ə
d
ə
 t
ə
rbiy
ə
 
işinin 
 
ə
sas konsepsiya v
ə
 modell
ə
ri 
 
 
Sosioloqlar  ail
ə
y
ə
 
canlı  ictimai  orqanizm,  cə
miyy
ətin  ilkin  özə
yi,  sosial 
t
ə
rbiy
ə
 
institutu kimi  baxırlar.  Cə
miyy
ə
tin  sosial-iqtisadi  h
əyatında  baş  verə

bütün  dəyişikliklər  öz  tə
sirini  ail
ə
d
ə
 
ə
ks  etdirir.  Lakin  dig
ə
r  sosial 
kollektivl
ə
rd
ə
n  f
ə
rqli  olaraq,  ail
ə
d
ə
 
ə
xlaqi  v
ə
  psixoloji  yenil
əşmə
si  uzun  vaxt 
t
ə
l
ə
b  ed
ə
n,  ziddiyy
ə
tli  v
ə
 
mürə
kk
əb  prosesdir.  İqtisadi  sahə
d
ə
  yeni 
münasibə
tl
ər daha sürə
tl
ə
 b
ə
rq
ərar olduğu halda, yeni əxlaq normaları ailə
d
ə
 
daha  yavaş  tempdə
 
özünə
 
yer  tapır.  Bu,  ailənin  qapalı  sosial  qrup 
olmasın
dan v
ə
 
mühafizə
kar xarakterind
ə
n  ir
ə
li g
ə
lir. Ail
ənin qurulmasında
 v
ə
 
mövcudluğunda  ə
sas  sosial-iqtisadi  amill
ə
rl
ə
 
yanaşı,  bioloji,  psixoloji  və
 
demoqrafik  amill
ə
r  d
ə
 
iştirak  edir.  Bu  isə
  ail
ə
d
ə
 
köhnə
  v
ə
 
davamlı 
stereotipl
ərin mövcudluğunun ə
sas s
ə
b
ə
bidir. 
 
Ail
ə
nin  h
ə
yat  t
ə
rzi  sosial-bioloji,  t
ə
s
ərrüfat
-iqtisadi,  m
ə
n
ə
vi, 
psixoloji v
ə
 demoqrafik 
olmaqla çoxcə
h
ətli münasibə
tl
ə
rl
ə
 s
ə
ciyy
ə
l
ə
nir. Ail
ə
 
c
ə
miyy
ə
t
ə
  v
ə
 
insana  münasibət  baxımından    çox  mühüm,  ic
timai    c
ə
h
ə
td
ə

ə
h
ə
miyy
ətli funksiyaları yerinə
 yetirir.  
 
C
ə
miyy
ə
t
ə
 
münasibə
td
ə
 ail
ə
nin 
əsas funksiyaları aşağıdakılardır:
 

 
fiziki baxımdan ə
halinin t
əkrar istehsalı
 
N
ə
sill
ə
rin 
ə
v
ə
zl
ə
nm
əsi  üçün  müə
yy
ən  dövlət  çərçivə
sind
ə
 
müvafiq 
sayda uşağın olması;
 

  -    t
ə
rbiy
ə
edici  funksiya      yeni  n
ə
sl
ə
  bilikl
ərin,  bacarıq  və
  v
ərdişlə
rin, 
norma v
ə
 d
ə
y
ə
rl
ə
rin, m
ə
n
ə
vi s
ə
rv
ə
tl
ərin ötürülmə
sini 
ə
ks etdirir; 

  istehsalat 

  t
ə
s
ərrüfat  funksiyası.
   
Sosioloqların  fikrincə
,  ail
ə
ni 
t
ə
s
ərrüfat qayğılarından (yeməyin hazırlanması, mənzilin yığışdırılması, 

 
278 
paltarların  yuyulması  və
  s.)    azad  o
lması  üçün    dünyada  ə
lav
ə
  olaraq  
40-
45 mln. insan lazımdır. 
 

  asud
ə
 
vaxtın  təşkili  və
  ya  reproduktiv  funksiya.  Ail
ə
nin  vaxt 
büdcə
sinin   
ə
h
ə
miyy
ə
tli  hiss
əsi  işdə
nk
ə
nar  sah
ə
l
ə
r
ə
  -  ail
ə
 
ünsiyyə
ti, 
istirah
ə
t v
ə
 g
ə
zintiy
ə
 s
ə
rf olunur. 
 
İnsana  münasibət  baxımınd
an 
ail
ə
nin 
əsas  funksiyalarına 
aşağıdakılar aid edilir:
 

 
ə
r-
arvadlıq  funksiyası.
  Ail
ə
d
ə
 
ə
r-arvad 
ən  yaxın  cütlük,  ən  yaxın 
adamlardır. Onlar qarşılıqlı olaraq biri digərini tamamlayır, birgə
 istirah
ə

edir, bir-birind
ən qarşılıqlı mə
n
ə
vi d
ə
st
ək alırlar.
 

  val
ideyinlik  funksiyası
.  Ail
ə
 
uşaqların  həyatının  təşkili,  onların 
böyüməsi  üçün  zəruri  işləri  görür,  qocalıqda  möhtac  olacaqları  qayğı 
üçün təminat yaradırlar. 
 

  m
əişə
tin  t
əşkili  funksiyası. 
    M
ə
lumdur  ki,  ail
ə
nin  m
əişə
t  h
əyatı 
psixoloji m
ə
nada 
ə
n komfort m
ə
i
şə
t h
əyatıdır.  Evdən yaxşı yer yoxdur.
 
 
Müasir  ailə
l
ər  bir  çox  cə
h
ə
td
ən  öz  inkişafı  və
 
qarşılıqlı  ə
laq
ə
l
ə

baxımından bə
zi xarakterik c
ə
h
ə
tl
ə
r
ə
 
malikdir. Onların də
rk edilm
əsi müə
llim 
v
ə
  valideynl
ə
r
ə
  ail
ə
nin  t
ə
rbiy
ə
 
imkanlarını  daha  sə
m
ə
r
əli  şə
kild
ə
 
reall
aşdırmaq  imkanı  verə
  bil
ər.  Müasir  ailə
nin  m
əxsusi  xüsusiyyə
tl
ə
rin
ə
 
aşağıdakılar daxildir:
 

 
Şə
h
ə
r v
ə
 k
ə
nd ail
ə
l
ə
rinin 
sosial ukladının
 
müxtə
lifliyi; 
K
ə
nd ail
ə
l
ə
rind
ə
 
böyüyən uşaqlar daim öz üzə
rl
ə
rind
ə
 h
ə
mk
ə
ndlil
ə
rinin  
ciddi n
ə
zar
ə
tini hiss etdikl
ə
ri halda
, böyük şə
h
ə
rl
ə
rd
ə
 
uşaqlar üzə
rind
ə
  
yaşlıların belə
 n
ə
zar
əti praktik olaraq mövcud deyildir.
 

  Valideynl
ə
rin  t
ə
hsil  s
ə
viyy
ə
si  il
ə
 
uşaqların  təlim  göstə
ricil
əri  arasında 
birbaşa  asılılıq  mövcuddur.  Valideynlə
rin  t
ə
hsil  s
ə
viyy
ə
si  n
ə
  q
ə
d
ə

yüksə
kdirs
ə,  onların
 
uşaqları  mə
kt
ə
bd
ə
  ad
ə
t
ən  daha  müvə
ff
ə

qiym
ə
tl
ə
rl
ə
 
oxuyurlar.  Müasir  valideynlə
r  f
ə
al 
ə
m
əkçi  olduqlarına  görə

çox  vaxt  uşaqlar  baba  və
  n
ə
n
ə
nin  himay
ə
sind
ə
  t
ə
rbiy
ə
  olunurlar.  Bir 

 
279 
sıra belə
 
hallarda  uşaqların tə
hsil s
ə
viyy
ə
si z
ə
ifl
əyir. Çox vaxt baba və
 
n
ə
n
ə
nin  t
ə
rbiy
ə
 
üsulları  ilə
  g
ə
nc  valideynl
ə
rin  t
ə
rbiy
ə
 
üsulları  arasında 
uyğunsuzluqlar və
 ziddiyy
ə
tl
ər özünü göstə
rir. 

  C
ə
miyy
ə
td
ə
 
baş    verə
n    t
ə
b
ə
q
ə
l
əşmə
 
ayrı
-
ayrı  sosial  qrupların  maddi 
h
ə
yat  s
ə
viyy
ə
sind
ə
    k
ə
skin  f
ə
rql
ərin yaranmasına sə
b
ə
b  olur  ki,  bu  da  
uşaqlarla  valideynlər  arasında  qarşılıqlı  münasibə
tl
ə
rin  xarakterin
ə
 
öz 
m
ə
nfi  t
əsirini  göstərir.  Yüksə
k  t
əminatlı  ailə
l
ərin  bir  çoxunda  lap  kiçik 
yaşlarından  uşaqlarda hər şeyə
 
qarşı  istehlakçı münasibəti formalaşır. 
Bel
ə
  ail
ə
l
ərin  uşaqları  insan  ə
m
ə
yi  il
ə
 
yaradılmış  maddi  və
  m
ə
n
ə
vi 
s
ə
rv
ə
tl
ə
r
ə
 
qarşı etinasız olur, milli
-m
ə
n
ə
vi d
ə
y
ə
rl
ə
r
ə
 
hörmətsiz yanaşır, 
moda alud
əçiliyi xə
st
ə
liyin
ə
 
tutulur, başqalarından isə
 f
ə
rqli v
ə
 c
ə
lbedici 
görünmə
y
ə
 
çalışırlar. 
 

 
Müasir ailə
l
ərin çoxu 
Yüklə 2,34 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   47




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin