Ijtimoiy pedagogika asoslari

Demokrit (mil. avv. 460-370 y) o‘z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini asoslab bergan.
Aflotun (mil. avv. 423-347 y) ilk marotaba davlat va tarbiyaning o‘zaro munosabati g‘oyasini ilgari surgan. Uningcha, tarbiya ishi davlatning eng muhim vazifasi hisoblangan.
Arastu (mil.avv. 384-322 y) antik dunyoda tarbiyaning eng to‘liq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farqli o‘laroq u inson tarbiyasida asosiy urg‘uni davlatga to‘liq bo‘ysundirishga emas, balki insonning o‘zini manfaatlariga qaratadi. Bundan tashqari, u shaxsning jamoat bilan uyg‘un rivojlanishi to‘g‘risidagi g‘oyani ham birinchilardan bo‘lib o‘rtaga tashlagan.
Feodalizm davri tarbiyasining o‘ziga xos xususiyatlari asketizm, dunyo dinlari qoidalariga qattiq amal qilish bo‘lgan. O‘sha davrning (VI-XII asrlar) ijtimoiy-pedagogik g‘oyasini yaratuvchilari o‘sib kelayotgan avlodga singdirmoqchi bo‘lgan axloqiy qadriyatlar orasida hamdardlik, yaqinlarga yordam, xususan kasallar va nochorlarga yordam kabilar ham o‘z ifodasini topgan.
XV-XVI asrda avval Italiyada, so‘ngra Yevropaning boshqa davlatlarida ijtimoiy fikrlar rivojlana boshlagan. Bular orasida shaxs, jamiyatni insoniylashtirish, individuallashtirish alohida

13

o‘rinni egallaydi.Shunday qilib, ijtimoiy pedagogik g‘oya bo‘lgan gumanizm (insonparvarlik) tushunchasi maydonga kelgan.
Uyg‘onish davrida ijtimoiy gumanizm g‘oyalarini amalga oshirila boshlanishi mashhur italiyalik pedagog-gumanist Vittorino de Genotre (1378-1446) tomonidan ilk marta “Quvonch uyi” nomli internat maktabning yaratilishi bilan bog‘liq.
Bu o‘rinda shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, antik davrdan e’tiboran Yevropada yetim bolalarni parvarish qilish, ularni tarbiyalash masalasi boshqa qit’alarga qaraganda ijobiy tus olgan. Manbalarga ko‘ra ota-onasiz qolgan bolalar uchun ilk tarbiya uylari IV asrda Kesariya (Kichik Osiyo) shaharida Vasiliy Kesariyning tashabbusi bilan paydo bo‘lgan. 787 yilda bunday muassasa Milandagi soborda ham tashkil etilgan. O‘z-o‘zidan ayonki bunday muassasalar ruxoniylar tomonidan boshqarilgan. Bundan ko‘rinadiki, Yevropada cherkov «etim va nogiron bolalarning” raxnamosi bo‘lgan. XIV asrga kelganda Yevropada bunday tarbiya uylarining soni 30 dan ortiq bo‘lgan. Muhimi shundaki, bu muassasalarda faqatgina tarbiya ishi nazariy jihatdangina emas, balki amaliy jarayonda ham amalga oshirilgan (bolalarga amaliy topshiriqlar berilgan).
Parijda 1640 yilda ruxoniy Vinsentom Depolen tomonidan asos solingan tarbiya uyi juda mashxur bo‘lgan. Bu muassasa Qirol Lyudovik XIV tomonidan xomiylikka olingan.
Ijtimoiy pedagogika rivojining ikkinchi davri -XVII-XIX asrlar- ijtimoiy-pedagogika eng ilg‘or g‘oyalar va ilmiy konsepsiyalar bilan boyitilgan davr bo‘lgan deb aytish mumkin. Zotan XVIII-XIX asrlar davlat va jamoat institutlari bilan biga ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilish g‘oyalarining paydo bo‘lishi davridir. Tarbiya masalalari jamiyat islohotlari, inson huquqlari tengligi bilan bog‘lana boshlangan. Aynan shu davrda ijtimoiy-pedagogikaning asosiy yo‘nalishlarining aniq faoliyatda amalga oshishi yuz beradi.
Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarning rivojlanishiga fransuz faylasufi, yozuvchi, ma’rifatparvar J.J.Russo (1712-1778 y) ulkan hissa qo‘shgan. U tibbiiy huquq, din va tabiiy rivojlanish asosiga qurilgan tabiatan shakllangan tarbiya g‘oyalarini ilgari suradi. Rus qomusiy olimi va pedagog M.V.Lomonosov (1711-1765 y) o‘z “reglamentlari”da tarbiyaning halqparvar g‘oyalarini, insonga faol shaxsga bo‘lganidek yondashuvni, bolani axloqiy sifatlarini shakllantirish muhimligini bayon etgan.
Yangi ijtimoiy pedagogik g‘oyalar fransuz faylasufi va ma’rifatparvari Klod Adriana Gelvetsiy (1715-1771 y) ishlarida ham tilga olingan. Ular tarbiya omillari- muhit va pedagogik ta’sir, shaxsiy va jamiyat manfaatlarining birligi masalalaridir.
Shvetsariyalik buyuk pedagog Iogann Genrix Pestalotssi (1746-1827 y) o‘z faoliyatida ijtimoiy pedagogik nazariyani va amaliyotni birlashtirgan va o‘z mablag‘lari evaziga yetimlar uchun uylar ochgan.
XIX asr shunisi bilan harakterliki, bu davr mobaynida ijtimoiy pedagogikaning pedagogikadan ajralishi jarayoni sodir bo‘lgan bo‘lsa; ikkinchidan psixologiya, isotsiologiya, tibbiyot, falsafa kabi fanlarning yaqinlashuvi ro‘y bergan.
XIX asr ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari esa quyidagilardan iborat bo‘lgan:

• 
  ijtimoiy pedagogikaning nazariy asoslarini ishlab chiqish;
  
• 
  ta’lim sohasidagi ijtimoiy pedagogik faoliyat;
  
• 
  xayriya va o‘quv-tarbiya muassasalarining tuzilishi bo‘yicha ijtimoiy pedagogik faoliyat;
  
• 
  ijtimoiy pedagogikaning harakat doirasining kengayishi;
  

Ijtimoiy pedagogika rivojlanishining barcha yo‘nalishlarini asosiy vazifa bo‘lgan bolalarning huquqlarini himoya qilish birlashtiradi. Aniqrog‘i, ijtimoiy pedagogika g‘oyasi, nazariyasi va amaliyotida birinchi o‘ringa umuminsoniy qadriyatlar chiqadi. Ijtimoiy pedagogikani rivojlantirishning bu boqichida tarbiya va ta’limning uzviy bog‘liqligi masalasi ilgari surilgan.

Bu borada ingliz faylasufi va pedagogi Robert Ouenning ijtimoiy pedagogik faoliyati bir qancha qiziqarli va sermaxsul tajribalardan iborat. Uning tashabbusi bilan Nyu-Lenarkda tashkil etilgan “Inson harakterini tuzishni yangi instituti” ishchilarning turmush darajasini yaxshilash maqsadida ta’limni amaliyot, ishlab chiqarish bilan bog‘lab olib borishni amalga oshirdi. Bundan tashqari jahonda ilk marta didaktik o‘yinlar o‘tkaziladigan, bolalarning jismoniy rivojlantirishga qaratilgan ta’lim tarbiya muassasalari u tomonidan yaratilgan.

14

XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya tizimiga buyurtmalar berila boshlangan. Buyurtmalarda yoshlarni tarbiyalash, shuningdek ijtimoiy xulq-atvor me’yorlarini buzuvchi shaxslarni qayta tarbiyalash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish o‘z ifodasini topgan. Buyurtmaning ortishini keltirib chiqargan sabab Yevropa va Amerika mintaqalarining ijtimoiy madaniy jarayonlari bilan ham bog‘liqdir. Zero, qishloq axolisining shaharga ko‘chib o‘tishlari, g‘ayri axloqiy xulq-atvor, jinoyatchilik, daydilikning ko‘payishiga olib kelgan.
Shu bilan birga Yevropada milliy davlatchilikning shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy qatlamlarda muayyan g‘oya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi. Bu esa masalani yechish vositalarini topishni taqoza etardi. XIX asr oxirida mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil vosita bo‘ldi. Nemis pedagogi Fridrix Disterveg tomonidan XX asrda ijtimoiy pedagogika atamasi fanga kiritildi.
Shunday qilib, shu davrdan e’tiboran ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanishining uchinchi bosqichi boshlanadi. XX asr inson sivilizatsiya tarixiga ilmiy-texnikaviy inqiloblar asri sifatida nom qoldirganligi tarixdan ma’lum. Fan ishlab chiqarish ob’ektidan iqtisodiy va madaniy sohaning yetakchi omiliga aylangan. Ilmiy inqiloblar o‘z navbatida ijtimoiy pedagogikaning ham keyingi rivojiga ta’sirini ko‘rsatdi. Uning boshqa fanlar-psixologiya, fiziologiya, anatomiya, tarix, sotsiologiya va boshqalar bilan yaqinlashuvi ro‘y berdi. Eng asosiysi-

50. 
    asrda insonning muammolari, uning tarbiyasi va ta’limi uchun ijtimoiy sharoitlarni yaratish zamonning eng global muammosiga aylandi. Mazkur muammoni yechimini topilishida Yevropalik quyidagi pedagoglarning ta’limotlari ahamiyatlidir.