İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- RESUME
|
Conclusion A close study of the prophetic practice and the Islamic legislation with regards to non-Muslim minorities would reveal that they were considered as the integral part of Muslim society. Some argue that jizyah levied on non-Muslim minorities is a form of punishment for their disbelief, but, -as argued above the Prophet Muhammad not only gave non-Muslims the letters of assurance by which he guaranteed full
39 Sarakhsi, M.A., al-Mabsut, (1993), Beirut, Dar al-Kutub, Vol. 5, p. 39. 40 Abu Yusuf, Kitab al-Kharaj, p. 223. 41 Maududi A.A., Rights of non-Muslims in Islamic state, p. 23. 42 Abu Yusuf, pp. 224-226. 43 See, Hamidullah, Muhammad. (1980), “Tolerance in the Prophet’s Deeds at Medina”, print copy of lecture organized by UNESCO, Paris: Unesco Press. Namig Abuzarov 104
protection of their lives, properties and religions, but also, he urged his successors to fulfill the terms of these contracts. The non-Muslim inhabitants enjoyed all the basic human rights under the Islamic state and neither Muslims, nor others were permitted to violate these rights.
Abu Dawood, as-Sunan, Jidda, Dar al-Kutub 1998. Abu Yusuf, Kitab al Kharaj, Istanbul, 1973. Aghnides, Nicolas Prodromos, Mohammedan Theories of Finance, New York 1916. Ahmad, Z., The concept of Jizyah in Early Islam, Islamic Studies, Vol. 14, No. 4 (1975), Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamabad. Ahmad, Ziauddin, The concept of Jizyah in Early Islam, Islamic Studies, Vol. 14, No. 4 (1975), Islamic Research Institute, International Islamic University, Islamabad. Bukhari, Muhammad bin Ismail, al-Sahih, Istabbul 1898. Francesco Capotorti, Study on the Rights of Persons Belonging to Ethnic, Religious and Linguistic Minorities, (New York, United Nations, 1979). Hamidullah, Muhammad, Introduction to Islam, Ankara 2007, 3th edition. Hamidullah, Muhammad, Introduction to Islam, Ankara 2007. Hamidullah, Muhammad, The First Written Constitution of the World, Lahore 1958. Hamidullah, Muhammad, The Prophet of Islam, Istanbul, 2003. Hasan, S.M., The Economic Functions of the Early Islamic State, International Islamic Publishers, Karachi, 1981. Henrard, K, Devising an Adequate System of Minority Protection: Individual Human Rights, Minority Rights and the Right to Self-Determination, (2000), Kluwer Law and Taxation Publishers. Kasani, Alauddin Abu Bakr, Badai as-Sanai, Beirut (1997), Vol. 7 Keskioglu, Osman, “Taxation in Islamic Law”, Izmir 1966. Maududi, Abdul A`la, Rights of non-Muslims in Islamic State, KaziPubns Inc. (June 1975). Peerzade, Sayed Ahmad.,Jizyah: A Misunderstood Levy, JKAU: Islamic Economy, Vol. 23, No. 1.
Status of non-Muslim inhabitants in an Islamic State 105
Pew Research, (2012), The Global Religious Landscape, retrieved from http://www.pewforum.org/2012/12/18/global-religious-landscape-exec/ Sarakhsi, Muhammad bin Ahmad, al-Mabsut, (1993), Beirut, Dar al-Kutub, Vol. 5. United Nations, Minority Rights: International Standards and Guidance for Implementation, New York and Geneva 2010. Yadav, TarunPratap, The Myth of Jizyah, Journal of Indian Research, April- June, 2013, Vol. 1, No. 2.
Namig Abuzarov 106
XÜLASƏ
Mən bu məqalədə İslam Peyğəmbərinin və 7-ci əsrdə yaşamış ilk müsəlman cəmiyyətinin “azlıq” anlayışını təsbit etməyə və həmçinin ilk dövr İslam hüququnun qeyri-müsəlmanlar (zimmi) ilə əlaqədar maddələrini tədqiq etməyə çalışdım. İslam ölkəsində yaşayan qeyri-müsəlmanların hüquqi statusu Qur`an və sünnə tərəfindən formalaşdırılmışdır. İslam Peyğəmbəri Ərəbistan yarmadasında yaşayan qeyri- müsəlman azlıqlara məktublar göndərərək onların can, mal, din və ibadətgahlarının zəmanət altında olduğunu xəbər vermişdir. Qeyri-müsəlmanların həddi buluğa çatmış kişiləri də bu imtiyazın əvəzində gücləri çatdığı qədər jizyə vergisi ödəmişlər.
In this article I examine the Islamic concept of “Minority” that the Prophet Muhammad and the early Muslim community conceived in the 7 th century and explore how Islamic legislation with regard to non-Muslim subjects enacted by the Prophet and adopted by the orthodox caliphs in this period. Contrary to popular belief that jizyah levied on non-Muslim minorities is a form of punishment for their disbelief, but, -as argued above the Prophet Muhammad not only gave non-Muslims the letters of assurance by which he guaranteed full protection of their lives, properties and religions, but also, he urged his successors to fulfill the terms of these contracts.
В данной статье я постарался рассмотреть исламскую концепцию «меньшинства», которую представили в VIIвеке пророк Мухаммад и ранняя мусульманская община; а также изучить пункты исламского права начального периода связанный с немусульманами (Зымми). Правовой статус немусульман, живущих в исламских странах, была сформирована на основе Корана и Сунны.Пророк ислама направил письма немусульманским меньшинствам, живущими на Аравийском полуострове оповещая их, что их жизнь, имущество, религия ихрамы находится под гарантии. А достигшие половой зрелости немусульманские мужчины платили налог «джизья» в обмен на привилегии. Çapa tövsiyə etdi: i.f.d. ŞirinovAqil İlk Dövrlərdə İslamın Azərbaycanda Yayılması 107
İLK DÖVRLƏRDƏ İSLAMIN AZƏRBAYCANDA YAYILMASI i.f.d. Qoşqar Səlimli Bakı Dövlət Universiteti Açar sözlər: Azərbaycan; İslam; Xilafət; Qafqaz; Tarix. Keywords: Azerbaijan; Islam; Khalifat; Caucasus; History. Ключевые слова: Азербайджан; Ислам; Халифат; Кавказ; История.
Azərbaycanın yerli əhalisinin ilk dövrlərdə buralara gələn İslam fəth orduları ilə az savaşmasının və onlarla sülh içərisində yaşamağa cəhd etməsinin ən vacib faktorlarından biri də onların Bizans və Sasani zülmündən xilas olmaq istəyi idi. Bununla bərabər İslam ordusunun yerli əhali ilə gözəl rəftar etməsi və dinlərini mülayim şəkildə təbliğ etmələri faktını da gözardı etmək olmaz. 1 Müsəlmanlar hər hansı bir ərazini öz itaətlərinə aldıqları zaman, sülh müqaviləsinə görə bu torpaqlar köhnə sahiblərinin mülkü olaraq qalırdı, ancaq belə olduqda onlardan torpaq vergisi alınırdı. Müsəlmanlar fəth etdikləri ölkələrin əhalisinin əllərindən kənd təsərrüfatı alətlərini almır, əksinə torpaqdan faydalanmaq üçün yerlilərə kömək edirdilər. 2
ayrıldıqdan sonra hicri 24-cü ildə (m. 644-45) Azərbaycanda üsyan başladı, bununla da sülh müqaviləsi pozuldu. 3
Azərbaycan və onun bir hissəsi olan Arranda məskunlaşmağa başladılar. Bu dövrdən etibarən İslam dini əhali arasında geniş bir vüsətlə yayılmağa davam etdi. Artıq yerlilərdən müsəlman olanlar (məvali) hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək məqsədi ilə orduya alınırdı. Bununla bərabər Azərbaycanın ərazilərində çox sayıda xristian
1 Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə, Qafqazda İslam, Bakı 1991, s. 43. 2 Гиргас. В., Права христиан на востоке по мусульманским законам, С. Петербург 1865, с. 16. 3 ət-Təbəri, Əbu Cəfər Muhəmməd b. Cərir, Tərixul-üməm vəl-muluk, I-XII, Qahirə, t. y., I, s. 2804. Qoşqar Səlimli 108
(zimmi) da yaşayır və onlar da əsgərə çağırılırdılar. Ancaq məvalilərdən yalnız piyada güc kimi istifadə olunurdu, eyni zamanda dövlət onlara da maaş verirdi. Zımmilərdən meydana gətirilən hərbi birliklər isə müqavilə əsasında qulluq edirdirlər. Onlara ancaq ələ keçirilən qənimətdən pay ayrılırdı. Zimmilər müsəlmanlara silahlı kömək etdiklərində vergilərdən də azad olunurdular, çünki hərbi xidmət vergini əvəz edirdi. 4
bağlılığı davam etdirmələri diqqət çəkici bir məsələdir. Çünki dağətəyi və düz ərazilərdə hərəkət edən müsəlmanlar dağlıq yerlərdə çətinliklərlə qarşılaşırdılar. 5
davamlı olaraq Bizans-İran müharibələri, Xəzərlər və digər köçəri millətlərin basqınları nəticəsində ağır bir vəziyyətə düşmüşdü. Müharibələr kənd təsərrüfatı və şəhərləşmənin yox olmasına səbəb olurdu. Müsəlmanların Azərbaycana gəlişi illər uzunu davam edən zülmdən qurtuluş kimi qəbul olunurdu. Müsəlmanlar Azərbaycana gələndən sonra xalq daha yaxşı yaşamağa başlamış və insanların vəziyyəti qısa zaman ərzində düzəlmişdi. Çünki Müsəlmanlar, yalnız vacib vergiləri toplayır, insanların ailə həyatlarına, dini əqidə və ibadətlərinə qarışmırdılar. 6
Müsəlmanların üzünə Sasani imperiyasının qapılarını açan Qadisiyə döyüşü, Azərbaycan və Qafqazın fəthlərində də əhəmiyyətli rol oynamışdır. 7 Ayrıca Fars ordusunun Qadisiyədə itirdiyi məşhur sərkərdələr ilə bərabər, dövrün dini mərkəzi olması səbəbi ilə Azərbaycandan savaşmaq üçün gələn çox sayıdakı “maqan” adlanan atəşpərəst din adamlarının qeyd olunan müharibədə öldürülməsi və əsir düşməsi də, 8 bu regionda İslam fəthlərini daha da surətləndirən amillərdən idi. Müsəmanlar ölkə əhalisini İslamı qəbul etməyə məcbur etmir, ancaq yeni dini qəbul etmək istəyənlərə də mane olmurdular. Bu hal xüsusi ilə Arrana aid idi, çünki onun əhalisi xristian idi. 9 Müsəlmanların “Əhli-kitab”a yaxşı davranmalarının ən əhəmiyyətli səbəblərindən birini belə açıqlamaq mümkündür: Onlar (müsəlmanlar) Bizans imperiyası ilə mübarizədə hərbi fəaliyyətlərin meydanı olan “Mavərayi-
4 Bünyadov, Ziya, Azərbaycan VII-IX. əsrlərdə, Bakı 1989, s. 83, 84. 5 a. k. ə., s. 86. 6 Пигулевская, Н. В., К вопросу об общественных отношениях на Ближнем Востоке, Москва 1948, с. 68. 7 Nəcib, Fayiz İskəndər, əl-Futuhatul-İslamiyyə li biladil-Qurc, İskəndəriyyə 1988, s. 65. 8 əl-Gərdizi, Əbu Səid Abdulhayy b. Dəhhaq b. Mahmud, Zeynul-əxbar, y. y., h. 1347, s. 92. 9 Беляев, Е. А., Мусульманское сектантство, Москва 1967, с. 17. İlk Dövrlərdə İslamın Azərbaycanda Yayılması 109
Qafqaz” (Zaqafqaziya) regionunun stratejik əhəmiyyətini çox yaxşı bilirdilər 10 Bu bölgənin cənub bölgəsinə gəlincə isə burada İslam dini Sasanilərin dövlət dini olan Zərdüştlüklə mübarizə aparırdı. Azərbaycan feodalları atalarıının dinlərini yaşatmağa çalışsalar da əllərindəki imtiyazları qoruyub saxlamaq üçün ölkəni ələ keçirən müsəlmanlarla əməkdaşlıq etmək məcburiyyətində idilər. Buna görə, Azərbaycan feodal-zadəgan zümrəsinin İslamı qəbul etməsi çox uzun çəkmədi. İslam dini hicri birinci əsrdə Azərbaycanda o qədər surətlə yayıldı ki, hələ Abbasi hakimiyyətinin ilk illərində Zərdüştlük bu torpaqlarda yox oldu. 11
başlamışdı, ancaq Cənubi Azərbaycana nisbətən buradakı əhalini islamlaşdırma prosesi bir az uzun çəkmişdir. Arran ərazisində də İslam ilkin növbədə yerli zadəganlar arasında qəbul edilmişdi. 12
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi İslam idarə sistemi yalnız Azərbaycana deyil, bütün Qafqaza tamamilə yeni bir idarə sistemi gətirmişdi. Müsəlmanlar yerli sülalələrin mənsublarına toxunmadan köhnə idarə tərzinin bəzi əsaslarını razılıqla qəbul etmiş, fəqət mühüm şəhərlərin (Ərdəbil, Dərbənd, Bərzəa) idarəsini öz əllərində saxlamışdırlar. Yerli idarəçilər (mərzban) daxili nizam-intizamın qorunmasına cavabdeh idilər. Müsəlmanların yeni idarə sistemi sayəsində, Azərbaycandakı şəhər həyatı inkişaf etməyə üz tutmuşdu. İstehkamlı qalalar, feodallara aid qəsrlər şəhərlərə çevrilmişdi. Bərdə, Tiflis, Babul-Əbvab (Dərbənd) hərbi quvvələrin mərkəzi olmuş və bu kimi yerlərdə ticari inkişaf səbəbi ilə yeni sikkələrin basılmasına başlanılmışdı. 13
“Xristianlıqdan fərqli olaraq, İslamda misyonerlik yoxdur. Bu din yalnız istila yolu ilə yaylırdı. Müsəlman topaqlarının sərhəddi ilə İslamın yayılış hüdudları eyni idi. Eyni zamanda İslam dini digər dinlərdə (Xristianlıq) olduğu kimi əhaliyə zor gücünə qəbul etdirilmirdi.” 14
10 Bünyadov, a. k. ə., s. 87. 11 Беляев, Е. А., a. k. ə., s. 18. 12 Якубовский, А. Е., Ирак на грани VIII-IX. вв, 1937, с. 28. 13 Caferoğlu, A., Azerbaycan, İstanbul 1940, s. 9. 14 Бартольд, В. В., Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира, Баку 1924, с. 45, 142.
Qoşqar Səlimli 110
Ayrıca, müsəlmanlar digər dinlərin mənsublarına öz aralarında olan ixtilaflı məsələləri, onların dinlərinin qoyduğu qanunlara görə həll etmələrinə icazə verirdilər.Bəzi bütpərəst qruplar, müsəlmanların qeyr-i müsəlmanlara olan bu münasibətini xristian ölkələrdə kilsənin özünə müxalifətdə olan məzhəblərə və fikirlərə göstərdiyi rəftardan daha yaxşı olduğunu etiraf etmək məcburiyyətində qalmışdırlar.İsveçrəli şərqşünas Adam Mets müsəlmanlarla onların idarəsində olan qeyr-i müsəlmanların arasındakı münasibətləri açıqlarkən belə yazır: “Müsəlman imperiyasında qeyr-i müsəlman məmurların həddindən artıq çox olması insanı heyrətə gətirir. Onların öz dövlətlərində yaşayan müsəlmanlar xristianlara tabe olurdu.”
15
Xilafətin Azərbaycanla ilk dövrlərdəki münasibəti Darul-əhd səviyyəsində idi. Ancaq sonralar Albanya kilsəsinin nüfuzunun zəifləməsi və könüllü islamlaşmanın güclənməsi ilə, bu region müsəlman ölkəsi olaraq qəbul olunmağa başladı. Çox maraqlıdır ki, h. 360/m. 970-ci ildə Azərbaycan yepiskopuİslamı qəbul etmişdi. 16
Dövlət öz müsəlman məmurlarını buralara yerləşdirir və onları əhalini sülh yolu ilə dəvət etmələrini təlqin edirdilər. 17
aşağıdakı fikri mənimsəyirlər: Müsəlmanların fəth etdikləri torpaqların əhalisi yeni dini toplu şəkildə qəbul edirdi. Müsəlmanlar sadə və yaşanması asan olan bir din gətirmişdilər. Əvvəllər isə, Azərbaycanda yaşayan bir çox insan sırf dini inanclarına görə təqiblərə məruz qalmış və ya ağır vergilər altında əzilmişdirlər. Müsəlmanların, bu vergiləri ləğv etməsi və dinlərini qəbul etmələri üçün insanları məcbur etməmələri, onlar tərəfindən təqdirlə qarşılanmışdı. Yerli əhali onları xilaskar kimi qəbul edirdi, bu isə İslam dininin qəbul edilməsi üçün ən əhəmiyyətli faktorlardan biri idi. 18
bu torpaqlara gəlməsindən məmnun idi. Çünki başqa dinlərin mənsubları öz dinlərini dəyişmir və buna görə çox az miqdarda vergi (cizyə) ödəyirdi. Yalnız dövlətin tələb etdiyi vergi ödənmədiyi təqdirdə və öz dinini müdafiə etmə adı altında siyasi və milli
15 Мец, Адам, Мусульманский ренессанс, Москва 1966, с. 44, 52. 16 Paşazadə, a. k. ə., s. 64. 17 əl-Bələzuri, Əbül-Abbas Əhməd b. Yəhya b. Cabir, Futuhul-buldan, Beyrut 1978, s. 328. 18 Розен, В., Рецензия на “Alberunis İndia”, Zvorao 1888, s. 155. İlk Dövrlərdə İslamın Azərbaycanda Yayılması 111
istəkləri ifadə edən və xilafətə qarşı olan üsyanlar çıxdığı zaman, müsəlmanlar müxtəlif cəza tədbirlərinə əl atırdılar. 19
fikrinə yer vermək istərdik: “Xristianlıqda hər bidətin (yenilik) amansız bir şəkildə məhv edildiyi Bizansa nisbətən, İslam dininin qanunları, hətta xəlifə Ömər tərəfindən belə liberal bir hala gətirilmişdir.” 20
Bilindiyi kimi ilk xəlifələr və Əməvilər dövründə, Azərbaycanın yerli əhalisinin vəziyyətində yaxşı mənada bir çox dəyişikliklər baş vermiş, insanlar İslamı qəbul etməyə başlamışdırlar. Lakin Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycandakı torpaqların hamısı onların əlinə keçdi. Abbasilər xilafəti ələ keçirmədən əvvəl verdikləri sözlərin əksinə, onlar hakimiyyətə gələndən sonra xalqın vəziyyəti pisləşməyə başladı, bütün bunlar da bu regionda böyük üsyanlara və qiyamlara səbəb oldu.Bu üsyanlardan biri də Abbasi xilafətini kökündən sarsan Babəkin rəhbərlik etdiyi Xurrəmilər üsyanıdır. Bu üsyan 20 il (h. 201/233-m. 817/838) davam etmişdir. Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu üsyan siyasi olduğu kimi, eyni zamanda dini xarakter də daşıyırdı. Çünki Xürrımilərin dini inancı Məzdəkilik və Zərdüştlük idi. Xürrəmilərin paytaxtı Bəzz qalası idi. Bu üsyan miladi 838-ci ildə xəlifə Mötəsim zamanında yatırıldı. 21
əhəmiyyətli bir mövzudur. Burada, mənbələrdə olan, ancaq hərbi-siyasi sahələrə aid məlumatlarla kifayətlənməməli, eyni zamanda İslamın bu ərazidə necə təbliğ edildiyi və əhali tərəfindən qısa müddət ərzində necə mənimsəndiyi də ciddi şəkildə tədqiq edilməlidir. Bununla birlikdə, bu regionun İslamı qəbul etməsi mövzusunun ancaq dediyimiz iki cəhətdən (hərbi-siyasi) araşadırılması səhv başa düşülə bilər. İndiyə qədər yerli əhali arasında belə bir düşüncə olmuşdur (və ya yaradılmışdır) ki, guya Azərbaycanda İslam “zor yolu ilə”, “qılınc gücünə” yaxud da “iqtisadi məcburiyyət siyasəti” sayəsində yayılmışdır. Buradan sadəcə bir şey ortaya çıxır: ilk dövr İslam tarixi mənbələrində istifadə olunan “futuhat” kimi məfhumların təhrif edilməsində xoşagəlməz bir qəsd vardır. Bu terminlər bəzi elm adamları tərəfindən qəsdli bir şəkildə təhrif edilir və ya səhv başa düşülür.
19 Bünyadov, a. k. ə., s. 88. 20 Крымский, А. Е., Страницы из истории Северного или Кавказского Азербайджана, Ленинград 1938, с. 83. 21 Bələzuri, a. k. ə., s. 325. Qoşqar Səlimli 112
Qeyd olunduğu kimi, İslamın Azərbaycanın cənubunda, xüsusi ilə də şimal regionunda yayılması yüz və ya yüz əlli il davam etmişdir. Bu prosesin birinci mərhələsində İslamı əhali arasında təbliğ edən əsas amil müsəlman Ərəblər idi isə, Müsəlman mədəniyyətinin çiçəkləndiyi miladi IX-X əsrlər arasında, bu işi İslamı qəbul edən yerli insanlar yerinə yetirmişdirlər. Hal-hazırda olduğu kimi, o dövrdə də Azərbaycanda bir çox xalq (Albanlar, Xəzərlər, Saklar, Utilər və b. ) yaşayırdı. Müxtəlif millətlərin İslamı qəbul etməsi, bu ölkənin əhalisini ideoloji baxımdan gücləndirdi. Yeni dinin dili olan Ərəbcə, miladi VII əsrin axırlarından başlayaraq, Əməvi xəlifəsi Əbdülməlikin həyata keçirdiyi islahatlar nəticəsində, Azərbaycanda hər kəs tərəfindən istifadə olunan dövlət dilinə çevrildi. Buna, Azərbaycanda müxtəlif dillərin danışılması, dil birliyinin olmaması və müəyyən bir əlifbanın mövcud olmaması səbəbindən, Ərəb əlifbasının qəbul edilməsi də ciddi təsir göstərmişdir. Zaman keçdikcə, bu dilin bir insan tərəfindən bilinməsi mədəniyyət səviyyəsi kimi qəbul edilməyə başlandı. Quranın ancaq yazıldığı dildə öyrənilməsi də Ərəb dilinin mənimsənməsinə və yayılmasına kömək etdi. Hər bir müsəlman, milliyyətindən qopmadan, geniş torpalara yayılmış İslam xilafəti xalqlarının əsas ünsiyyət vasitəsi olan ərəbcəni öyrənməyə səy göstərirdi. Bütün dövlət və şəxsi yazışmalar bu dildə olduğu kimi, dini və dünyavi xarakterli əsərlər də bu dildə yazılırdı. Ancaq miladi XI əsrin əvvəllərindən etibarən bir sıra siyasi hadisələrin, xüsusi ilə Səlcuq və Monqol istilalarının, Səlib yürüşlərinin və s. təsiri altında xilafətin zəifləməsi və gücünü itirməsi ilə, İranın Qafqaz üzərindəki siyasi nüfuzu yenidən artmış, bu isə farscanın yerli xalqlara olan təsirini getdikcə artırmışdı. Azərbaycan türkçəsi, Ərəbcə və Farsca ilə bərabər yerli dillərin də təsiri ilə daha da inkişaf edir və mükəmməlləşirdi. Buna görədir ki, altı mindən çox Ərəb və Fars mənşəli söz bu dilin lüğət tərkibinə girmiş və burada yerləşmişdir. Hətta miladi XIII- XIX əsrlər arasında Azərbaycan türkcəsi Asyada, Avropada Fransızca qədər əhəmiyyətli hesab edilirdi. Burada daha bir xüsusa diqqət yetirmək lazımdır ki, İslam Azərbaycana gəldikdən sonra mədəniyyətlərin biri-birindən faydalanması və bir- birinə yaxınlaşması bütün İslam dünyasını birləşdirmişdi. Qafqazda çox sayıda Ərəb və Fars məskunlaşdı. Hələ də bəzi yerlər “Ərəbocağı”, “Ərəbşeyx”, “Ərəblər”, “Ərəbhacı”, “Ərəbşalbaş” kimi adları qorumaqdadır. 22
Miladi VIII əsrin əvvəllərində İslam Azərbaycanda hakim bir din oldu. İslam dini yerli zadəganlarla bərabər, tacir və sənətkarlar arasında da müvəffəqiyyətlə
22 Bünyadov, a. k. ə., s. 177. İlk Dövrlərdə İslamın Azərbaycanda Yayılması 113
yayılırdı. Çünki müsəlman idarəçilər tacir sinfinə və sənətkarlara hörmət edir və onların fəaliyyət sahəsini genişləndirirdilər. Fəthlərdən sonra ərəbləşmiş (İraq, Suriya, Misir, Fələstin və d. ) və müsəlmanlaşmış (Azərbaycan, İran, Orta Asya v. d. ) bütün xalqlar, İslamdan əvvəlki zəngin mədəniyyətlərini bir araya gətirərək ümumi İslam Mədəniyyətinin formalaşmasında fəal iştirak etmişdirlər.Bu baxımdan Azərbaycanda İslamı qəbul edən millətlərin orta əsrlərdəki mədəniyyət quruculuğunda, öz yerli mədəniyyətləri ilə bərabər ən əsas rolu İslam öz üzərinə götürmüşdür. Qafqazda və Azərbaycanda yaşayan bir çox xalqın mədəni simasının təşəkkül tapmasında İslamın yeri çox mühümdür. Maddi və mənəvi mədəniyyətin əsas ünsürlərinin: dini düşüncənin, elmin, fəlsəfənin, ədəbiyyat və incəsənətin, bu dəyişiklikdən sonra nə kimi təsirlərə məruz qaldığı əhəmiyyətli bir mövzudur. 23
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|