İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSLAM AİLƏ HÜQUQUNDA MİRAS ÜZƏRİNDƏKİ HAQLAR, ƏHATƏ DAİRƏSİ VƏ VƏSİYYƏT i.f.d. dosent Mirzəyeva Səbinə Həmid qızı
- Açar sözlər
- Əhatə dairəsi
- Hüquqi əsası (dəlili) və hikməti
- Vəsiyyətin hökmü
- Malın hansı miqdarını vəsiyyət etmək müstəhəbdir
- Vəsiyyətin başlığında nə yazılmalıdır
- Vəsiyyətin icrası nə zaman başlayır
- Məkruh vəsiyyət
|
ƏDƏBİYYAT
1. İslam Ansiklopedisi, 10 cild, TDV yayınları, İstanbul 1994 2 .İslam Ansiklopedisi, 20 cild, TDV yayınları, İstanbul, İstanbul 1999; 3. İslam Ansiklopedisi ,26 cild, TDV yayınları; Ankara
،
4. ١٢٨٦ يناثلاء
، نارھط
،
، ءزجلا نامزلا ءانباء ءابنا و نايعلاا تايف و باتك ناكلخ ، نبإ 5. ١٩٩٢ تريب ، ةثلاثلا ، ةعبطلا ةغلاا ، يف دجنملا 6.،لولاا ءزجلا ،ةدايقلا و بدلاا و ركفلا و ملعلا يف ملاسلاا ةرقابع ةعوسوم يواكع رضخ بجر روتكدلا
،تيوكلا،يبرعلا ١٩٩٦ ركفلا راد
İbn Xəllikanın həyat və yaradıcılığında müəllimi Şeyx Muvaffaquddin ən-Nəhvinin rolu 83
SUMMARY
This article focuses on the life and work of the famous Arab scholar and historian Ibn Khallikan and the role played by his mentor Sheikh Muvaffaguddin an – Nahvi known as Ibn Yaesh. In his formathion in the field of Arabic language and literature. The authentic materials extracted from single extant work of Ibn Khallikan “Deaths of Eminent Men” were used in this article.
РЕЗЮМЕ
Данная статья посвящена жизни и деятельности известного арабского ученого – историка Ибн Халликан и роли, которую сыграл в его формировании в области арабского языка и литературы его наставник Шейх Муваффагуддин ань – Нахви, известный как Ибн Йаиш. В статье использованы подлинные материалы, исчерпанные из единственного произведения Ибн Халликана «Книга о кончины вельможей» дошедшего до наших дней. İslam ailə hüququnda miras üzərindəki haqlar, əhatə dairəsi və vəsiyyət 85
İSLAM AİLƏ HÜQUQUNDA MİRAS ÜZƏRİNDƏKİ HAQLAR, ƏHATƏ DAİRƏSİ VƏ VƏSİYYƏT i.f.d. dosent Mirzəyeva Səbinə Həmid qızı Bakı Dövlət Universiteti Dillər kafedrası
Açar sözlər: miras, ailə, hüquq, vəsiyyət, mülk Key words: Family, Human Rights, Islam, inheritance, will. Ключевые слова: Семья, права человека, ислам,завещание
Miras və təriqə kəlimələri tərk etmək, qoyub getmək mənasında olub, “tərk” kökündən meydana gələn isimdir. İkisi də buraxılan şey mənasındadır. İslam hüququnda miras ölünün özündən sonra qoyduğu və mirasçılarına çatacaq şeylərdir. Bu tərifi qəbul edən müctəhidlər “şeylər”in əhatə dairəsi mövzusunda fərqli görüşlər irəli sürüblər. Hənəfilərə görə miras “mallar ilə mala bağlı haqlardır”. Digər müctəhidlərin əksəriyyətinə görə miras mallar ilə “mala bağlı şərti olmayan” haqlardır. Əhatə dairəsi: Hənəfi məzhəbinə görə təriqə (miras) mal və ya mala bağlı bir haqdır. Buna görə aşağıdakı mal və haqlar mirasın əhatə dairəsinə daxildir. a)
b)
Ölünün alacaqları və lehinə hökm olunmuş təzminatlar c)
İrtifaq haqları ilə həbs haqları Bunlarla bərabər mənfəətlərlə şəxsi haqlar mirasa daxil deyil. Məsələn, kirayəçi- nin kiraladığı əşya üzərindəki haqqı mənfəətdir. Yəni kira mövzusu olan maldan faydalanmaq kiralamaq məqsədinə uyğun olaraq istifadə etməkdir. Mənfəət zamanla meydana gəldiyi üçün və maddi varlığı olmadığı üçün varislərə keçməz və kiraçı ölərsə, kira müqaviləsi sona çatar. Vəlayət, vəkalət və məmuriyyət kimi haqlar şəxsi, şüf’a və müxəyyərlik kimi haqlar isə şəxsi tərəfi üstünlük təşkil edən haqlardır və bu haqlar da varisə keçməz. (11,56) Maliki, Şafii və Hənbəli müctəhidlərə görə miras yalnız mal və mala bağlı haqlardan ibarət deyil. Məmuriyyət və s. tamamilə şəxsi haqlar ilə evləndirmə səlahiyyəti kimi bölünmə qəbul etməyən haqlardan başqa bütün haqq və mənfəətlər mirasa daxildir. Bu ictihad fərqinin səbəbi bir hədisdə miras ilə əlaqəli olaraq “mal
Mirzəyeva Səbinə Həmid qızı 86 və haqq” kəliməsinin keçməsi, Hənəfilərin buradakı “haqq” kəliməsini hədisi rəvayət edən şəxsin ictihadına dayanaraq əlavə etdiyinə qane olmaları, digər müctəhidlərin isə bu şərti də hədisə daxil edə bilmələridir. Miras yalnız varislərin haqqı deyil. Ömür boyu ona sahib olan və qoruyan ölünün cənazə xərclərinin ilk haqıdır. Bundan sonra ölüdən alacaqlı olanların haqları, sonar lehində vəsiyyət edilmiş şəxslərin haqları və ən sonda da varislərin haqları gəlir. Qurani-Kərimdə əmr edildiyi halda, çox işlənməmiş bir başqa haqqda “varis olmayan əqraba, yetimlər və fəqirlərin haqlarıdır”.
qəbrin hazırlanması və ölünün dəfni kimi ximətlərin pulsuz və ibadət fikri ilə edildiyi dövrlərdə “təchiz” başlığı altında yalnız kəfən üzərində durulmuş, kəfənin mirasdan alınacağını söyləmişlər. Başda şəhərləşmə olmaqla bərabər social həyatdakı bütün dəyişikliklər kəfən xaricindəki xidmətlərində pul qarşılığında edilməsini zəruri hala gətirmişdir. Dində əsli olmayan, bidət, xurafat və israf hesab olunan adətlər xaricində qalan xidmətlərin dəhal-hazırda “təchiz” içində yer alması təbiidir. (14,324)
bölünmüşdür. Zəkat, kəffarələr və nəzir kimi mali ibadət və borclar Hənəfilərə görə ölüm halında düşər, mirasdan ödənməz. Bunların hesabı axirətə qalar. Çünki bunların ibadət yönü vardır. Bunları borclu olan yani vəsiyyət edərək ödəyəcək, ya da birinə vəkalət verəcəkdir. Ölü bunları edə bilməyəcəyinə görə artıq bunların ödənməsi də mümkün deyildir. Digər müctəhidlərin əksəriyyətinə görə bu borcları borclunun ödəməsi şərt deyil. Vəfatından sonar başqaları da onu mirasdan ödəyə bilərlər. Qul haqqı olan borclar alacaqlısı insan olan borclardır. Bunlar mal borcu və zimmət borcu olaraq iki növə bölünür. Mal borcu müəyyən bir malın verilməsi ilə ödənən borclardır və bəzi müctəhidlərə görə bu borc təchizdən də qabaq ödənə bilər. Məsələn, girov mal buna misaldır. Girovqoyan öldükdə girovalan şəxsin bu mal üzərində haqqı vardır. Zimmət borcu isə pul, yaxud bazarda olan mal ilə ödənən borclardır. Bu borclar təchizdən sonar mütləq ödənməlidir. Ancaq burada bəhs edilən borclar ölən şəxsin sağlığında etdiyi borclardır. Xəstəlik halında “filankəsə bu qədər borcum var” deyərək xəstənin söylədiyi borclar Hənəfilərə görə ən son ödənəcək borclardır. Digər müctəhidlərə görə isə bununla sağlığında ikən etdiyi borclar arasında fərq yoxdur. (5,435) Miras bütün bu borcları ödəməyə kifayət edirsə, bütün bu borcların ödənməsi təbiidir. Ancaq miras borcların hamısını ödəməyə yetməzsə, Allah və qul haqları İslam ailə hüququnda miras üzərindəki haqlar, əhatə dairəsi və vəsiyyət 87 borclarından hansının ödənəcəyi mövzusu Allah haqqı borcları da ödənəcəkdir deyən müctəhidlər arasında mübahisələr vardır. (12,86) Vəsiyyət: Əl-vasiyyə kəliməsinin lüğət mənası bağlamaq və birləşdirməkdir. Vəsiyyət etmək mənasında əl-isa kəliməsi də istifadə olunur. Musi vəsiyyət edən, musalehisə lehində vəsiyyət olunan şəxs deməkdir. Ərəb dilində “vəsiyyət” sözü çatdırmaq mənasını verir. Belə ki, vəsiyyət edən insan bununla öldükdən sonra öz mülkünü istədiyinə çatdırır. İslam hüququnda vəsiyyətə belə tərif verilir: “Ölümə bağlı olaraq bir şəxsə təbərru yolu ilə (qarşılıqsız) bir malı və ya haqqı vermək, təmlik etməkdir.” Vəsiyyətdə mal və ya haqq təbərru yolu ilə birinə verilir və bu vermə mülkiyyəti nəql etmə yolu ilə olmalıdır. Ancaq musa leh vəsiyyət edilən mal və ya haqqa vəsiyyət edən öldükdən sonra sahib ola bilər. Bir sözlə bu sözün şəriətdəki mənası bir insanın digərinə hansısa əşyanı, borc pulu və ya istənilən mənfəətli bir şeyi onun ölümündən sonra vəsiyyət olunan şəxsə hədiyyə etməsi deməkdir. (9,264) Hüquqi əsası (dəlili) və hikməti: İslam hüququnda vəsiyyətin məşru olmağı Qurani-Kərimə, sünnətə və icma dəlilinə əsaslanır. Bununla bağlı ayələr vəsiyyəti məşru etmiş və yerinə yetirməyənlərin cəzalandırılacaqlarını ifadə edir. (1, Əl-Bəqərə, 2/180-182; Əl-Maidə, 5/109-111) Uca Allah buyurur: “Sizin hər birinizi ölüm haqlayan zaman qoyub gedəcəyiniz maldan valideynlərinizə, yaxın qohumlarınıza verilməsi üçün ədalət üzrə (malın üçdə birindən çox olmamaq şərtilə) vəsiyyət etməyiniz zəruridir. Müttəqilərə (bu) vacibdir. (1, əl- Bəqərə:180) Vəsiyyət ilə bağlı hədislər malın üçdə birindən artığını vəsiyyət etməyin qadağan olduğunu, varis olan yaxınlara vəsiyyətin də (digər varislər icazə verməzsə) hüquqi bir nəticəsi olmayacağını ifadə edir. Abdullah ibn Ömər (r. A) Peyğəmbərin (s.a.v.) belə dediyini rəvayət edir: “Nə isə vəsiyyət etmək istəyən müsəlmanın iki gün keçməmiş vəsiyyətinin yazılıb hazır olmaması ona yaraşmaz”. (5, Buxari: 5/355/№2738. 13,Əbu Davud: 8/63/№2845. 8,) İnsanlar çox vaxt iki hiss və narahatlıq arasında qalarlar: Bunlardan biri mali yardımlar digəri isə ibadət və yaxşılıq etmək arzusu ilə sərvətini xərcləyərək ehtiyac içinə düşmə təhlükəsidir. Demək olar ki, vəsiyyət də bu arzu ilə narahatçılığı birlikdə həyata keçirən qarşılıqlı və ziddiyyət təşkil edən bir təsərrüfdür. İnsan vəsiyyət yolu ilə həm ibadət və yaxşılıqlar edər, həm də sərvətinin arzu etdiyi yer və şəxslərə verilməsi məsələsi ölümündən sonra olacağı üçün ehtiyac içinə düşmə qorxusundan xilas olar.
Mirzəyeva Səbinə Həmid qızı 88
vacibdir. Vəsiyyətin hökmünü dünyalıq və axirətlik olaraq iki yerə ayırmaq olar. Dünyalıq hökmü dedikdə onun hüquqi nəticəsi nəzərdə tutulur. Vəsiyyət ölümə bağlı bir təsərrüf olduğu üçün musi vəfat etmədikcə bağlayıcı olmaz, rucu imkanı mövcuddur. Vəsiyyət edən vəfat etdikdə vəsiyyət bağlayıcı hala gələr, musa leh vəsiyyət mövzusu olan mala sahib olar. Vəsiyyətin axirətlik hökmü Allah tərəfindən qəti və ya ixtiyari olaraq tələb edilib-edilməməsi ilə bağlıdır. Tələb qətilik dərəcəsinə görə mükafat və ya cəza şəklində qarşılığı olar. Vəsiyyətə bu yöndən baxılarsa, onun müxtəlif faktorlarla birdən artıq hökmə tabe olduğunu görərik: a) Fərz olan vəsiyyət və baba yetimi Bütün müctəhidlərə görə yerinə yetirilməmiş Allah haqqı olan borclar ilə heç kimin bilmədiyi qul haqqı borclarının ödənməsinin vəsiyyət edilməsi fərzdir. Bunu etməyən mükəlləf məsuliyyət daşıyar və cəzalanar. Bəzi müctəhidlərə görə hər hansı bir vəsiyyət etmək, bəzilərinə görə də qohum olduğu halda daha yaxınları olduğu üçün varis olmayanların lehinə vəsiyyət etmək fərzdir. İbn Hazm kimi müctəhidlərin irəli sürdüyü bu son görüşdən istifadə etməklə indiki dövrdə bəzi islam ölkəsi qanunları “baba yetimi” problemini həll etmişlər. İslam Miras Hüququnda xələfiyyət sistemi olmadığı və yaxınlıq prinsipi mövcud olduğu üçün, məsələn oğul varsa, ölən digər oğlun oğlu (nəvə) oğlun (atasının) yerinə keçə bilməz. Misal olaraq bir şəxsin üç oğlu olduğunu, oğullardan birinin ondan əvvəl vəfat etdiyini və özündən sonra uşaqlar (nəvələr) qoyduğunu düşünək. Bu şəxs də vəfat etdikdə geridə iki oğlu və (daha öncə ölən) üçüncü oğlundan nəvələri qalacaq. Ümumi hacb (yaxın qohumun uzağı mirasdan məhrum etməsi) qaydalarına görə oğul varsa, oğulun oğlu varis ola bilməz. Atadan yetim qalan uşaqlar babaları vəfat etdikdə mirassız baba yetimi olarlar. Yuxarıda bəhs edilən ictihad bu problemin həllinə kömək etmiş, baba vəsiyyət etməyə laqeyd yanaşsa da, “bu bir borc olduğu üçün” nəvələr daha əvvəl ölən atalarının hissəsi qədər malı cəbri (məcburi) vəsiyyət yolu ilə alarlar. (14,251) Malın hansı miqdarını vəsiyyət etmək müstəhəbdir? Səd bin Əbu Vaqqas (r.a.) deyir ki, mən Məkkəyə dəydim və (bərk xəstələndiyim üçün) Peyğəmbər (s.a.v.) mənə baş çəkməyə gəlmişdi. O, haradan hicrət etmişdisə, orada ölməyi xoşlamırdı deyə mənim üçün dua edib dedi: “Allah İbn Əfraya rəhm etsin”. Mən dedim: Ey Allahın elçisi, mən bütün malımı vəsiyyət edim? O dedi: Xeyr. Bəs yarısını? O dedi: Xeyr. Mən dedim: Bəs üçdə birini? O dedi: Bəli, üçdə birini vəsiyyət edə bilərsən. Amma üçdə bir də çoxdur. Sənin varislərini varlı qoyub getmən, onları onun-bunun
İslam ailə hüququnda miras üzərindəki haqlar, əhatə dairəsi və vəsiyyət 89 əlinə baxan kasıb qoyub getməyindən daha xeyirlidir. Sən nə qədər mal xərcləyirsənsə, onun hamısı sədəqəndəndir. Hətta arvadının ağzına qoyduğun bir tikə də sədəqədir. Allahdan istərdim ki, səni ayağa qaldırsın, (müsəlman) insanlara xeyir, (düşmənlərə) isə ziyan vurasan. Həmin vaxt Səd ibn Əbu Vaqqasın yalnız bir qızı var idi. (5, Buxari: 5/363/№ 2742. Əbu Davud: 8/64/№ 2847. Nəsai: 6/242) Varislər üçün vəsiyyət etmək olmaz.: (Yəni ata öz malının bir hissəsini əvvəlcədən varislərinə vəsiyyət edə bilməz. Çünki onların varisləri özlərinin təyin olunmuş haqlarını alacaqlar.) Əbu Umamə əl-Bahili (r.a.) deyir ki, Peyğəmbər (s.a.v.) vida həccinin xütbəsində belə dediyini eşitmişəm: “Həqiqətən, Allah hər bir haqq sahibinin haqqını təyin etmişdir. Varis üçün vəsiyyət etmək olmaz”. (13, Əbu Davud: 8/72/№2853. 8, Tirmizi: 3/293/№ 2203.)
nin başlığında bu sözləri yazardılar: “Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə. Bu Allahdan başqa ibadətə layiq məbu- dun olmadığına, Onun tək olduğuna və heç bir şəriki olmadığına şahidlik edən, həm- çinin Muhammədin Allahın qulu və elçisi olduğuna iman gətirən və Allahın qəbirlər- də olanları dirildəcəyinə inanan, filankəs filankəs oğlunun etdiyi vəsiyyətdir. Həmçinin onlar sağ qalan ailə üzvlərinə vəsiyyət edərdilər ki, Allahdan qorxsunlar, qohumluq əlaqələrini saxlasınlar. Mömin olduqları təqdirdə Allaha və rəsuluna itaət etsinlər. Onlara İbrahimin və Yaqubun öz övladlarına etdiyi tövsiyəni də edərdilər: “Ey oğlanlarım, həqiqətən Allah sizin üçün (belə bir) din (İslam dini) seçdi, siz də ancaq müsəlman olaraq ölməlisiniz” (1, əl-Bəqərə: 132.) (Hədis səhihdir.19, əl-İrva: №1647. Darəqutni:4/154/№16. Beyhəqi: 6/287.) Vəsiyyətin icrası nə zaman başlayır: Vəsiyyət yalnız vəsiyyət edən insanın ölümündən sonra, onun borcları ödəndikdən sonra icra edilə bilər. Əgər vəsiyyət sahibinin qoyub getdiyi mal-dövlət onun borclarına xərclənərsə, vəsiyyət edilən insana heç bir pay düşmür. Əli (r.a.) deyir ki, Peyğəmbər (s.a.v.) vəsiyyətin icrasından əvvəl, vəsiyyət sahibinin borcunun ödənilməsini tələb edərdi. Siz bu hökmü Quranın bu ayəsində oxuyursunuz: “...Bu bölgü ölən şəxsin vəsiyyəti yerinə yetirildikdən və ya borcu ödənildikdən sonra aparılır..” (1, Nisa: 11) (Hədis həsəndir. 8, Səhih Sünən İbn Macə: № 2195. əl-İrva:№ 1667. İbn Macə: 2/906/№ 2715. Tirmizi: 3/294/№ 2205) Bu gün əksər insanlar özündən sonra çox borc qoyub gedirlər. Ələlxüsus cənazə ilə əlaqədar hallarda. Belə olduğu təqdirdə müsəlman bəndə özünün sünnəyə uyğun basdırılmasını vəsiyyət etməlidir. Örnək isə bu ayə olmalıdır: “Ey iman gətirənlər! Mirzəyeva Səbinə Həmid qızı 90 Özünüzü və əhli-əyalınızı elə bir oddan qoruyun ki, onun yanacağı insanlar və daşlar (daşdan düzəlmiş bütlər), xidmətçiləri isə Allahın onlara verdiyi əmrlərə asi olmayan, buyurduqlarını yerinə yetirən daş qəlbli (heç kəsə zərrəcə rəhm etməyən) və çox sərt təbiətli mələklərdir (zəbanilərdir)”.(1, ət-Təhrim: 6) Ona görə Peyğəmbər (s.a.v.) səhabələri belə vəsiyyət edərdilər. Bu haqda onlar- dan çox rəvayət gəlmişdir. Məsələn, Amir ibn Səd ibn Əbu Vaqqas deyir ki, atası so- nuncu xəstəliyində belə demişdir: “Mənim qəbrimi ləhd formasında qazıyın, daşları da qarşısına dik şəkildə düzün. Peyğəmər (s.a.v.) üçün necə edilmişdisə, elə”. (2,166) Əgər bir insanın o sağ ikən ölmüş övladı varsa, o zaman övladının uşaqlarına onun payına düşən miqdarda, yaxud malının üçdə biri qədər mal-dövlət vəsiyyət etsin. Amma üçdə bir çoxdur. Əgər o ölərkən övladının uşaqlarına heç nə vəsiyyət etməzsə, o zaman mal sahibinin onlara vəsiyyət edə biləcəyi qədər mal-dövlət verilir. Çünki bu onun üzərində qalan borc sayılır. Əgər o ölərkən bu borcu yazmayıbsa, borcu üzərindən düşmür. Bu gün (İslam şəriəti tətbiq olunan) məhkəmələrdə bu qaydaya riayət olunur. (2,76) Haram olan vəsiyyət: İslamın qadağan etdiyi bir şeyin yerinə yetirilməsini vəsiyyət etmək, məsələn meyxanədə pulsuz içki paylanmasını istəmək haramdır, yerinə yetirilməsi caiz deyil.
bir şəxsə vəsiyyət etmək məkruhdur. Mubah vəsiyyət: İstər kənar şəxs, istərsə də qohumdan olan zəngin bir insana mal və ya mənfəət vəsiyyət etmək mubahdır. Yəni savabı və ya günahı olmayan bir davranışdır.
Yoxsul və kimsəsizlərin faylalanmağı üçün yetimxana kimi xidmət müəssisəsi qurmaq, insanların istifadə etməsi üçün yol, bulaq, məktəb, körpü və s. salmaq üçün bir qədər pul qoymaqla həyata keçirilir. İslam bu cür ibadətlərin yaşayarkən edilməsi ilə bərabər vəsiyyət şəklində olmasını da məsləhət görmüşdür.
və ruh sağlığının əhliyyət şərti olduğunda ittifaq vardır. Həddi-büluğa çatmanın şərt olub-olmaması mübahisə mövzusu olmuşdur. Əbu Hənifəyə görə həddi-büluğa çatmaq da şərtdir. (9,65) Vəsiyyət edən yazılı və ya şifahi olaraq iradəsini açıqlamaq yolu ilə vəsiyyətini etmiş olar. Vəsiyyət hökmü şəxslərə edilərsə, yalnız icab (vəsiyyət edənin iradə bəyanı) yetərlidir. Burada qəbul şərti axtarılmaz. Vəsiyyət edilən şəxs həqiqi şəxs olarsa, Züfərə görə yenə qəbul şərt deyil. Ancaq əksəriyyət bu vəziyyətdə vəsiyyətin İslam ailə hüququnda miras üzərindəki haqlar, əhatə dairəsi və vəsiyyət 91 tamamlana bilməsi üçün qəbulun olmasını şərt qoymuşlar. Qəbul sonradan da edilsə, vəsiyyət ölüm anından etibarən keçərli olar. Hənəfi və Hənbəli müctəhidlərə görə insanın heç bir varisi yoxdursa, bütün malını vəsiyyət edə bilər. Varisləri olduğu zaman malın üçdə ikisi varislərin lehinə qorunmuş (məhfuz) hissədir. Cənazə xərcləri və borclar çıxdıqdan sonra qalan mirasın üçdə birini keçən vəsiyyətlər müctəhidlərin əksəriyyətinə görə mötəbər olmaqla bərabər, yerinə yetirilməsi də varislərin razılığına bağlıdır. Varislər üçdə biri keçən miqdara razı olmaz, haqlarını tələb edərlərsə, mirasın ancaq üçdə biri vəsiyyət üçün ayrılar. (9,32) Yenə müctəhiblərin əksəriyyətinə görə varisə edilən vəsiyyət də mötəbərdir. Ancaq bu vəsiyyətin yerinə yetirilməsi üçün digər varislər buna icazə verməli və razı olmalıdırlar. Varislər icazə verməzlərsə, içlərindən birinə edilən vəsiyyət hökmsüz hala gələ bilər. Mirasçıların haqları: Mirasda haqq sahibi olanların bir qrupu da mirasçılardır. İslam hüququnda mirasçının da, mirasın da rəddi caiz və keçərli deyil. Bir şəxs öldükdə mirasa girən mal və haqlar mirasçılara çatdırılar. Normal hallarda vəsiyyət və borcların yerinə yetirilməsindən sonra miras bölünməklə yanaşı, mirasın daha əvvəl də bölünməsində bir problem yoxdur. Başqasının haqqı olan borclar bölünmədən sonra da mirasçılar tərəfindən hissələri nisbətində ödənə bilər. Mirasçıları varis olma sırsına və dərəcəsinə görə belə sıralamaq mümkündür: 1. Müəyyən bir payı olan mirasçılar (əshabu-fəraiz) 2. Qan qohumluğundan əsəbə (kişi qohumu) olanlar 3. Azad edildiyi üçün əsəbə olanlar 4. Rəddən (artanı təkrar almadan) istifadə edən birinci siradakı mirasçılar 5. İlk iki siradakı qohumlar xaricində qalan zəvul-ərham qohumlar 6. Müqaviləli mirasçı (məvləl muvalat) 7. İqrar yolu ilə nəsəbi sabit olan qohumlar 8. Üçdə birdən artıq vəsiyyət edilən musa leh 9. Xəzinə (beytul-mal) Göz haqqı: Mirasçıların paylarını izah edən ayədən əvvəl yer tutan və mirasda payları olmayan qohumlar, yetimlər və yoxsullara da mirasdan bir şey verilməsini istəyən ayə belədir: “- Malın (vərəsələr arasında) bölünməsi zamanı varis olmayan qohumlar, yetimlər və yoxsullar da orada iştirak edərlərsə, onlara da o maldan bir şey verin və gözəl sözlərlə könüllərini alın! - Özlərindən sonra (aciz və zəif) övladlar qoyub gedəsi olan şəxslər, onlardan ötrü necə qorxurlarsa, (yetimlərdən ötrü də) o Mirzəyeva Səbinə Həmid qızı 92 cür qorxsunlar! Və buna görə də onlar Allahın qəzəbindən çəkinərək sözün doğrusunu danışsınlar!” (1, ən-Nisa, 4/8-9) Ayədə “Malın (vərəsələr arasında) bölünməsi zamanı orada olan və bölüşmə hadisəsini görən” ifadəsi keçdiyi üçün bu haqqa “göz haqqı” deyilir. Mirasdan pay alanlar ümumilikdə zəhmət sərf etmədən sərvət sahibi olduqları üçün yaxınlarının bu sərvətdə gözlərinin qalması təbii, daha başqa duyğuların meydana gəlməsi də ehtimal olunan bir haldır. İslam həm bu mənfi duyğulara yol verməmək, həm də “bir sosial ədalət vəsiləsi” kimi göz haqqını gətirmişdir. Ayədə əvvəlcə ehtiyacın qarşılanması, sonra da gözəl sözlər söylənməsinin əmr edilməsi də təqdirə layiqdir. Buna görə yoxsullara yalnız cənnətin yolları məsləhət görülməyəcək, bundan əvvəl onların dünyadakı ehtiyaclarını ödəmək üçün yollar axtarılacaqdır. Ayədə keçən “onlara da o maldan bir şey verin” əmrinin əxlaqi, yoxsa hüquqi olması burada mübahisə edilən bir məsələdir. Əmr əxlaqidir deyənlərin fikrinə görə bu bir təşviqdir. Varislərin razılığına bağlı bir hədiyyədir. Əmr hüquqidir (vücub üçündür) deyənlərə görə isə göz haqqı miras üzərindəki haqlardan biridir. Ayə göz haqqının miqdarı haqda məlumat vermədiyinə görə bu da ulul-əmr tərəfindən “məruf” kəliməsi ilə ifadə edilmişdir.
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|