İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çapa tövsiyə etdi: akad.V.M.Məmmədəliyev
- Açar sözlər
- İSTİFADƏ EDİLMIŞ ƏDƏBİYYAT
- XÜLASƏ Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr
- РЕЗЮМЕ
- Çapa tövsiyə etdi: dos. Ç.H.Mirzəzadə
- Ключевые слова
|
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Abdülvahap Yıldız. Meybudiye göre aşk, muhabbet ve dostluk. Harran Üniversitesi. İlahiyyat Fakültesi Dergisi, sayı II, 2001. 2. Abdurrahman Kasapoğlu. Kuranda İmam Psikolojisi. Yalnızkurt Yayınları. İstanbul 1997. 3. Ahmet Kabaklı. Türk Edebiyatı. Cilt 2, İstanbul, 1973. 4. Atilla Yargıcı. Mevlananın Allah sevgisi ile ilgili şiirlerinin Kuran açısından değerlendirilmesi. Harran Üniversitesi. İlahiyyat Fakültesi Dergisi, sayı 18, 2007. 5. el-Bakara,2/165 6. Buhari. Ebu Abdullah Buhari. İsmail Salihü’l-Buhari. İman, 8. Beyrut 1991. 7. Emel Koç. Yunus Emre düşüncesinde aşk ve eğitim. Hacı Bektaş Veli.Araştırma Dergisi, 2003/26. 8. Əbu Hamid əl-Qəzali. Qəlblərin kəşfi. Bakı 2011. 9. Gazzali. Ebu Hamid Muhammed b.Muhammed. İhyan Ulumi d-din. Çev.Ahmet Serdaroğlu. IV, İstanbul, 1978. 10. Habib İdrisi. Yunus Emre ve Şah İsmail Hataide insan ve aşk. Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri. Atatürk Kültür, Dil ve tarih Yüksek Kurumu. Atatürk Kültür Merkez Yayınları. Ankara 1991, 11. İbrahim Özay. İbn Hazmda aşk kavramı. Ekev Akademisi Dergisi, sayı 17, 2003.
Nigar İsmayılzadə 60 12. İbnü’l Arabi. Fütühatü’l Mekkiyye. Tarihsiz, Cilt II, 337. 13. İbnü’l Arabi. İlahi aşk. Çev.Mehmet Kanık. İnsan yayınları. İstanbul 1998. 14. Doç.Dr.İbrahim Aslanoğlu. Mevlananın aşk ve insan felsefesi. Hacı Bektaş Veli. Araştırma Dergisi, 2000/16. 15. İsa Çelik. Hz.Mevlananın düşüncesinde aşk kavramı. Uluslararası Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu. Bildiriler. Şanlıurfa, 2007. 16. Kurani Kerim ve Açıklamalı meali. T.D.V. Yayınları. Ankara, 1993. 17. Musa Kaval. Mesnevide aşk ve aşık. Ekev Akademisi Dergisi, sayı 15, 2011. 18. Mesnevi, V, 287, 3547. 19. Mesnevi, VI, 415. 20. Yrd.Doç.Dr.Metin Hakverdioğlu. Füzulide aşk ve aşık kavramı. The Journal of Academic Social Science Studies.Volume 5, Issue 1, February 2012. 21. Süleyman Ateş. İlahi aşk. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi. Dini, ahlaki, edebi, mesleki aylık dergi. 5. Cilt, 1996. 22. et-Tevbe, 9/24. 23. Süleyman Uludağ. T.D.V.İslam ansiklopedisi, “Aşk” Maddesi, Cilt 4, İstanbul 1991.
İlahi eşq və türk ədəbiyyatında təcəssümü 61
XÜLASƏ
Eşq insanla Rəbbi arasında bir vasitədir. İlahi eşq geniş ölçüdə təsəvvüfdə, qismən də İslam fəlsəfəsində işlənmişdir. Eşq anlayışı təsəvvüf düşüncəsinin əsas qayəsidir. Həqiqi aşiq qəlbindəki Allah sevgisinə heç bir varlığın sevgisini ortaq etməz. Eşq anlayışı ədəbiyyatda böyük maraqla qarşılanmışdır. Türk ədəbiyyatında eşq mövzusu müxtəlif əsərlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Mövlanə Cəlaləddin Rumidən başlayarak Yunus Əmrə, Əşrəfoğlu Rumi, Dədə Ömər, Nəimi, Nəsimi və bir çox şairlər əsərlərində ilahi eşqə yer vermişlər. РЕЗЮМЕ Любовь это путь от Аллаха (Господа) к человеку. Божественная любовь в широком измерении нашла отражения в суфизме, а отчасти – в Мсламской философии. Понятие любви служили основной идеей суфийского сознания. Для человека поистине уверовавшего, божественная любовь превыше любой другой. Понятие любви было встречано в литературе с большим интересом. В турецкой литературе тема любви обусловила появлению многих произведений. Начиная с Джалаледдина Руми, многие поэты Юнус Емре, Эшрефоглы Руми, Деде Омар, Рушени, Наими, Насими и др. воспивали в своих произведениях божественную любов SUMMARY
Love is the way from Allah to Human. Divine love in spread measurement found attractive in Sufism, most of all in Islamic philosophy. Definition of love served as mainly idea of Sufism consciousness. For human verily worships to divine love are above any off all things. Definition of love was crossed in literature with great interest. In Turkish literature theme of love obscured by exposures many works from beginning of Jellaleddin Rumi, most of poets Yunus Emre, Eshrefoglu Rumi, Dede Omar, Rusheni, Nasimi along with educated in own works divine love.
Çapa tövsiyə etdi: akad.V.M.Məmmədəliyev Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 63
BDU İlahiyyat fakültəsi
Açar sözlər: budaq cümlə, tabelilik bağlayıcıları, qeyri-müəyyən əvəzliklər Ключевые слова: придаточное предложение, сложносочинительные союзы, неопределенные местоимения Key words: subordinate clause, complex conjunctions, indefinite pronouns
Adı çəkilən cümlə növlərindən danışmazdan əvvəl məqalənin adına müəyyən bir aydınlıq gətirmək istərdik. Niyə görə məhz mübtəda və tamamlıq budaq cümlələrini birlikdə təhlil etmək fikri yarandı? Mübtəda və tamamlıq budaq cümlələri kim? nə? nəyi? nəyə? nə haqda? suallarına cavab verir. Bu cümlələrin quruluşunda, budaq cümlələrin baş cümlələrə bağlanmasında oxşarlıq mövcuddur. Onu da deyək ki, klassik ərəb qrammatikasında mürəkkəb cümlə istilahı olsa da, "baş cümlə" termin- lərinə rast gəlinmir. Bu terminlər ərəbşünaslıqda işlənir ki, belə cümlələr haqqında danışarkən onlardan istifadə etməmək qeyri- mümkündür. Ərəb qrammatikasında اربخ ةعقاو ةلمج - başqa cümlənin xəbərlik funksiyasını yerinə yetirən cümlə لاعفم ةعقاو ةلمج - tamamlığın funksiyasını yerinə yetirən cümlə kimi istilahlar işlədilir ki, bunları da xəbər və tamamlıq budaq cümlələri kimi başa düşmək olar. Aşağıdakı termini də budaq cümlə kimi anlamaq mümkündür:
بارعلأا نم لحم اھل ةلمجل ةعبات ةلمج
Bu termini "cümlə üzvlü funksiyasını yerinə yetirən cümləyə əlavə olan və ya ona tabe olan cümlə" kimi tərcümə etmək olar. Tabeli mürəkkəb cümləni təşkil edən tarkib hissələrindən biri digərindən asılı vəziyyətdə olur. Bu tərkib hissələrindən müstəqil olanı baş, asılı olanı isə budaq cümlə adlanır (4, 389). Tabeli mürəkkəb cümlədə budaq cümlənin baş cümlədən asılılığı heç də eyni dərəcədə olmur. Ərəb dilində tabeli mürəkkəb cümlənin komponentlərinin bir-birinə Solmaz Hüseynova 64 bağlanmasında bağlayıcıların, qeyri-müəyyən əvəzliklərin, nisbi əvəzliklərin rolu çox böyükdür. Haqqında söhbət açdığımız mübtəda budaq cümləsi baş cümlənin mübtədası haqqında geniş tasəvvür yaratmaq üçün işlədilir. Əgər baş cümlədə mübtəda işlənməzsə, budaq cümlənin baş cümlədəki vəzifəsinə görə mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələri bir neçə qrupa bölmək olar. Ərəb dilində çox zaman belə baş cümlələr mübtədası buraxılmış kontekstual yarımçıq cümlələrdən ibarət olur. Belə yarımçıq cümlələr ismi xəbərlərdir ki, onlar, sifətlər və ismi - məfullarla ifadə olunur ki, onlar da müəyyənlik və qeyri müəyyənlikdə işlənə bilir: حضاولا ، حضاو ، مولعملا ، مولعم
Belə xəbərlər ön qoşmalarla və adətən نم ön qoşması ilə işlədilir: عقوتملا نم ، رظتنملا نم ، حضاولا نم ، مولعملا نم (Məlumdur (məlumdandır), aydındır, gözlənilir). Bəzən isə baş cümlələr sadəcə fellərdən, fellərlə işlənən mənsubiyyət şəkilçilərindən və ön qoşmalardan ibarət olur: يل ودبي ، ينغلب (Mənə çatmışdır, mənə belə gəlir) Baş və budaq cümlələr bir-birinə ﱠنأ və ْنأ tabelilik bağlayıcıları ilə bağlanır (4; 113,124). ا جاتنا ديزتس ةيناجيابرذلآا ةموكحلا نأ عقوتملا نم .زاغلاو طفنل
Azərbaycan hökümətinin neft və qaz istehsalını artıracağı gözlənilir (hərfən: Gözlənilir ki, Azərbaycan höküməti neft və qaz istehsalını artıracaqdır). ىعسأ لا مث ، ناديز يجرج موحرملا بتك نم اھريغب و ءلابرك ةداغب بجعأ نأ ابيرغ ودبي دق و ل هتفرعم
.هب لاصتلاا و Yəqin cox qəribə görünər ki, mərhum Cürci Zeydanın "Kərbala gözəli" və başqa kitablarını mən çox bəyənirdim və onunla tanış olmağa və münasibət yarat- mağa çalışmışdım (H.Heykəl). ةظحللا كلت يف اھلزنم نم ناريجلا ةاتف تجرخ نأ نقتا و
.مامحتسلااةبيقح ةلماح Belə oldu ki, həmin anda qonşunun qızı hamam çantasını götürərək öz mənzilindən çıxdı. Mübtəda budaq cümləli baş cümlələrə يتلا ، يذلا (müvafiq olaraq bu əvəzlik- lərin təsniyə və cəmləri) nisbi əvəzlikləri və " نم " və " ام " qeyri-müəyyən əvəzlikləri ilə də bağlana bilər. Məsələn: ، ماعنلأا ) مكيلع ملاس لقف انتايأب نونمؤي نيذلا كءاج اذأ و 54
Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 65 Ayələrimizə iman edənlər sizin yanınıza gəldikdə onlara de : Sizə salam olsun. جلا باحصأ كئلاوأ تاحلاصلا اولمع و انماء نيذلا و ، ةرقبلا) نودلاخ اھيف مھ ةن 82
Kimlər ki (hansılarkı) yaxşı işlər görür, onlar cənnətlikdilər və orada əbədi qalacaqlar. ، ةرقبلا ةروس ) نينمؤمب مھ ام و رخلاا مويلاب و اب ا ّ◌ ّنما لوقي نم سانلا نم و 8
İnsanlardan biz Allaha və axirət gününə inanaraq deyənlər vardır, lakin onlar, inanmırlar. ، ةرقبلا ) نودلاخ اھيف مھ و رانلا باحصأ كئلأف هتئيطخ هب تطاحا و ةئيس بسك نم ، ىلب 81
Bəli, kim ki günah qazanmışdır və günahları onları bürümüşdür, onlar cəhənnəm əhlidirlər və orada əbədi qalacaqlar. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, " نم " qeyri-müəyyən əvəzliyi həm mübtəda budaq cümləli, həm də şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə işlədilir. Əgər cümlənin xəbəri felin xəbər şəklindədirsə, belə cümlələr mübtəda budaq cümləsidir. Yuxarıda buna aid misal gətirmişdik. Xəbərlər felin indiki - gələcək zamanında olduğu kimi, keçmiş zamanda da ola bilər. نم qeyri-müəyyən əvəzliyi olan mübtəda budaq cümlələri bir çox ərəb atalar sözlərində ifadə edilmişdir. ءاس ام يقل ءاش ام لعج نم İstədiyini edən istəmədiyinə rast gələr. هيلع باش ءيش ىلع بش نم Kim nə ilə doğulubsa, onunla da qocalar. Xəbər felin şərt formasındadırsa, cümlə şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədir. Ərəb qrammatikasında buna ةيطرشلا ةلمجلا - şərt cümləsi deyilir. Məsələn: هشومخ ْلمتحيلف طقلا ِبعلاي نم Pşiklə oynayan onun cırmağına dözməlidir. ، ناقرفلا ) اماثأ َقْلَي كلذ ْلعفي نم و 68
(
Onu edən şəxs günahını tapar. Hərfi tərcümə: Kim bunları edərsə, cəzasını tapar. Bu ayənin tərcüməsindən də bəlli olur ki. qrammatikaya görə, həmin cümlə həm mübtəda, həm də şərt budaq cümləsi kimi qəbul edilə bilər. ، ناقرفلا ) اباتم ﷲ ىلا بوتي هنأف احلاص لمع و بات نم 71
Kim tövbə edib yaxşı işlər görərsə, o, tövbəsi qəbul edilmiş olaraq Allaha dönər. Bu cümləni isə, şübhəsiz mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə hesab etmək olar. Solmaz Hüseynova 66 " ام " qeyri-müəyyən əvəzliyi ilə işlədilən mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr də maraq doğurur. احيحص امئاد ةنكم لاأ باوبأ ىلع بتكي ام سيل (Müəyyən) yerlərin qapılarında yazılanlar həmısı da düzgün olmur تام تاف ام Keçən öldü ( nə ki keçdi öldü)
يذلا "hansı ki", hansı ki o, نم və ام qeyri - müəyyən əvəzliklər , kim, kim ki o, hər kəs ki o, nə, nə ki, hər nə ki " kimi tərcümə edilir. Buna görə də onların yuxarıdakı misallarda işarəedici mənada işlədilməsi zamanı bu əvəzliklər iki hissəyə ayrılır, onların işarə edən hissəsi baş cümlədə qalır, aid (nisbi), hissəsi isə budaq cümləyə keçir (6, 126). Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlə baş cümlənin vasitəsiz və ya vasitəli tamamlıq tələb edən üzvünü tamamlayaraq baş cümləyə ّنأ (ki) bağlayıcısı, ام və نم qeyri-müəyyən əvəzlikləri ilə bağlanır. ا ةياورلا نأ تعمس رخآ ناونع تحت تردص دق ةروكذمل
Eşitmişəm ki adı çəkilmiş roman başqa bir adla nəşr olunmuşdur. Budaq cümlənin mübtədası
ّنأ bağlayıcısından nisbətən uzaq (distant) vəziyyətdə işlədildikdə bağlayıcıya əsil mübtədanın cins və kəmiyyətindən asılı olmayaraq ه (hu) bitişən əvəzliyi artırılır, mübtəda isə adlıq hal formasını alır. Budaq cümlənin mübtədasını təsirlik halda olmaqdan azad edən bu əvəzliyə kəməkçi və ya qrammatik mübtəda deyilir (4; 170). ھمجلا سيئر لبقملا رھشلا يف رفاسيس هنأ دئارجلا يف تأرق ىندلأا قرشلا نادلب ىلا ةيرو
Gəzetlərdən oxumuşam ki, gələn ay respublikanın prezidenti Yaxın Şərq ölkələrinə səfər edəcəkdir. Bu misalda ه (hu) köməkçi, ةيروھمجلا سيئر əsil mübtədadır. Tamamlıq budaq cümlələrinin bir çox maraqlı növləri vardır. Vasitəli tamamlığın suallarına cavab verən tamamlıq budaq cümlələri baş cümləyə bağlayıcı sölərlə və ya onların köməyi olmadan da bağlana bilər. Bu o zaman baş verir ki, tamamlıq budaq cümləsində أ (ə) və ya لھ (həl) sual ədatları olur və bu ədatlar belə cümlələrin əvvəlində, fellərin yanında işlənir. وسب ه أرقي انديس و هلوح نم لاعنلاب ثبعي ضرلأا ىلع اسلاج انم دق امل هسفن انبحاص ىري و نمحرلا ةر (نيسح هط) ديعم وأ ائداب اھؤرقي ناكأ ركذي لا هنكل Bizim dostumuz özünü, bizim əvvəl xatırladığımız kimi, yerdə oturan, yanındakı ayaqqabi ilə (səndəllər lə) ilə oynayan görürdü, müəllimiz isə ona ər-Rəhman surəsini oxuyur, lakin o xatırlamır ki, onu (surəni) ilk dəfə,yoxsa təkrarən oxuyur (Taha Hüseyn). Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 67 Tamalıq budaq cümlələri baş cümlələrlə " ام " qeyri - müəəyən əvəzliyi ilə də bağlanır. ، ةرقبلا ةروس) مكانقزر ام تابيط نم اولك... 57
Verdiyimiz gözəl nemətlərdən yeyin. (Hərfən : yeyin gözəl nemətlərdən , nə yi ki sizə vermişik). Cox zaman " ام " qeyri- müəyyən əvəzliyi bir sıra ön qoşmalarla, xüsusən ـب ( امب ) və نع ( امع ) işlənir. ، ةرقبلا ) نولقعت لافأ مكبر دنع هب مكوجاحيل مكيلع ﷲ حتف امب مھنوثدحتأ اولاق 76
(
Allah sizə bəyan etdiyiniz (nəyi ki, Allah sizə bəyan etmişdir) onlara bildirirsinizmi ki, onlar da bunu Rəbbimizin hüzurunda sizə qarşı dəlil gətirsinlər, ağıllanmayacaqsınımı? ، ةرقبلا ) نولمعت امع لفاغب ﷲ امو 74
(
Allah sizin etdiklərinizdən qafil deyildir. (Hərfən: Allah qafil deyildir nədən ki, siz edirsizniz), Vasitəli sual şəkklində olan tamamlıq budaq cümlələri baş cümlələrlə həm də şərt bağlayıcısı ْنِا ilə bağlanır ki, mi (mı, mu, mü) kimi tərcümə edilir: ( "للاھلا" ، لكيھ ) ادبأ هرأ مل ىلعل و نيترم وأ ةرم هتيأر دق تنك ْنِا ركذأ تسل و Mən xatırlamıram ki, onu mən bir dəfə, yoxsa iki dəfə görmüşəm, bəlkə də mən onu heç görməmişəm.
1. Cəlilov F. Mürəkkəb cümlə sintaksisi, Bakı, 1983. 2. Qurani-Kərim. Azərbaycan dilinə tərcümə, tərcüməçilər: akad. Z.M.Bünya- dov, akad. V.M.Məmmədəliyev 3. Kurani- Kerim və açıklamalı mealı, Ankara, 1997. 4. Məmmədov Ə.C.Ərəb dili, Bakı, 1963. 5. Müasir Azərbaycan dili, üç cilddə, II c. Morfologiya, III c. Sintaksis, Bakı, 1980.
6. Семенов Д.В. Синтаксис современного арабского литературного языка, Ленинград, Из- во АН СССР, 1941. 7. ميركلا نآرقلا
8.
9. ، ةرھاقلا ، يناثلا ءزجلا ، يبرعلا وحنلا ةسارد ىلا لخدملا ، مراكم وبأ يلع روتكدلا 1986
Solmaz Hüseynova 68
XÜLASƏ Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr
Məqalədə ərəbədəbi dilində mübtəda və taamamlıq budaq cümlələrinin yaranma yolları nəzərdən keçirilir. Burada qeyd edilir ki, hər iki növ budaq cümlələr baş cümlə ilə nisbi əvəzliklər, həmçinin bağlayıcı və bağlayıcı vəzifəsində olan ədatlar vasitəsilə əlaqələndirilə bilər. Bu zaman əlaqələndirici sözlər müvafiq olaraq budaq cümlələrin mübtədası və tamamlığı kimi çıxış edir. Məqalənin müddəaları qəzetlərdən, bədii ədəbiyyatdan və Qurani Kərimdən misallarla müşaiyət olunur.
РЕЗЮМЕ
дополнительные в арабском литературном языке
В статье рассматриваются пути образования подлежащных и дополнительных придаточных предложений в арабском литературном языке. Здесь говорится о том, что придаточные предложения обоих типов могут присоединяться к главному посредством относительных местоимений, а так же союзов и союзных слов, которые являются в таких случаях подлежащим и дополнением придаточного предложения. Каждое положение сопровождается конкретными примерами, взятыми из газет, литературных произведений и Корана.
Ərəb ədəbi dilində mübtəda və tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr 69
RESUME
Clauses in The Arabic literary language
The ways of forming subject and object subordinate clauses in the Arabic literary language are dealt with in the article. It is mentioned that, both types of subordinate clauses can be connected with the principal clauses by the means of relative pronouns, as well as conjunctions and and particles. In this case the conjunctions (connekting words) perform as the subjekt and object of the subordinate clauses. The statements in the articles are accompanied with examples taken from literature, newspapers and Holy Quran.
Çapa tövsiyə etdi: dos. Ç.H.Mirzəzadə İbn Xəllikanın həyat və yaradıcılığında müəllimi Şeyx Muvaffaquddin ən-Nəhvinin rolu 71
İBN XƏLLİKANIN HƏYAT VƏ YARADICILIĞINDA MÜƏLLİMİ ŞEYX MUVAFFAQUDDİN ƏN-NƏHVİNİN ROLU Aslanov Süsən Yusif qızı Bakı Dövlət Universiteti, İlahiyyat fakültəsi, Açar sözlər: İbn Xəllikan və müəllimi İbn Yəiş Ключевые слова: Ибн Халликан и его наставник Ибн Йаеш Keywords: Ibn Khallikan and his teacher Ibn Yaesh Əsl adı Əbul Abbas Şəmsəddin Əhməd ibn Məhəmməd ibn İbrahim ibn Əbu Bəkr ibn Xəllikan əl- Bərməki əl- İrbili olan bu şəxsiyyət tarixçi, fəqih,ədib və şair kimi şöhrət tapmış ,sülaləsi Abbasilər xilafətinin məşhur vəziri Bərməkilərə gedib çıxan bir ailədəndir. Babalarından Xəllikan, Xəllekan və Xillikan kimi aldığı nisbətə görə ən çox İbn Xillikan ləqəbi ilə tanınır. Bunan mənası “xəlli min kənə”, yəni “keçmişinlə öyünməyi burax “deməkdir. Bu bir tərəfdən onun ləqəbi- nin mənasını açıqlasa da, digər tərəfdən onun aldığı İbn Xəllikan ləqəbi İraqın Ərbil şəhərinin Xəllikan adlı bir kəndində anadan olması ilə də izah olunur. Atası fətva sahəsndə güvənilən fəqihlərdən biri olmuş və Ərbildəki Müzəffəriy- yə mədrəsəsində müəllimlik etmiş Şəhabəddin Məhəmməd ibn İbrahim olmuşdur. Əmilərindən biri Nəcməddin ibn İbrahim isə Ərbildəki Mucahiriyyə mədrəsəsində tədris etmiş, digər bir əmisi Hüseyn ibn İbrahim Şafii məzhəbinə mənsub olan fəqih olmuşdur. Sonuncu əmisi Yəhya ibn Məhəmməd o vaxt Əl- Məkkidən hədis dərsini almışdı. Məşhur tarixçi “Əl- Kəmil fit – tərix” əsərinin müəllifi İbn əl- Əsir onun atası Şəhabəddin Məhəmmədin yaxın dostlarından idi. Uşaq yaşlarında atasını itirən İbn Xəllikan onun Müzəffəriyyə mədrəsəsindəki ardıcılı ( xələfi ) Şərafəddin ibn Yunus əl- Ərbili ( əl- İrbili ) nin yanında şagird olmaq üçün Əbul Həsən Muəyyəd ibn Məhəmməd Raduyiddin əl – Nişapuri ilə Zeynəb bint əl- Şəridən ( Ummul – Muəyyəd əş- Şəriyyədən ) icazə almışdı. Müzəffəriyyə mədrəsəsini bitirdikdən sonra o dövrün ziyalılarından olan Əbul - Bərəkət ibn əl – Mustafinin yanında elm öyrənmiş, Şeyx Cəmaləddin ibn Sinnurənin şer və ədəbiyyat məclislərində davamlı şəkildə iştirak etmişdi.
Aslanov Süsən Yusif qızı 72 Hicri 621ci ( miladi 1224 cü ) ildə Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Nisbətullah ibn Mükərrəm əs-Sufidən “Səhih əl – Buxari “əsərini oxuyub rəvayət yetkisi almışdı. Hicri 625-ci (miladi 1228)–ci ildə isə , yəni hədis elminə yiyələndikdən, dörd il sonra filosof Əsirəddin əl – Əbhəzi ona Ərbilin Dərul – hədisində elm əl- xiləf dərslərini verdişdi. İbn Xəllikan on səkkiz yaşında təhslini davam etdirmək məqsədilə İraqın Mosul bölgəsinə getmiş və orada Kəmaləddin ibn Yunis ,Ziyəddin ibn əl- Əsir kimi ədib və alimlərdən çox şey öyrənmişdi. Onun elm və təhsil almağa olan tükənməz həvəsi daha sonra onu Hərran və Hələb şəhərlərinə atasının dostu Bəhəuddin ibn Şəddadın yanına gətirmiş və onun mədrəsələrində dinləyici olmuş, habelə onun evində qurulmuş hədis məclislərinə qulaq asmışdı. Atasının dostu Bəhauddin ibn Şəddadın vəfatından sonra gənc İbn Xəllikan Seyfiyyə mədrəsəsi fəqihlərindən olan Əbu Abdulla Nəcməddin əl-Xəbbəz əl-Mausilinin mühazirələrini dinləmış və burada Əl-Gəzzalinin “Əl-Vaciz” əsəri ilə tanış olmuşdu.Bu, fiqh,yəni müsəlman hüququna dair bir əsərdir. İbn Xəllikan daha sonra ədiblərlə görüşməyə başladı və Muvaffaquddin Əbul-baqa ibn Yəis ən – Nəhvi ilə İbn Cinninin “Əl –Lumə” adlı əsərini oxudu. Məsələyə bir qədər aydınlıq gətirək deyə İbn Yəiş ən- Nəhvi və İbn Cinni haqqında, qısa da olsa, məlumat verək. Ərəb dilçilik məktəblərinin yaranması tarixindən bu dilçilik məktəbinin Bəsrə, Kufə, Bağdad, Əndəlüs və Misir dilçilik məktəblərinin üzvü surətdə bir-birilə vəhdətindən meydana gələrək təşəkkül tapması işığında onu demək olar ki, hicri IV əsrdən başlayaraq indiyədək müstəqil şəkildə mövcud olması barəsində müxtəlif fikir ayrılığına baxmayaraq, Bağdad məktəbinin ilk nümayəndələri olan İbn Keysan Əbulhəsən ( Əl-Mübərrəd əs – Sələbinin şagirdi olmuşdur) Əz- Zəccaci Əbulqasım Əbdurrəhman ibn İshaq, Əbu Əli əl – Fərisi, İbn Cinni Əbulfət Osman kimi “Kitəbul – ixtiləfil-basrəyyinə val – kufiyyinə”, “Kitəbul - kəfi fi- n – nəhvi, üç cilddən ibarət “ Kitəbul – muxtər fi iləli-n-nəhvi “yaxud 120 – yə qədər şərh yazılmış “Kitəbul –cuməl”, mükəmməl bir traktat olan “Əl – idah”, ”Təkmilətul - avamilil- miəti “ ,”Əl – Ləm`u vazu – qaddiyatə`yidu təzkirati Əbi `aliyyin” qədər qiymətli əsərlərin müəllifləri və son bağdadlılardan olan, Bağdadda yetmiş il qrammatikadan dərs demiş ,Əbu Əli əl- Fərisinin şagirdi olmuş və qrammatika sahəsində dövrünün ən böyük şəxsiyyəti hesab olunan mövla İbn Cinninin “Əl – Lumə” və “Əl – Xasa`is” əsərlərinə şərh yazmış İbn əş – Şəcəri ( hicri 450- 554) və şagirdi Əbul Bərəkət ibn əl – Ənbari (hicri 513 – 577 ), İbn Xəllikanın həyat və yaradıcılığında müəllimi Şeyx Muvaffaquddin ən-Nəhvinin rolu 73 Yəiş ibn Əli ibn Yəiş ( hicri 556 – 643 ), Əbulqasım Mahmud ibn Ömər əz – Zəməxşəri ( hicri 467 – 538 ) kimi görkəmli nümayəndələri vardır. Bu nümayən- dələr içərisində biz İbn Xəllikanın müəllimhicri olmuş ibn Yəiş üzərində dayanmaq istərdik. Əsli etibarı ilə Mosuldan olan bu dilçinin tam adı (Əbul-baqa Muvaffaqud- din Yəiş ibn Məhəmməd əl – Əsədi əl- Hələbi)-dir. 1 Ərəb dili alimi olan İbn 553
hicri Yəi ş
- cü il ramazan ayının 3– də ( miladi 1158 – ci il sentyabr ayını 28 – də Hələbdə doğulmuş , əslən mosullu olan babası Yəişə görə İbn Yəiş kimi tanınır. Hələbdə olarkən Əbus- Səha Futyən əl – Hələbi və Əbul Abbas əl – Məğribi ən – Niruzidən nəhv elmini öyrəndiyi zaman hicri 577 – ci ( miladi 1181- ci )ildə Kəmaləddin əl –Ənbarinin dərslərində iştirak etmək üçün Bağdada getməyə hazırlaşır. Amma Mosula gəlib çıxanda Əl- Ənbarinin vəfat etdiyini öyrənir. Bu həmin Əbul- Bərəkək əl- Ənbari idi ki, adı son bağdadlılardan olan İbn əş – Şəcəri, Əz- Zəməxşəri, Əbul – baqa ` əl – Ənbari ad-Darir, İbn Yəiş, Ər – Rida əl – Astrabadinin adları ilə birlikdə çəkilir. Əl- Ənbari uzun müddət Bağdad məktəbində fəaliyyət göstərmiş , İbn əş – Şəcərinin şagirdi olmuş və dilçilik fəaliyyətində Əbu Əli əl- Fərisdiən çox istifadə etmişdi. ( Bəsrə məktəbinə çox meyl edən bu dilçini hətta ibn Nədim öz “Əl- Fihrist “ ində elə bəsrəli hesab etmişdir). Əl- Ənbarinin əsərləri arasında Əl – Fərisinin “İzah” əsərinə yazılmış geniş bir şərh (“Kitəb havaşil – idah”), “Kitəbul - insaf fi xiləfil basriyyin val – kufiyyin” , “Əsrar əl – arabiyyə”, “Kitəb ilm əl – cədəl ən –nəhvi”, Lumə` əl - ədilləti “ , “Nuza`atul - əlibbə fi təracimin nuhat” kimi biblioqrafik əsərləri vardır. İbn Yəiş bir müddət Mosulda qalmış və Əbülfəz Abdulla ibn Əhməd əl Xətib ət – Tusi ilə Əbu Məhəmməd Abdulla ibn Ömər ibn Suveydə ət – Tikritidən hədis elminə yiyələnmiş , sonra Hələbə qayıdaraq hədis elminə davam etmiş və Dəməşqə gedərək Əbul - Yumn əl - Kindi və İbn Əbu Asrün kimi mühəddislərinin yanında təhsilini tamamlamış, eləcə də Əl – Kindinin yanında Əl - Haririnin “Əl- Məqamət” əsərinin sirlərinə bələd olmuş, müəllimlərindən ərəb dili və ədəbiyyatı, dini elmlər sahələrində tədris ilə məşğul olmaq icazəsi aldıqdan sonra Hələbə dönmüşdü. Həyatının qalan hissəsini şagird yetişdirməyə həsr edən İbn Yəiş camilərdə dərs vermişdi. Məhz həmin bu dövrdə , yəni hicri 626 – 627 – ci (miladi 1229 -
1 İslam Ansiklopedisi,20 cild; səh 445- 446, TDV yayınları Aslanov Süsən Yusif qızı 74 1230- cu) illərdə o, Rəvahiyyə mədrəsəsi ilə Dəməşq camisində dərs verərkə İbn Xəllikan ondan Mosulda anadan olub orada qrammatiklərdən dərs almış,Bağdadda kamilləşən, qırx il Əbu Əli əl- Fərisi ilə dostluq etmiş Əbul Fəth Osman ibn Cinninin əllidən artıq əsərləri içərisində onun Əbu Əli əl – Fərisinin təzkirəsinə yazılmış (يلع يبا ةركذت دييات و دقلا وذ و عمللا) (İşıqlanma,bənzətmə və Əbu Əlinin təzkirəsinə kömək) adlı geniş bir şərhi ilə tanış olmuşdu. 2
Hicri 643 – cü ilin cumədəl - ulə ayının 25-də (miladi 1245-ci ilin oktyabr ayının 18 – də ) Hələbdə vəfat etmiş ibn Yəiş Məqami - İbrahimdəki türbəsinəki torpağa tapşırıldı. Cəld, şirinsöhbət, comərd və şəfqətli bir adam kimi tanınan İbn Yəişin zarafatları İbn Xəllikanın əsərlərindən yalnız birinin, bizim günlərədək gəlib çıxdığı “Vafəyətul - əyən” əsərində verilir. Əz – Zəməxşərinin dörd hissədən ibarət bir cildlik “Əl – Mufassal” (bu əsər Sibəveyhinin “əl- Kitəb” əsərinin icmalı təsirini daşıyır) əsərinə yetmiş yaşında yazmış olduğu və on cilddən ibarət geniş bir şərhin müəllifi olan İbn Yəiş Sibəveyhinin doktrinası ilə Bəsrə məktəbinin davamçısı “.0 hesab olunur. Əsərlərində Kufə və Bəsrə məktəblərinin arasındakı fərqlərə yer ayırır və açıqlamalarında “itnab” üsulu mövcuddur. İbn Yəişin şagirdləri arasında ilk növbədə İbn Xəllikanın adı çəkilir.Onun şagirdləri arasında bir çox mühəddislər də vardır. Qadil – qudat Taqyuddin ibn Kəzun əl – Həməvi, Kəmaləddin İshaq ibn Əbu Bəkr əl- Əsədi əl – Hələbi ən – Nəhhas və qardaşı Bəhəuddin, Yaqut əlı - Həməvi, İbn Amrün ibn Malik ət – Tayyi, İbn Vasil və Əş – Şərisi vardır. İbn Yəişin əsərlərinə gəlincə, onlardan Əz- Zəməxşərinin “Əl-Mufassal” əsərinə yazdığı şərhdir ki, bu, əsərə yazılan şərhlərin ən mükəmməli hesab olunur. O, burada Sibəveyhi, Əl – Əxfəş əl – Ausat, Əbu Əli əl – Fərisi, Əbu Ömər əl – Cərmi, Əbu Osman əl – Mazini və İbn Cinni kimi alimlərin görüşlərini də tez-tez şərh edir. Əsər ilk dəfə 1876 – 1886-cı illərdə Leypsiqdə G.Yanh tərəfindən nəşr olunmuşdur.Daha sonra Əl- Əzhər universiteti şeyxliyi və alimlər heyətinin təshih və təliqləri ilə Qahirədə tarixi göstərilmədən nəşr olunmuşdur. Bu nəşrin Beyrutda ofset üsulu ilə basqısı vardır. Asim Behçət əl- Baytar şərhin müxtəlif biblioqtrafik göstəricilərini çıxararaq “Fəhərisu şərhi əl –Mufassal li –bni Yəişin” adı ilə 1411ci- (1990-cı) ildə Dəməşqdə nəşr etmişdir. Əsərin bir başqa
2 ،٤٨٤ص ، ١٢٨٤ نارھط ، يناثلا ءزجلا ؛نامزلا ءانب ا و ءابنا و ن ايعلاا تايفو ״ ناكلخ نبإ
İbn Xəllikanın həyat və yaradıcılığında müəllimi Şeyx Muvaffaquddin ən-Nəhvinin rolu 75 biblioqrafik göstəricisi 1988 – ci ildə Beyrutda “Əl – Fəhərisu əl – fənniyyə lişərhil -Mufassal” adı altında yayınlanmışdır. İbn Yəişin ikinci bir əsəri onun İbn Cinninin “ فيرصتلا “ əsərinə yazdığı ״ يكولملا فيرصتلا حرش ״ əsəridir ki
, bu əsəri Fəxrəddin Qabava 1393(1973) – cü ildə Hələbdə, 1987-ci ildə isə Beyrutda nəşr etdirmişdir. Üçüncü bir əsər Əbu Hasr əd – Dimaşqinin sorduğu qrammatika kitabına dair on üç suala ibn Yəişin verdiyi cavabları ihtiva edən risalədir. Onu Rudolf Sellheim yayınlamışdır. ( Melanges de L`Universite st,Joseph ,XLVIII,1973 – 1974) O, tez-tez hədis məclislərində olur, sonra Hələbə döndüyü zaman dərs vermək qərarına gəlir və bu məqsədlə məşhur imam Tacəddin Əlul Yumn Zeyd ibn əl- Həsən əl – Kindi ilə məsləhətləşir , ondan ərəb dilinin problematik məsələlərindən və Əbu Məhəmməd əl – Haririnin “ Ər – Ravahiyyə “ kimi tanınan ةرشاعلا ةماقملا ( “ Onuncu Məqamə “ ) əsərindəki bir ifadənin mənasını açıqlaması barəsində fikrini bilmək istəyir. Bu ifadə belə idi : ناحو رجفلا جلاتبا نآ و ناحرسلا بنذ و قفلاا لألأ اذا ىتح Bu yerin cavabı on qaranlıq qaldığı üçün Əl – Kindidən قفلاا və بنذ
ناحرسلا sözlərinin adlıq , yoxsa təsirlik hallarında olması, yaxud قفلا sözünün adlıq ,
ناحرسلا بنذ sözünün isə təsirlik halda, yaxud əksinə, قفلا sözünün isə təsirlik və
ناحرسلا بنذ sözünün isə adlıq halda olması barəsindəki sualına Əl – Kindi belə cavab vermişdi: “Gəlişinin səbəbini anladım. Sən məndən biliyinin səviyyəsi barədə fikrini bilmək istəyirsən“. Beləliklə, əl- Kindi ona öz dəsti-xətti ilə tərif və səna dolu bir icazə kağızı yazmış və ədəbiyyat sahəsində yüksək səviyyəyə malik olduğunu qeyd etmişdi. Yuxarıda verilmiş “Üfüq parıldadı və qurd quyruğunu salladı, günəş işıq saçdı və çıxdı “cümləsində قفلاا və ناحرسلا بنذ sözlərinin dörd variantda işlənməsi mümkünlüyü, onlardan ən alternativi isə قفلا sözünün təsirlik بنذ حرسلا sözünün isə adlıq halında olmasıdır. Əl- Bəndəhi kimi tanınan Tacəddin Əbu Abdulla Məhəmməd ibn Abd “Əl- Məqamət” ə yazdığı şərhində belə göstərir ki, “ o zaman elmi-şəriflə məşğul olmaq üçün alim və dilçilərlə dolu şəhərlərə üz tutdum. Bu , hicri 626- cı ilin zülqədə ayının əvvəllərində çərşənbə günü olmuşdu. Məqsədim bu alimlərin arasında ədəbiyyat sahəsində tayı-bərabəri olmayan Şeyx Muvaffquddinlə görüşmək idi. Şeyx ikindi namazından sonra Maqsuranın şimalında yerləşən camidə, iki namaz arasında isə Rəvahiyyə mədrəsəsində qarelik edirdi. Mən də qiraət elminə yiyələnmək üçün onun dərslərində iştirak etməyə başladım. Onun ətrafında onu ağsaqqal hesab edərək məclislərini heç vaxt tərk Aslanov Süsən Yusif qızı 76 etməyən bir dəstə olardı. Mən İbn Cinninin “Kitəbul – lumə” adlanan “ ةلدلاا يف عمللا
باتك ” (“Dəlilərə aid oçerklər”) adlı əsəri ilə tanışlıqla işə başladım, bu kitabın əksər hissəsini və bu haqda deyilənləri də oxudum və dinlədim. Bu vaxt mənim iyirmi yeddi yaşım var idi. Qiraət elminə yiyələnməyimdə əsas rolu Şeyx Muvaffaquddin ən – Nəhvi oynadı. O, insanı yaxşı başa düşən, şirindil , sakit, vüqarlı və zarafatcıl bir adam idi. 3
söyləmişdi : لاغتشلاا لجلا بلح ىلإ تلصو امل و للذ تينبل ةلاطلاا فوخ لا ول (Əgər uzun – uzadı danışmaq lüzumunda qorxu olmasaydı , mən bunu məbni hesab edərdim və idarə əlaqəsi üçün Hələbə gəlməzdim.) 4
İbn Xəllikan öz müəlliminin duzlu zarafatlarının çoxunu əsərinin ikinci cildində ميملا فرح باب bölməsində 510 – 513 cü səhifələrində qələmə almışdır. Onlardan bir neçəsinə nəzər salaq . Bir gün fəqihlərdən biri ona İbn Cinninin “ عمللا “ kitabını oxuyurdu. Bu zaman ءادنلا ( xitab ) bölməsində ةمرلا يذ ona xoş gəlmədi. Həmin ifadədə deyilirdi : ؟ملاس ما ما تنا أ ! اقنلا نيبو لجلاجلا نيب ءاسعولا ةيبظ ايا (Ey çin – çin zınqrovlar içindəki qumlu səhra maralı ! [Bu] saflıq arasında sənmisən, yoxsa Umm Səlim ?!) Şeyx söylədi ki, bu şair təşbihində qəliz olmuş, məhəbbət və Umm Səlim adlı bu sevgilidən vəcdə gələrək onu ceyrana bənzətmiş , həm də şairlərin adəti üzrə gözəl üzlü qadınlar ceyranlara bənzədilmişdi və bu bənzətmə də adi bir haldır. Həm də o bilmir: o, qadındırr, yoxsa bir maral? Ona görə də deyir: Sənmisən, yoxsa Umm Səlim?. Şeyx Muvaffaquddin bu xüsusda sözü uzadaraq ən gözəl ifadələrlə beyti açıqladı. Onun fikrincə bunu ən kütbeyin axmaq da anlaya bilər. Şeyx həmsöhbətini elə dinləyirdi ki, onu bu vəziyyətdə görən adama elə gəlirdi ki, şeyx ona müraciətlə deyilən şərhin barəsindəki hər şeyi artıq götür – qoy etmişdir. Əvvəldə qeyd edildiyimiz beytə dair “Ey, mövlamız! Bu gözəl qadını marala bənzətmək, axı, necə ola bilər ?” sualına “Sən onu quyruğu və buynuzları ilə o gözələ bənzədirsən” - deyə zarafatyana cavab vermişdi. Bu
3 ٥١٠ ص ١٢٨٤ نارھط ؛ ىناثلا ءزجلا؛״ نامرلا ءانب ءابنا و نايعلاا تايفو ״ ناكلخ نبإ 4 Yenə orada ; səh. 511 İbn Xəllikanın həyat və yaradıcılığında müəllimi Şeyx Muvaffaquddin ən-Nəhvinin rolu 77 zaman məclisdəkilər gülərkən fəqih xəcalət çəkmiş və bir daha Şeyxin məclislərində onu görən olmamışdı. Bir dəfə də Rəvahiyyə mədrəsəsində dərs zamanı şagirdlərdən Əl- Cundi əş- Şəabi adlı birisi öz masturunda (qrammatik qaydalar yazılan kağız) əlində qalın bir yazılı kağız olan (Şeyx adətən onlara şər`i yazılarda şəhadət edərdi) Şeyxə müraciətlə dedi: “Ey, mövlamız! Bu masturda olanlara şəhadət verirəm. “Şeyx masturu onun əlindən aldı və orada yazılanların əvvəlini oxudu: ةمتاف ترقا (Fatimə gəldi). Şeyx ondan soruşdu: Sən Fatiməsən ? Əl- Cundi: Ey, mövlamız! O, bu saat gələr – deyərək mədrəsənin qapısına çıxdı, şeyxin sözünə gülümsədi və Fatiməni gətirdi. Şeyx soruşdu: Sizin ikinizdən hansı Əş-Şəabidir? Əl – Cundi cavab verdi ki, bu qadındır.” Biz hər gün onun evində qiraətlə məşğul olurduq. Bir dəfə oradakılardan biri bərk susadı və nökərdən su istədi. Nökər su gətirdi. Suyu içdikdən sonra o dedi: Bu, yalnız soyuq sudur! Bu zaman Şeyx cavab verdi: Əgər isti çörək də olsaydı, sənin üçün pis olmazdı. Bir dəfə də müəzzin gəldi və ikindi namazından düz bir saat əvvəl azan verdi. Oradakılar ona deyəndə ki, “Bu nə işdir, ey, şeyx?” - Bəs ikindi namazının vaxtı nə oldu ?” - Şeyx Muvaffaquddin belə cavab verdi: “Qoyun, nə edir etsin! Yəqin tələsik işi var”. Bir gün də onun yanına İbn Şəddad kimi tanınan Hələb qazisi Bəhauddin gəlmişdi. Söhbət uzaq məsafədən yolu görən Zərqa əl – Yəməmədən gedirdi. Hətta deyirdilər ki, o, üç günlük məsafədən görürmüş.Məclis əhli bu barədə şeyxin fikrini bilmək istədi. O, dedi: “Mən əşyanı iki aylıq məsafədən görürəm”. Hamı onun sözünə təəccüblənir , lakin heç nə deyə bilmir. Onda qazi deyir : “Bu necə ola bilər, ey Muvaffaq!” O, cavab verir ki, “Mən göydəki hilal ayı görürəm”. Bu zaman İbn Xəllikan sual verir ki, “Bəs məsafə bir il olsa necə?” Şeyx cavab verir ki, “Əgər bunu desəm, məclis əhli məqsədimi başa düşər. Məqsədim isə mübhəm danışmaqdır”. İbn Xəllikan öz müəllimi haqqında xatirələrini davam etdirərək yazır ki, onun haqqında çoxlu lətifələr mövcuddur və onları xatırlamaq uzun vaxt tələb edir . 5
O, deyir ki, bir gün onun yanında idim. Onun yanına Mosuldan olan və ədəbiyyat sahəsində Məğribdə fəzilət sahibi kimi tanınan bir şəxs gəlir. Mosuldan olan bir dəstə ədib Ziyauddin Hadarallah əl – Cəzərinin şer məclisində
5 ٥١٢ ، ص؛ ١٢٨٤ نارھط ؛ ىناثلا ءزجلا؛״ نامرلا ءانب ءابنا و نايعلاا تايفو ״ ناكلخ نبإ Aslanov Süsən Yusif qızı 78 ondan xahiş etmişdi ki, müqayədə əhlinin bəzi beytlərindən söyləsin. O da Əbu İshaq Əl- Hasrinin bəzi Qayraban ağsaqqallarına mənsub etdiyi bir neçə beyti oxuyur. Əl – Cəzəri beyti nəzmə çəkənin adını qeyd etmir. Onda mən dedim ki, bu beytlər çox güman ki, Əl- Həsən Əli ibn Əbdülğəni əl- Hasriyə məxsusdur. Lakin o, demədi ki, həmin beytləri məclislərin birində məşhur şair Əbu əl – Həccaca mənsub edilən şəkildə dinləmişəm. Maraqlı burasıdır ki, Əl – Kindinin həyatı haqqında bir çox əsərlərdə gös- tərilir ki, onun anadan olması tarixi dəqiq deyildir. Lakin İbn Xəllikanın نايعلاا تايفو
əsərində
" Zeyn həfri babında onun hicri 526-cı ilin Şaban ayının 25 – də çərşənbə günü sübh tezdən Bağdadda dünyaya gəldiyini və hicri 613 – cü ilin Şəvval ayının 6-da bazar ertəsi vəvat etdiyinə işarə edir. O, həmin gündə də Qasiyun dağında dəfn olunmuşdur. Bu dağ Dəməşqə tərəf uzanıb gedən bir dağdır. Dəməşqin əhalisi orada dəfn olunur. İbn Xəllikan göstərir ki, orada o zaman bir cami, bir mədrəsə və ribatatlar var idi, Sura və Yəzid çayları oradan axır. Bu fəsildə İbn Yəiş haqqında uzun – uzadı danışmağa ehtiyac duyulmayan çox şeylər deyilmişdir. Əş –Şeyx Muvaffaquddin Əbulqasım Əz –Zəməxşərinin “Əl- Mufassal” əsərinə elə bir şərh yazmışdır ki, ona yazılan digər şərhlər içərisində misli yoxdur. O, habelə İbn Cinninin , “Tasrif əl –Mulukiyyi” əsərinə şərh yazmışdır ki, ondan Hələbin elm adamları çox faydalanmışdır.Hətta o zamankı Hələbin görkəmli adamlarından bir çoxu onun şagirdləri olmuşdur.İbn Xəllikan əsərində müəlliminin həyatı barəsində belə göstərir ki, o, hicri 556 – cı ilin ramazan ayının 3 – də Hələbdə doğulmuş və hicri 643 – cü ilin cumədəl –ulə ayının 25 – də orada vəfat etmişdir.Həmin gün İbrahimxəlilin məqamındakı türbəsində dəfn olunmuşdur ( Allahın salavat, salam və rəhməti ona olsun). 6
İbn Xəlliknın müəllimi İbn Yəiş haqqındakı xatirələrində şagirdləri arasında Tacəddin əl – Kindi ləqəbi ilə tanınan bir şəxsdən də söhbət açır. Əbul – Yumn Zeyd ibn əl – Həsən ibn Zeyd ibn əl – Həsən ibn Səid əl – Kindi Bağdadda doğulub boya – başa çatmış, Dəməşqdə yaşamış və orada da vəfat etmişdir. Bu dilçi və ədib ədəbiyyat sahəsində zəmanəsinin yeganə şəxsiyyəti olmuşdur. Bir çox ağsaqqal müəllimlərdən elm və güc qüvvət almışdı. Əbu əs – Səadət ibn əş – Şəcəri , Əbu Məhəmməd ibn əl – Xəşşab və Əbu Mənsur ibn əl – Cova əl – Yəbqa məhz onlardan idilər. Gənc yaşlarında, yəni hicri 563 – cü ildə Bağdaddan Hələbə səfər etmiş və bir müddət orada qalmışdır. Lakin o bir yerdə
6 ٥١٣ ص؛ ١٢٨٤ نارھط ؛ ىناثلا ءزجلا؛״ نامرلا ءانب ءابنا و نايعلاا تايفو ״ ناكلخ نبإ İbn Xəllikanın həyat və yaradıcılığında müəllimi Şeyx Muvaffaquddin ən-Nəhvinin rolu 79 qərar ttmur, köhnə paltar alveri ilə məşğul olaraq Bizansa gedir və yenidən Hələbə qayıdırdı Dəməşqə köçərək orada Sultan Saləhəddin Yusif ibn Əyyubun qardaşı oğlu Əmir İzzəddin Fərruxşah ibn Şahənşah ilə dostluq edir və irəliyə çəkilir. Onunla birlikdə Misir ölkəsinə səfər edir və orada xəzinə bölməsindən nəfis kitablar əldə edərək Dəməşqə qayıdaraq kitab satmaqla məşğul olur. Onun müəlliminin (şeyxinin) diaktik nöqtələrlə yazılmış böyük bir kitabı var idi. 7
Onun əshablarından biri onun haqqında deyirdi ki, bir gün o , Bağdadda Əbu Məhəmməd ibn əl – Xəşşab ən – Nəhvinin qapısında oturmuşdu. Bu zaman içəridən məşhur imam Əz – Zəmxşəri çıxdı. O, qoltuq ağacı ilə yeriyidi, çünki, qar üstündə sürüşmüş və ayaqlarının biri sınmışdı. 8
o, ərəb dili sahəsində qeyri - ərəblər arasında zəmanəsinin ən bilikli adamı, ərəb dilinə dair ən çox kitab əldə edən və onları müdafiə edən bir adam idi. Son dərəcə inzivaya çəkilərdi. Hicri 533 – cü ildə Bağdadda yanımıza gəlmişdi. Onu şeyximiz Əbu Mənsur ibn əl – Cova əl – Yəbqanın yanında ərəb dilinə dair giriş kitabları və caiz olan dərslikləri özünə örnək alan yerdə iki dəfə görmüşəm. Çünki. o heç kimdən dərs almadan və ravilərə qulaq asmadan biliklərini əldə etmişdi (Allah onu bağışlasın!). Qahireyi – Məhrusədə İbn əl Xeymi kimi tanınan Muhəzzəbuddin Əbu Talib şeyximiz barəsində deyir ki, mən Dəməşqdən Tacəddin əl-Kindi ilə məktublaşır- dım. O, mənə Dəməşqdən bir neçə beyt yazmışdı. Həmin beytlər aşağıdakılardır:
Ey mühafiz ağa ! Sən öz əhdinə vəfadan bizə bir din gətirdin, Şamda isə biz səni gözləyə - gözləyə qalmışıq Siz dəmi Misirdə bizi gözləyirsiniz ? Sizə can atmağımız artıq bizi usandırmış, Siz də , yəqin ki, bizə verdiyinizdən yüksəkdə dayanmışsınız.
Yanınızda bizi görməyiniz üçün acizik , Bizi görməyə də siz acizsiniz Allah əhdə vəfa edənin əhdini qorusun, Biz vəfa etdiyimiz tək ona da əhd olunsun!
7 Şeyx dedikdə Muvaffaquddinin Ən – Nəhvi nəzərdə tutulur. 8 Bax: يربطلل كولملا و لسرلا خيرات Aslanov Süsən Yusif qızı 80 Əl-Xeymi də o beytlərə cavab olaraq ona belə yazmışdı: Ey Kindədən olan Şam sakinləri! Mən sizinlə əhdimizə vəfadayam. Əgər dostluq - istək haqqı versəydik, onu sizdən uzaqda olduğumuzdan sonra da verərdik. Həmin şeyx Mühəzzəbuddindən uca səslə mənim üçün də haqqı dilə ! Qoy münəccim iki xətasında üzü üstə düşsün ki, mən fələkdə baş verənlərdən bildiyimi iddia edim. Bilikdə Allah təkdir, insan ona şərik qoşur , mələk yox ! Ona şərik qoşmaqda ruzi hazırladı. Bu iki hazırlanan şeylər pisdən pisdir: şirk və şərik. Mövzu ilə əlaqədar daha bir maraqlı cəhəti də qeyd etməyə dəyər ki,Tacəddin əl – Kindi hicri 526 – cı ilin Şaban ayının 25 – də çərşənbə günü sübh tezdən Bağdadda dünyaya göz açmış və hicri 613 – cü ilin Şəvval ayının 6 – da bazar ertəsi dünyaya göz yummuşdur.Onun qəbri Qasiyun dağındadır. Adı çəkilmiş Mühəzzəbuddinə gəlincə, o , Əbu Talib Məhəmməd ibn əl – Həsən ibn Əli ibn əl – Mufaddal ət – Təmiazdır.Şerlərində İbn Xəllikanı çox tərif etmişdi. O, hicri 549 – cu ilin Şəvval ayının 28 – də Xilleyi Məzidiyyədə (Qahirə) doğulmuş və hicri 642 – ci ildə zilhiccə ayının 20 – də çərşənbə günü vəfat etmişdir..Qəbri Əl – Qurafə əs – Suğra qəbiristanlığındadır. İbn Xillikan göstərir ki, onun cənazə namazında iştirak edib.O, dilçi, imam,şer və ədəbiyyat ravisi idi. Əl-Kindinin qəbri Dəməşqə tərəf uzanıb gedən Əl- Qasiyun dağındadır. Burada bu yerlərin sakinlərinin qəbirləri və türbələri yerləşir.Orada bri cami , mədrəsə və ribatatlar vardır. İki çay Sura və Yəziq çayları da burada axır. Tarixdə İbn Yəiş adı ilə məşhur olan digər bir şəxsiyyət də vardır ki, Osmanlı – Avropa əlaqələrində böyük rol oynayan portəgiz əsilli yəhudi taciri Solomon ibn Yəişdir. Bu şəxsiyyət 1520 – 1603- cü illərdə yaşamışdır. Tavirada (Portuqaliya) yaşayan Mendes adlı bir Morrano (baskı sonucu xristiyanlığına gedən yəhudi) ailəsinin övladıdır. Adı Alvaro olmuş, XII yüzillik İspaniyasında İbn Yəiş adına rast gəlmiş və bu adı özünə ləqəb olaraq seçmışdir. Bu adda ailələrə İspaniyda çox rast gəlinir. Alvaro Mendes bəzi qaynaqlarda Shelomon Even Yaesh, Saolomon Abenas (Abenjaex, Abenaish, Abenyaish) kimi şəkillərdə rast gəlinir. Alvaro Mendes uşaqlıqda bir zərgərin yanında çalışmış və qiymətli daşlar haqqında məlumat əldə edən kimi ailəsi ilə birlikdə 1545 – ci ildə Hindistana getmiş və almaz mədəni əldə edərək böyük sərvət qazanmışdı.On il sonra Portəgizə qayıtdığı zaman Kral III Yoao (Yean) tapşırığı ilə Santiaqo təriqəti şovalyeliyi adı ilə təltif olundu.Kralın ölümündən sonra yeddi il Madriddə, beş il Florensiyada yaşadı. 1569 – cu ildə Parisdə məskunlaşdı.Orada on altı il Avropanın bir çox şəhərlərini
İbn Xəllikanın həyat və yaradıcılığında müəllimi Şeyx Muvaffaquddin ən-Nəhvinin rolu 81 dolaşdı.Vətəninə bağlılığı və siyasət sahəsindəki bacarığı, xüsuslə də sərvəti nəticəsində o , İspaniya dövləti ilə əlaqələr qurmağa cəhd göstərdi.İngiltərə kraliçası Elizabeth onun siyasi qabiliyyətini bəyənir və Fransa kralı III Henri iqtidarda son söz sahibi olan anası Catterine de Medicis ilə bərabər onunla məsləhətləşərdilər. Portəgiz krallığının son təmsilçisi Kardinal Henrique 1580 – ci ildə vəfat etdikdən sonra taxta iddia edən Crato Şahzadəsi Don Antonio ilə dostluq edən İspaniya kralı II Felipe arasında başlayan iqtidar mücadiləsi Don Antonionun tərəfini saxladı və axıradək onun himayəsini istədi və Fransa kralı ilə təmasını saxladı.Don Antonio kraliça Elizabethdən yardım istədi. İngiltərənin baş danışmanı Alvaro Mendesin qaynı həkim Rodroqo Lopez idi. O, daha sonra kraliçanın şəxsi təbibi təyin edilmiş və Mendesin ingilis höküməti ilə əlaqələrində böyük rol oynamışdı. 9
alması səbəblərini harada axtarmaq lazımdır. Yuxarıda qeyd olundu ki, o, İbn Yəiş adına İspaniyada səfələri zamanı rast gəlmişdi. Məlumdur ki, ərəb dilçilik məktəbi arasında xüsusi yeri olan Əndəlüs dilçilik məktəbi hicri II əsrdən başlayaraq fəliyyət göstərməyə başlamışdı. Bu dilçilik məktəbi dörd əsr müddətində fəliyyəti zamanı ilk 150 ili qurra, müəddib, mühəddis və müfəssirlər yetişdirməklə məşğul olmuşdur.Bu nümayəndələrin yaradıcılığında orjinal fikirlər və mülahizələr çox cüzi yer tuturdusa və bu dövr Kufə məktəbinin təqlidçiləri səciyyəsi daşıyırdısa,Əndəlüs məktəbi tarixinin ikinci dövrü Bəsrə məktəbinin təsiri altında formalaşır.Belə ki, az bir müddət ərzində Əndəlüs məktəbi bəsrəlilərin bayraqdarı hesab olunan Sibaveyhinin “Əl – Kitəb” əsərini başa düşmək və onu şərh etmək işində bütün ərəb aləmində birinci yeri tutur.Onların bu sahədəki şöhrəti o dərəcəyə çatır ki, bir çox dilçilər Sibaveyh məhz Əndəlüs məktəbi metodu ilə öyrənməyə başlayırlar.Elə məşhur Əz –Zəməxşəri özü də “Əl-Kitəb” ilə ilk tanışlığını Məkkədə olduğu vaxt orada təsadüf etdiyi əndəlüslülərdən biri vasitəsilə əldə etmişdi. Əz- Zəməxşərinin ərəb qrammatikasına dair yazdığı dörd hissədən ibarət “Əl- Mufassal” əsərinə İbn Yəişin həyatınının yetmişinci ilində yazdığı on cildlik şərhi o zamankı dilçilik ədəbiyyatının ensiklopediyası hesab olunduğundan (burada dilçilik məfhumu geniş miqyasda, yəni dilə aid elmlər mənasında qəbul olunur), eləcə də İbn Cinninin “Kitəb ət – Tasrif əl –muluki” əsərinə yazdığı şərhi müasir dilçilikdə tez-tez müraciət
9 Bax: İslam Ansiklopedisi: 20 cild, , TDV yayınları səh 447 Aslanov Süsən Yusif qızı 82 olunan mötəbər mənbələrdən hesab olunduğuundan onun adının o zaman Əndəlüsdə ünlü olmasına şərait yaratmışdı.
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|