İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- RESUME
- РЕЗЮМЕ
- Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov
- Ключевые слова
|
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 1.
Ahmet Bedir, Bakuvi Tefsirinin Tahlil ve Tahrici. Doktora tezi, 1997. 2.
Ahmet Dolunay, Gerçeğin Doğuşu. İstanbul, Merkür Yayınları, 2000. 3.
Davud Aydüz, Sovet dövründə Azərbaycan türkcəsi və ərəb qrafikası ilə yazılmış təfsir. Bakı, İslam Araşdırmaları jurnalı, 2001. 4.
5.
Əli ibn Əhməd Vahidi, Əsbabun-nüzul. Beyrut, Aləmul-kutub, tarixsiz. 6.
əz-Zəməxşəri, əl-Kəşşaf an həqaiqit-tənzil və uyunil-əqavil fi vücuhit-təvil. Beyrut, Darul-fikir, 1977. 7.
Hacı Mirməhəmməd Kərim Mircəfər əl-Ələvi əl-Hüseyni əl-Musəvi əl- Bakuvi, Kəşfül-həqaiq ən nükətil-ayati vəd-dəqaiq. Bakı, Şərq-Qərb mətbəəsi, 2014. 8.
çalışmaları, Yüksek lisans tezi. Marmara Universitesi, 2002. 9.
Məhəmməd Həsən Mövlazadə Şəkəvi, Kitabul-bəyan fi təfsiril-Quran. Bakı, Azərnəşr, 1990. 10.
Müəssəsətu Aləmi lil-Mətbu, 1973. 11.
Müslim b. Haccac, Sahihi Müslim, Libas, 120. İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992. Mirniyaz Mürsəl oğlu Mürsəlov 34 12. Molla Muhsin Məhəmməd ibn Mürtəza Kaşani, Təfsirus-safi. Beyrut, Müəssəsətu Aləmi lil-Mətbu, 1982. 13.
Nizami Məhərrəmov, Məmmədəli Babaşov, Qafqaz Müsəlmanlarının Atası, Ədəbiyyat qəzeti. Bakı, 1991. 14.
Sabuhi Şahavatov, Ulumu`l-Kur`an Açısından Bakuvi Tefsirinin Özellikleri, Yüksek lisans tezi. İstanbul, 2010. 15.
Ziya Bünyadov, Qırmızı Terror. Bakı, 1983. 16.
17.
http://az.wikipedia.org Son dövr Azərbaycan müfəssirləri 35
XÜLASƏ Bu məqalədə XIX-XX əsrlərdə yaşamış görkəmli Azərbaycan müfəssirləri Mir Məhəmməd Kərim Bakuvi, Mövlazadə Şəkəvi və Əhməd Haşimzadənin həyat və yaradıcılıqları araşdırılmışdır. Həmçinin, məqalədə bu üç müfəssirin yazdığı – Mir Məhəmməd Kərim Bakuvinin “Kəşfül-Həqayiq an Nükətil-Ayati vəd-Dəqaiq”, Mövlazadə Şəkəvinin “Kitabul-bəyan fi təfsiril-Quran” və Əhməd Haşimzadənin “Təfsirul-Quranil-Azim” – əsərlər tədqiq olunmuşdur. Adlarını çəkdiyimiz alimlər öz əsərlərində təfsirin həm rəvayət, həm də dirayət növündən istifadə etmişdir.
In this article, lives and activities of the outstanding Azerbaijani mufassirs (commentators of the Qur`an) of the XIX-XX centuries Mir Mohammad Karim Bakuvi, Movlazadeh Shakavi and Ahmad Hashimzada have been investigated. The works written by these three interpreters - Mir Mohammad Karim Bakuvi`s "Kashful-Haqaiq an Nukatil-Ayati va`d-Daqaiq", Movlazadeh Shakavi`s "Kitabul- bayan fi tafsiril-Qur`an" and Ahmed Hashimzada`s "Tafsirul-Qur`ani`l-Azeem" have been also studied in the article. The abovementioned scholars used all types of tafsir (interpretation of the Holy Qur`an) such as diraya and riwaya in their works.
В этой статье были исследованы жизнь и деятельность выдающихся Азербайджанских муфассиров XIX-XX веков Мир Мохаммад Карима Бакуви, Moвлaзaде Шекеви и Ахмеда Гашимзаде. Кроме того, в статье были изучены работы, написанные этими муфассирами – «Кешфу-л-хагаиг ан Нукати-л-айати ва ад-дагаиг» Мир Мохаммад Карима Бакуви, «Китабу-л-байан фи Тафсири-л- Коран» Moвлазаде Шекеви и «Тафсиру-л-Корани-л-азим» Ахмеда Гашимзаде. Вышеуказанные ученые использовали в своих работах такие типы тафсира как «ривайат» и «дирайат».
İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 37
İSLAMDA MÜASİRLƏŞMƏ DÜŞÜNCƏSİNİN TARİXİ ASPEKTİ VƏ FƏZLUR RƏHMAN
İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru BDU İlahiyyat fakültəsi Açar sözlər: İslam, müasirləşmə, Fəzlur Rəhman, ehkamın dəyişməsi. Keywords: Islam, modernity, Fazlur Rahman, change in judgment. Ключевые слова: Ислам, модернизация, Фазлур Рахман, изменение ахкама
Tarix boyunca cəmiyyətlər və cəmiyyət içərisindəki ictimai hadisə, fenomen və qurumlar dəyişmiş və inkişaf etmişdir. Bu dəyişmə və inkişaflardan biri də qərbdə meydana gələn və demək olar ki, bütün dünyanı öz təsiri altına salan müasirləşmədir. Müasirləşmə sənət, elm, fəlsəfə, din, texnologiya kimi həyatın hər sahəsində özünəməxsus yeniliklərlə təzahür etmişdir. Müasirləşmə məfhumu özündə dəyişmə, yenilənmə, inkişaf, təkamül kimi çox sayda məna daşıyır. Buna görə də bu sözlərin bir-biri yerinə işlədildiyinə şahid olmaq mümkündür. Bu təbiidir. Çünki müasirləşmək üçün dəyişmək, inkişaf etmək üçün yenilənmək yaxud təkamül etmək üçün yenilənmək zəruridir. Bu sözlərin yerini dəyişərək misalları çoxaltmaq mümkündür. İslamda müasirləşmə deyildiyi zaman da eyni şəkildə dəyişmə, yenilənmə, inkişaf və təkamül kimi mənalar zehində cəmləşir. Əslində İslam dininin yaranması da bir dəyişmə, yenilənmə, inkişaf və təkamül olmuşdur. Belə ki, həzrət Peyğəmbərin əsl hədəfi Allahın iradəsinə uyğun olan dəyişməni həyata keçirmək olmuşdur. Burada dəyişdirən Allah və Peyğəmbəri, dəyişən isə bütpərəst ərəb cəmiyyəti idi. Məlum olduğu kimi, həzrət Peyğəmbər Məkkədə İslam dinini təbliğ etməyə başladığı dövrdə məkkəlilər bütlərə sitayiş edirdi. Bu, əsrlərdən bəri davam edən cahiliyyə ənənəsi idi. Həzrət Peyğəmbərin gətirdiyi tövhid əqidəsi ilk olaraq bu ənənəni dəyişdirmək olmuşdur. Çoxlu məşəqqətlərə səbəb olan bu dəyişmə Məkkənin fəthinə qədər davam edən uzun bir yol keçmişdir. Buradakı dəyişmə İslam dininin özündən əvvəlki cəmiyyəti dəyişdirməsindən ibarət olmuşdur. Mövzumuz baxımından daha çox əhəmiyyət kəsb edən ikinci bir dəyişmə isə peyğəmbərlik
Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 38 dövrü boyunca dəyişən şərtlər qarşısında həzrət Peyğəmbərin mövqeyidir. Bundan məqsəd İslam dinində hökmlərin şəraitə görə qoyulması və şəraitin dəyişməsi ilə hökmün dəyişməsinin mümkün olub olmamasıdır. İslamda ictimai nizamın formalaşması və buna bağlı olaraq hüququn yaranması baxımından hicrət böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki hicrət müsəlmanların bir şəhərdən başqa bir şəhərə köçmələrindən ibarət olmayıb, yeni bir cəmiyyətin inşasının başlanğıcı olmuşdur. Buna paralel olaraq Mədinə dövründə vəhyin möhtəvası da dəyişmiş, siyasi, iqtisadi və sosial qurumlar meydana gəlmişdir 1 . İslam cəmiyyətinin formalaşdığı bu dövrün təyinedici xüsusiyyətlərindən ikisi nəsx və tədricilikdir 2 . Nəsx mövcud olan bir hökmün sonradan gələn başqa bir şəri hökmlə ləğv edilib, onun yerinə yeni hökmün qoyulmasıdır 3 . Yəni dövrün şərtlərinə uyğun olaraq şəriətin gətirdiyi bir hökmün şərtlərin dəyişməsi ilə yenə şəriət tərəfindən dəyişdirilməsidir. Cəmiyyəti islah etmə hədəfinə sahib olan dinin inkişaf prosesinin hər mərhələsinə uyğun hökmlər gətirməsindən daha təbii bir şey də olmaz. Bunun Məkkədə deyil, məhz Mədinədə baş verməsi də təsadüf deyil 4 . Çünki hələ açıq-aşkar təbliğ fəaliyyətinin belə olmadığı, müsəlmanların gizli ibadət etdikləri Məkkənin şərtləri ilə Mədinənin həm ictimai, həm də siyasi vəziyyəti fərqli idi. Məkkədə nazil olan ayələrlə Mədinədə nazil olan ayələrin məzmun etibarilə bir- birindən fəqlənməsi də bunun başqa bir təzahürüdür. Məkki ayələr iman əsasları və axirətlə bağlı olduğu halda, mədəni ayələr ictimai, siyasi, iqtisadi və hüquqi xüsusiyyətləri ilə seçilir. Gündəlik namazların ikidən beşə çıxarılması, zəkatın məcburi hala gətirilib miqdarının müəyyənləşdirilməsi, qiblənin Qüdsdən Kəbəyə dəyişdirilməsi kimi bir çox məsələni buna misal gətirmək olar 5 .
İslam təşri üsulunun xarakteristik xüsusiyyətlərindən biridir. Hər bir cəmiyyətin adət, ənənə, ictimai nizam və sair kimi dəyərləri vardır. Bu dəyərlərin bir anda tərk edilib yerinə yenilərini gətirmək mümkün deyil. Bu sosial həqiqət İslamın təşəkkül etdiyi dövrdə şari tərəfindən nəzərə alınmışdır. İslami dəyərlər bir anda deyil uzun illərə yayılaraq 23 illik nübüvvət ərzində tədricən cəmiyyət həyatına yerləşmişdir. Təşrinin bu xüsusiyyətinə fəqihlər tədricilik adını vermişlər.
1 Aydın M. İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi. İstanbul: Pınar Yayınları 1991, s. 107-108. 2 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 54-56. 3 Kahraman A. Fiqh üsulu. Bakı: Nurlar 2007, s. 238. 4 Erdoğan M. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 136. 5 Şatibi M. əl-Muvafaqat. Qahirə: 1969. c. III, s. 71. İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 39 Tədriciliyin üç formada meydana gəldiyi qəbul edilir. Bunlardan birincisi zaman içində tədricilikdir. Bundan məqsəd hökmlərin bir anda gəlməyib uzun bir müddətə yayılmasıdır. Beləliklə cəmiyyət şəri ehkamı rahatlıqla həzm edə bilir. Tədriciliyin ikinci növü isə ehkamın əhəmiyyət sırasına uyğun olaraq gəlməsidir. Burada əvvəlcə əsl hökmlər qoyulur daha sonra isə bu hökmlərin tamamlayıcı ünsürləri əlavə olunur. Tədriciliyin üçüncü növünə gəlincə bu, hökmlər arasında tədricilikdir. Təşri prosesində məsələ haqqında son hökm qoyulmadan əvvəl cəmiyyəti bu qəti qərara hazırlayan ilkin hökmlər verilmişdir. Spirtli içkilərin qadağan olunmasını buna misal göstərmək olar: əvvəlcə spirtli içkinin fayda və zərərlərindən danışılır, sonrakı mərhələdə sərxoş halda namaza yaxınlaşma qadağası gətirilir və nəhayət spirtli içkinin şeytan əməli olub qəti haram olduğu bildirilir 6 .
sahib olan ikinci mərhələ səhabə dövrüdür. Xüsusilə müctəhid səhabələr həzrət Peyğəmbər dövründən etibarən qarşılarına çıxan fiqhi bir məsələnin həlli üçün əvvəlcə Quran və Sünnəyə müraciət edəcəklərini bilirdilər. Bu iki əsas mənbədə mövcud olmayan məsələlərin həlli üçün isə rəy ictihadına müraciət ediləcəyini də həzrət Peyğəmbər məşhur Muaz hədisində açıq olaraq bildirmişdi. Burada mövzudan kənara çıxmamaq üçün həzrət Ömərin xəlifəliyi dövrünə qısa toxunmaqla kifayətlənəcəyik. Həzrət Ömərin xəlifəlik etdiyi dövr həzrət Peyğəmbər və həzrət Əbu Bəkir dövründən siyasi və ictimai cəhətdən fərqlənir. Xüsusilə həzrət Peyğəmbər dövründə İslam cəmiyyəti şəhər dövləti xüsusiyyətində olub Mədinə xaricinə çox yayılmamışdı. Əbu Bəkirin xəlifəliyi dövründə ölkənin sərhədləri genişlənməyə başlamış və həzrət Ömər dövründə bu yayılma daha da genişlənərək fərqli mədəniyyətlərə sahib olan millətlər İslam cəmiyyətinə daxil olmuşdur. Bu isə əhalinin bir neçə dəfə artması, yeni ictimai və siyasi qurumların yaranması və beləliklə cəmiyyətin homogen quruluşdan heterogen quruluşa keçməsinə gətirib çıxarmışdır. Fəth olunan torpaqların mülkiyyəti ilə bağlı yeni tənzimləmələri buna misal göstərmək olar. Həzrət Ömərin xəlifəliyindən əvvəl fəth olunan torpaqlar ordu mənsubları arasında qənimət kimi bölünürdü. Həzrət Ömər dövründə daha geniş ərazilərin fəth olunması ilə bu ərazilərin mülkiyyətinin kimə aid olacağı iki cəhətdən problem yaradırdı. Qənimətlər əsgərlər arasında bölünsəydi böyük torpaq mülkiyyətləri müəyyən adamların əlində toplanardı. Bu torpaqların əsl əvvəlki
6 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 55; Erdoğan M. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 140. Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 40 sahibləri olan zimmilər isə torpaqsız və beləliklə də işsiz qalacaqlardı. Bu isə gəlir bölgüsünün ədalətsizliyinə gətirib çıxarardı. Başqa bir məsələ də əhali və ərazi baxımından qat-qat böyüyən dövlətin gəlirlərinin yetərsiz qalması idi. Buna görə də həzrət Ömər fəth edilən torpaqları əsgərlər arasında bölüşdürməmiş, bunun əvəzində torpaqları daha əvvəl mövcud olmayan xərac vergisi qarşılığında əvvəlki sahibləri olan zimmilərə vermiş, mülkiyyətini dövlətə, buradan gələn gəlirlərin bir qismini yenə dovlətə, bir qismini də maaş olaraq əsgərlərə təyin etmişdir 7 . Bundan başqa müəlləfei-quluba verilən ödənişlərin dayandırılması, təravih namazının camaatla qılınması, əhli-kitab olan qadınlarla evliliyin qadağan edilməsi, dövlət idarəsində yeni qurumların və icra orqanlarının yaradılması kimi misalları çoxaltmaq mümkündür 8 .
gəldiyi hicri I və II əsrlərdir. Bu dövrdə İslam dünyasının müxtəlif bölgələrində meydana çıxan fiqh məzhəbləri həmin bölgələrin adət-ənənə və şərtlərinə uyğun olaraq formalaşmışdır. Belə ki, nübüvvət dövründə Sünnənin üzərinə düşən dəyişən şərtlərə yeni və şərtlərə uyğun hökmlər gətirmə vəzifəsi bu dövrdə fiqhi məzhəblərin öhdəsinə düşmüşdür. Fiqh külliyatlarının təşəkkülündə bütün bunların böyük təsiri olmuşdur. Şübhəsiz müxtəlif millətlərə və dinlərə aid olan bu adətlərdən bir qismi qəbul, bir qismi rədd edilmiş və bir qismi də islami dəyərlərlə uyğunlaşdırılaraq İslam mədəniyyətinə daxil edilmişdir 9 .
İslam hüquq tarixinin erkən dövrlərindən etibarən müəyyən mövzulara həsr olunmuş kitablar qələmə alınsa da, günümüzdə anlaşılan formada bir qanunlaşdırma fəaliyyəti Abbasilər dövlətinin əsl qurucusu hesab olunan xəlifə Əbu Cəfər əl-Mənsur dövrünə rastlayır. Əməvilərdən sonra hakimiyyətə gələn Abbasilərin İslam cəmiyyətində yenidən ədaləti bərqərar etmə iddiası, xüsusilə, hüquq sahəsində özünü göstərmişdir. Xəlifə Mənsurun xilafətin mərkəzini İraqa çəkməsi və dövlətin yenidən formalaşması zərurəti hüquq sahəsində yeniliklərə təkan vermişdir. Bu əsnada Sasani
7 Erten H. Hz. Ömer Döneminde Toplumsal Değişim // Necmeddin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1996, №6, s. 301-302; Aydın M. İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi. İstanbul: Pınar Yayınları 1991, s. 141-143. 8 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 55; Erdoğan M. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 108; al-Qudsy Sh., Rahman A. Effective Governance in the Era of Caliphate `Umar Ibn Al-Khattab (634-644) // European Journal of Social Sciences. 2011, Volume 18, Number 4, p.612-624. 9 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 158. Bardakoğlu A. Tebliğ Müzakeresi // İslam Gelenek ve Yenileşme Sempozyumu. İstanbul: 1996, s. 42-43. İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 41 dövlət ənənəsini bilən, dövrün əhəmiyyətli alim və dövlət xadimlərindən olan İbn Müqəffanın mərkəzi hüquq sistemini yaratma təklifi kimi qəbul edilən məşhur Risalətus-səhabə adlı əsəri xüsusi əhəmiyyətə sahib olmuşdur. Müəlif bu əsərində siyasi, hüquqi, idari, hərbi və iqtisadi məsələlərlə bağlı mərkəzi siyasət sisteminə sahib olan Sasani dövlət ənənəsini Abbasi dövlət xadimlərinə tanıtmış və Abbasilər dövlətinin sahib olduğu problemləri və həll yollarını izah etmişdir. Xarici aləmə qapalı olan Əməvi xilafətinin əksinə yeniliyə açıq olan Abbasi dövləti bu təklifləri müsbət qarşılamışdır. Burada diqqət edilməsi lazım olan nöqtə İbn Müqəffanın bu düşüncələrini ənənəvi dini mənbələrə deyil, ağıl, məntiq və çox sayda əsər tərcümə etdiyi yunan, hind və sasani təcrübələri ilə əsaslandırmasıdır. İbn Müqəffanın bu təklifi həyata keçməsə də qanunlaşdırma düşüncəsinin tarixi keçmişindən xəbər verir 10 . İslam dünyası XIX əsrdə güclü qərb mədəniyyəti ilə qarşılaşdığı zaman bu qarşılaşmanın öhdəsindən gələ bilmək üçün bəzi istisnaları olmaqla birlikdə praktik olaraq fəaliyyəti dondurulan ictihad mexanizmi yenidən işləməyə başladı. Çünki təqlid dövründə məzhəb imamlarının ictihadı nəticəsində təşəkkül edən fiqhi hökmlər İslamın dəyişməz hökmləri arasına daxil edilmişdi. Halbuki ictihad müctəhidin subyektiv cəhdi ilə ortaya çıxan və həmişə dəyişməsi mümkün olan hökmlərdir. Qərb mədəniyyətinin İslam dünyasına daxil olması ilə birlikdə qərbli hüquq sistemlərinin şəriətin yerini tutmasının qarşısını almaq və get-gedə daralmağa başlayan dini sahənin genişləndirilməsi üçün XIX əsrin mücəddid alimləri ictihadi fiqh külliyatını yeni ictihada açmağa çalışdılar 11 .
Müasirləşmənin İslam dünyasına gəlməsi isə Osmanlı imperiyasının zəifləməsi və bununla birlikdə qərbin elmi, texnoloji və xüsusilə hərbi sahədə güclənməsi ilə bağlıdır. Bunun nəticəsində qərbin İslam dünyası ilə yaxın təması ikinci tərəfin məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Bu məğlubiyyət başlanğıcda aşkar hiss olunmasa da, vaxt keçdikcə qərbin İslam dünyasını hərtərəfli hegemonyasına alması ilə özünü göstərdi. Bu isə İslam dünyasının özünə etimadını azaltdı. Müasirləşmənin İslam dünyasına gəlməsi daha ilk andan etibarən bir çoxları tərəfindən problem olaraq görülsə də, bunun fərqində olmayanların əksəriyyəti təşkil etməsi məsələni daha qarışıq hala gətirdi 12 . 10 Kılıç M. İslam Hukukunda Kanunlaştırma Olgusu: i.f.d. dis. Ankara, 2008, s. 131-132. 11 Karaman H. Fıkıhta Gelenek ve Yenileşme // İslam Gelenek ve Yenileşme Sempozyumu. İstanbul: 1996, s. 37-38. 12 Aydın M.S. Fazlur Rahman ve İslam ile çağdaşlaşmak / İslam ve Modernizm: Fazlur Rahman tecrübesi. İstanbul, 1997, s.11. Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 42 Bu dövrün təyinedici məfhumlarından biri təcdiddir. Təcdid Əbu Davudun “Sünən”ində yer verdiyi məşhur təcdid hədisinə əsalanan və adını buradan alan bir məfhumdur. Hədisin mətni belədir: “Allah hər yüz ilin başında bu ümmətə dinini yeniləyəcək (ددجي - yucəddidu) insanlar göndərəcək” 13 . Hədisin kutubi-sittədə yer almasına baxmayaraq sənədi və mətni haqqında çoxsaylı ixtilaflar olsa da, İslam dünyasında yenilənmə anlayışı və buna bağlı olaraq ciddi bir literaturun təşəkkül etdiyi bir həqiqətdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, təcdid, yenilənmə, müasirləşmə, islamlaşma, islahat, reform və daha bir çox terminin həm tək başına mənasının, həm də hər birinin digərləri ilə qarşılaşdırılmasında ortaya çıxan mənzərəsinin bulanıqlığı hələ davam edir. Burada mövzudan kənara çıxmamaq üçün XIX əsri təcdid əsri kimi qəbul edirik. XIX əsrin yenilikçiləri deyildiyi zaman ilk ağla gələn Cəmaləddin Əfqanidir. Çox geniş yelpazədə islahat düşüncələrinə sahib olan Əfqaninin ən mühüm düşüncələrindən biri ictihad və təqlid barəsində vurğularıdır. Onun görüşünə görə böyük müctəhidlər öz dövrlərinin şəraitinə uyğun olaraq ictihad etmişlər. Ancaq bu ictihadlar dinin əsas mənbələrindən çıxarıla biləcək hökmlərin çox az bir qismini təşkil edir. Buna görə də ictihad şərtlərini daşıyan alimlər yeni dövrə uyğun ictihad etməlidir. Cəmaləddin Əfqaninin görüşləri demək olar ki, bütün İslam dünyasına təsir etmişdir. Bununla birlikdə onun ən parlaq davamçılarından birincisi Məhəmməd Əbduhdur. Əbduhun diqqət çəkdiyi məsələlərdin biri təqliddir. Əfqani kimi o da Quran və Sünnənin ehkamın əsas mənbələri olduğunu xatırladaraq, mücrəhidlərin əsərlərinin deyil, bu mənbələrin müraciət qaynağı olduğuna nəzəri cəlb etmişdir. Əbduha görə müsəlmanların geri qalmasının əsas səbəbi məhz bundadır. Bundan çıxış yolu isə layiqlilərin ictihad etməsi və insanların köklü bir təlimdən keçməsidir. Sələfi islahat olaraq adlandırılan bu yolun növbəti davamçısı Rəşid Rzadır. Rəşid Rza Abduhun təlim islahatlarını daima canlı tutaraq həyatı boyunca buna çox əhəmiyyət vermişdir. Bu məqsədlə məktəblər açmaq üçün bir cəmiyyət qurma cəhdi ilə yanaşı, orta və ali təhsil verən bir məktəb açmağa da nail olmuşdur 14 .
mütəfəkkirinin olduğunu görürük. Bunlardan diqqəti ən çox cəlb edəni sistemli düşüncələri və yaratdığı təsirin gücü baxımından Fəzlur Rəhmandır. O, Allah, vəhy, Qur`an, peyğəmbərlik, insan, əsas islam elmləri, İslam dünyasının problemləri və
13 Əbu Davud, Məlahim, 1. 14 Geniş məlumat üçün bax: Karaman H. Gerçek İslam`da Birlik. İstanbul: Nesil yayınları. İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 43 həll yolları kimi çox sayda mühüm mövzuda öz düşüncələrini sistemləşdirmişdir. Digər yenilikçilər kimi Fəzlur Rəhman da təlim-tədris işinə çox əhəmiyyət vermişdir 15 .
yenidən anlama və bu anlamanın metodu olan ikili hərəkət hermenevtikası üzərində duracağıq. İkili hərəkət hermenevtikasına keçmədən əvvəl Fəzlur Rəhmanın mətn təhlili nəzəriyyəsindən qısaca bəhs etmək yerində olacaqdır. Fəzlur Rəhmana görə ənənəvi üsulla Qur`anı anlamağa çalışanlar Qur`anın bir məsələyə münasibətini təyin etməkdənsə öz düşüncələrinə Qur`andan dəlillər gətirmək olmuşdur. Bu yanaşma tərzi bir tərəfdən Qur`ana bağlılığı göstərsə də digər tərəfdən Quran ayələrinin öz kontekstindən çıxarılaraq yanlış anlaşılmasına gətirib çıxarır. Halbuki mətn təhlilində əvvəlcə Qur`anın bir bütün olaraq mənası müəyyənləşdirilməli, sonra isə qarşıya çıxan məsələlərə buradan cavab axtarılmalıdır. İnsanın iradə hürriyyəti ilə bağlı Qur`anın müxtəlif ayələrinə təklikdə müraciət etdiyimiz zaman determinist anlayışı dəstəkləyən ayələrə rast gələrik. Qur`anın bütünlüyünə baxdığımız zaman isə bunun mümkün olmadığı anlaşılar. Məsələn, Bəqərə surəsi 213-cü ayədə “... Allah istədiyini düz yola istiqamətləndirər” və ya həmin surəsinin 272-ci ayəsində “... Allah kimi istərsə, onu doğru yola yönəldər” buyurulur. Bu və bənzəri bir çox ayədən hidayət yolunun Allahın əlində olduğu və insanın burada iradəsinin olmadığı kimi bir məna anlaşılır. Halbuki Qur`an bütünlüyü içərisində baxıldığı zaman insanın bu dünyaya imtahan üçün gəldiyi və imtahanın əsas şərtinin seçim imkanı olduğu aydın olar
16 . Fəzlur Rəhmana görə ikili hərəkət hermenevtikasının ilk hərəkəti Qur`anın nazil olduğu zamana getməkdir. Bu, Qur`anın doğru anlaşılması üçün zəruridir. Çünki Qur`an nüzul dövrünün əxlaqi və ictimai məsələlərinə ilahi münasibət olmuşdur. Qur`anın nazil olduğu dövrün ən ciddi problemləri şirk, ədalətsizlik, əxlaqsızlıq və ictimai məsuliyyətsizlikdir. İlk nazil olan ayələr də məhz bu məsələlərlə bağlı olub, tək olan Allaha ibadətə çağırır və ictimai ədalətsizliyi aradan qaldırmağa çalışır. Xüsusilə əqaid, hüquq və əxlaqa dair təlimlər məkkəlilərin inkarı və yəhudilərlə olan anlaşmazlıqlar mühitində formalaşmışdır. Bu da göstərir ki, Qur`anın nazil olması və islami təlimlərin formalaşması tarixi bir mühitdə və ictimai hadisələrə paralel olaraq
15 Rahman F. İslam. Ankara: 2008, s. 255-268. 16 Çiftçi A. Fazlur Rahman ile İslam`ı Yeniden Düşünmek. Ankara: Kitabiyat, 2001, s. 126- 127.
Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 44 inkişaf etmişdir. Bu zaman ayələr bəzən müəyyən hadisələrə yaxud suallara cavab olaraq nazil olduğu kimi, bəzən də ümumi qaydalar da qoymuşdur. Beləliklə Fəzlur Rəhman ilk hərəkəti meydana gətirən iki mərhələni qeyd edir. Bunlardan birincisi bir ayənin nazil olduğu tarixi mühiti və həll etdiyi məsələni tədqiq etməkdir. Bu şəkildə ayənin mənası tam olaraq anlaşılacaqdır. İkinci mərhələdə bu məna genişləbdirilərək ümumi qaydalar əldə olunacaq. Burada diqqət edilməli olan nöqtə hər bir ayənin mənası müəyyənləşdirilərkən və ümumi prinsiplər çıxarılarkən Qur`anın bütünlü- yünün gözdən qaçırılmamasıdır. Çünki Quran təlimləri bir bütündür və bu bütünlük bütün ayələrin bir-biri ilə tutarlılığında yatır 17 .
məsələləri ilə bütünləşdirilməsidir. Bunun üçün isə yaşadığımız dövrün şərtləri diqqətlə araşdırılmalıdır. Beləliklə müasir dövrün doğru təhlil edilməsi ilk hərəkətin nəticələrini ölçmək üçün bir meyar təşkil edəcəkdir. Əslində bu iş ənənədə mövcud olan ictihad mexanizmidir. Məlum olduğu kimi ictihad nəssin əhatə dairəsini genişləndirərək yeni məsələlərə tətbiq etmə cəhdidir 18 .
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|