İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

D a vam lılığı. 
E.  coli yüksək temperatura təsirindən tez məhv 
olur.  Beləki, bunlar 60°S Temeraturda  15  dəqiqəyə,  100°S-yə isə 
ani  olaraq  inaktivləşir.  Amil  peyində  1  ay,  su və torpaqda  isə  2- 
3  ay  sağ  qalır.  Kimyəvi  dezinfeksiya  vasitələrindən  karbol  tur­
şusu,  formaldehid,  xlorlu  əhəng,  natrium  qələvisinin  2-3%-li 
məhlulları  amili  qısa  müddətdə  məhv  edir.
Müəyyən  edilmişdir ki,  xəstəliyin  törədicisi  bir çox  antibio­
tiklərin  təsirinə  həssasdır.  Ancaq antibiotiklərin  müalicə vasitə­
si  kimi  uzun  müddət  istifadə  edilməsi  antibiotiklərə  davamlı  ir­
qlərin  yaranmasına  səbəb  olur.
E p izootoloji  m əlum atlar. 
Xəstəliyə  1-90  günlük  quşlar  və 
yumurtlama  dövürün  başlancığında  toyuqlar  həssaslıq  göstərir. 
Toyuqlardan  əlavə  xəstəliyə  hind  quşlarının,  qazların,  ördəklə­
rin  cücələri,  göyərçinlər də  həsassdır.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  və  xəstəliyi  keçirmiş 
quşlar  hesab  edilir.  Amil  orqanizmdən  kal  və  tənəffüs  orqanla­
rından  ayrılan  seliklə  ixrac olur.  Yoluxma alimentar,  aerogen  və 
transmissiv  yolla  baş  verir.  Transovarial  yoluxma  epizootoloji 
cəhətdən  mühüm  əhəmiyyətə  malik  deyil.
Kolibakterioz  sərbəst  xəstəlik  kimi  A-hipovitaminoz  və  bir 
çox  stress-amillərin  təsiri  fonunda  sporadiya  halında  müşahidə
283

edilir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  xəstəlik  həm  də  miko- 
plazmozla,  pullorozla,  infeksion bronxitlə,  nyukasl  xəstəliyi  ilə, 
infeksion  larinqotraxeyitlə  assosiasiyalı  halda  da  müşahidə  edi­
lir.  Kolibakteriozla  xəstə  quşlarda  nyukasl  xəstəliyinə,  infeksi­
on  larinqotraxeyitə və  infeksion  bronxitə  qarşı  əldə edilmiş  pos- 
tvaksinal  immunitet pozulur.
P atogenez. 
M üxtəlif yollarla  orqanizmə  daxil  olmuş  E.coli 
qana keçir və bütün orqan və toxumalara yayılır.  Orqanizmə  da­
xil  olmuş  mikrobun  dozasından,  onun  virulentlik  dərəcəsindən, 
adgeziv  antigenin  olmasından  və  quş  orqanizminin  rezistentliy- 
indən  asılı olaraq xəstəliyin kliniki  əlamətləri  və patoloji-anato- 
mik  dəyişdiklər müxtəlif tərzdə  inkişaf edir.
Əgər təsərrüfatda  adgeziv  antigenli  yüksək  patogenliyə  m a­
lik  olan  ştamlar dövr ədirsə  bu zaman amil  nazik  bağırsaq şöbə­
sinin  selikli  qişasını  işğal  edir, bağırsaq  xovlarının epiteli hücey­
rələrinə  yapışır,  çoxalır  və  özündən  toksin  hasil  edir.  Orqa­
nizmdə  septisemiya və toksimiya baş verir.
Ə gər  amilin  patogenliyi  zəifdirsə  orqanizmin  qoruyucu 
qüvvələri  E.coliinin  inkişafına  mane  olur,  iltihab  yalnız  bağır­
saqların  müəyyən  şöbələrində  gedir,  həzm  prosesi  pozulur  və 
ishal başlayır. Amil xəstəliyin respirator, genital və bağırsaq for­
malarını  törədir.  Kolibakteriozun  patogenezində  xəstəlik  törə­
dicisinin  istehsal  etdiyi  endotoksin,  ekzotoksin  və  enterotoksin 
mühüm  rol  oynayır.
G ed işi  və  kliniki  əla m ə tlə ri. 
Xəstəliyin  inkubasiya  dövrü 
bir neçə  saatdan  1-2  günə qədər davam edir.  Xəstəlik  iti  və xro­
niki  gedir,  patoloji  prosesin  lokalizasiyasına görə  isə bunun  res­
pirator,  genital  və  bağırsaq  formaları  qeyd  olunur.
Kolibakteriozun  respirator  formasında  quşlarda  konynktivit, 
gözdən  yaş axması,  azqırma,  tənəffüsün  çətinləşməsi  müşahidə 
edilir.  Genital  formada  cücələrdə  sarı  maddə  kisəsinin  iltihabı, 
yaşlılarda  isə  yumurtalıq  və  yumurta  yollarının  iltihabı  aşkar 
edilir.  Bundan  əlavə  quşlarda  oynaqların  iltihabı  nəzərə  çarpır.
284
Xəstəliyin  bağırsaq  formasında  mədə-bağırsaq  şöbəsinin  funk­
siya pozğunluqları, xüsusilə ishal, suya tələbatın güclənməsi, iş­
tahın  olmaması  qeyd edilir.
Qeyd  olunan  formalarda  qanın  müayinəsi  zamanı  hemoqlo- 
binin  miqdarının  azalması,  ümumi  zülalın  aşağı  düşməsi  müşa­
hidə  edilir.
P atoloji  antonom ik  d əyişilik lər. 
Xəstəlikdən  ölmüş  cücə­
lərin  cəsədi  yarıldıqda  qaraciyərin  və  dalağın  doluqanlı  olması 
və  bəzən  enterit,  ürək  kisəsinə  serozlu  və  ya  serozlu-fıbrinozlu 
eksudatın  toplanması,  hava  kisələrinin  iltihabı  və  onun  daxilinə 
serozlu-fıbrinozlu  yaxud  fıbrinozlu  kütlənin yığılması  müşahidə 
edilir.  Nisbətən  yaşlı  quşlarda  fıbrinozlu  perikardit,  fıbrinozlu 
aerosakkulit  və  perihepatit  nəzərə çarpır.  Çox  vaxt  pnevmoniya 
görünür.
Yaşlı  toyuq  və  ördəklərdə  seozlu-fıbrinozlu peritonit və  sal- 
pingit müşahidə edilir. Oynaq boşluğuna fıbrinozlu kütlənin yığ­
ılması  nəticəsində  sinovitlər aşkar edilir.  Əksər hallarda  fabrisi- 
um  kisəsinin  atrofiyası  və  kor  bağırsağın  hemorroji  iltihabı 
görünür.
Hind  quşlarında  baş  verən  dəyişiliklər toyuqlarınkı  ilə  eyni­
dir,  ancaq  kor bağırsağın  hemorroji  iltihabı  daha xarakterik  hal­
da nəzərə çarpır.  Qazlarda qaraciyər,  dalaq  və  böyrəklərdə dur­
ğunluq  əlam ətləri,  ördəklərdə qarın  boşluğuna və  perikarda fib- 
rinozlu  eksudatın  toplanması,  pnevmoniya  və  qaraciyərin  dolu- 
qanlı  olması  müşahidə  edilir.
Histoloji  müayinə  zamanı  daxili  orqanların  əksəriyyətində 
və o  cümlədən  baş  beyin  və onurğa beyində distrofiki  proseslə­
rin  getməsi,  ağciyərdə  qan  damarlarının  dolu  qanlılığı,  limfoid 
və  histositar  hüceyrələrin  proliferasiyası,  proliferat  hüceyrələri 
arasında  psevdoeozinlərin  toplanması  aşkar  edilir.  M üxtəlif or­
qan  və  toxumalarda  mikrob  yığımları  qeyd  edilir.
D iaq n oz. 
Xəstəliyə diaqnoz  qoymaq  üçün  onun  epizootolo- 
ji  xüsusiyyətləri  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik  dəyişi-
285

likləri  nəzərə alınır və  bakterioloji  müayinə aparılır.
Bakterioloji  müayinə  aparmaq  üçün  patoloji  materialdan 
əşya  şüşəsi  üzərində  yaxma  hazırlanaraq  mikroskopiya  edilir, 
müxtəlif qida mühitlərinə əkilərək təmiz kultura alınır və biolo­
ji  sınaq  qoyulur.  Əkmə  üçün  nümunələr  borulu  sümüklərdən, 
ürəkdən  və  qaraciyərdən  götürülür  və  ƏPB,  ƏPA,  Xottinqer 
aqar  və  bulyonuna,  Endo  və  Levin  qida  mühitlərinə  əkilir. 
Nümunələr  termostatda  1-2  gün  saxlandıqdan  sonra  yoxlanır. 
Əgər  Endo  və  Levin  qida  mühitlərində  boy  olmursa  bulanmış 
maye  qida  mühitlərindən  təkrar  həmin  qida  mühitlərinə  əkm ə 
aparılır  və  bir gün  yenə  tennostatda  saxlanır.  Əldə  edilmiş  kul- 
turaların  E.coli-yə mənsub olmasını  müəyyən etmək üçün O-an- 
tigeninə  görə  serotipizasiya  tip  spesifik  aqqlyutininləşdirici  se- 
rumlarla  aqqlyutinasiya  reaksiyası  qoyulur.  Bundan  əlavə  ayrıl­
mış  kultura  morfoloji,  kultural,  tinktorial,  fennentativ  və  patog- 
enlik  xüsusiyyətlərinə  görə  yoxlanmalıdır.
Kulturanın patogenliyini  yoxlamaq üçün cücələr və ağ siçan­
lar üzərində bioloji  sınaq  qoyulur.  Bu  məqsədlə bir günlük  aqar 
kulturasının yuyuntusu  ilə  30-35günlük cücələr qarın boşluğuna 
yoluxdurlur.  Yoluxdurmadan  5  gün  keçmiş cücələrin  ölməsi  və 
onların  daxili  orqanlarında  perikardit,  perihepatit,  aerosakkulit, 
fibrin  kütləsinin  qarın  boşluğuna  yığılması  kulturanın  patogen 
olmasını  göstərir.
16-18-qramlıq  ağ  siçanların  qarın  boşluğuna  kultura  ilə  yo- 
luxdurulma aparılır, 5 gün ərzində onların tələf olması bioloji sı­
nağın  müsbət olmasını  göstərir.
T əfriq i  diaqnoz. 
Kolibakteriozu  respirator  mikoplazmoz- 
dan,  pasterellyozdan  və pullorozdan  təfriq  etmək  lazımdır.
Respirator  mikoplazmoz  quşlar  qrupunda  tədricən  inkişaf 
edir,  cücələrdə  ölüm  ilk  günlərdə,  embrionlarda  isə  18-21 
günlükdə müşahidə edilir.  Ən çox respirator orqanların zədələn- 
mələri  qeyd  olunur.
Pasterellyoz geniş şəkildə yayılma və yüksək tələfatla səciy­
286
yələnir.  Daxili  orqanlarda  çoxlu  miqdarda  qan  sızmaları,  qarac­
iyərdə  distrofıya  və  üzərində  nekroz  ocaqları  və  bakterioloji 
müayinə  zamanı  isə  P.multocida  aşkar edilir.
Pullorozda cücələrdə ağ ciyərlərdə ağ rəngdə  ishal, yaşlılar­
da  yumurta  follikullarının  zədələnmələri  bakterioloji  müayinə­
də  isə  S.pullorum-qallinarum  mikrobu  ayrılır.
M ü a licə. 
Müalicə  üçün  nitrofuran  birləşmələri,  sulfanilamid 
preparatları  və  antibiotiklərdən  istifadə  edilir.  Furazolidon  hər 
baş yaşlı  quşa 3-5  ımq yemlə 7-10 gün  verilir.  Furazolidonun  sul­
fanilamid preparatları və polimiksin  ilə birlikdə tətbiqi daha yax­
şı  səm ərə  verir.  Bir günlük  doza  furazolidon  2  mq,  polimiksin -  
M  -   0,4  mq,  sulfanilamid  preparatları  1  mq  hesabı  ilə  götürülüb 
yemlə verilir.  Bu preparatlar səhər və axşam  10 gün verilməlidir.
Hind  quşlarında  müalicə  üçün  sulfatalidin  1  ton  yemə  2  kq 
qatılır və  7  gün  istifadə edilir.  Streptomisin  hər başa 25  mq  əzə­
lə  içinə,  xloramfenikol  yemlə 0,05% və su  ilə 0,02%  konsentra- 
siyada  tətbiq  edilməlidir.
Vitaminli  preparatların  quşlara  verilinəsi  onların  müalicəsi­
nin  səmərəliliyini  artırır.
Son  zamanlar quşların  kolibakteriozunda tetrasiklin  toyuqla­
ra,  ördəklərə  və  hind  quşlarına  hər  kq  canlı  kütləyə  25-50  mq 
gündə 2 dəfə 3-5 gün, novobiosin hər kq canlı  kütləyə 0,02-0,03 
qrum  5-6  gün  yemlə  verilir.  Furazolin  yemə  0,04%  konsentra- 
siyada qatılıb  7-10  gün  tətbiq  edilir.
Biofuzol  və ya pifulin 40  günlük cücələrə hər ton yemə 2  kq 
qatıb  5-7  gün  yemləndirilir.  Miks-10  40  günlük  cücələrə  1  ton 
yemə  3  kq  qatıb  7-10 gün  verilir.
Sulfadimetoksin  və  ya  sulfapiridozin  yemlə  hər  kq  canlı 
kütləyə  75-120  mq  hesabı  ilə qatıb gündə  1  dəfə 4-6 gün  daxilə 
verilir.
Terravetin-500  toyuq  və  ördək  cücələrinə  hər  kq  canlı 
kütləyə  40-100  mq  suda  məhlul  halında  yemə  qatıb  gündə  2-3 
dəfə  5-7  gün  tətbiq  edilir.
287

Furasillinin  suda  l:10000-də  məhlulu  quşlara  7  gün  içirmə 
halında  istifadə  edilir.
İm m unitet. 
Xəstəliyə  qarşı  xızdərili  vəhşi  heyvanların,  quş­
ların,  buzovların  və  çoşqaların  kolibakteriozu  və  salmonellyozu- 
na qarşı  hazırlanmış formoltiomersan  vaksindən  istifadə  edilir.
Profilaktika  və  m übarizə  təd birləri. 
Quşların  kolibakteri- 
ozla xəstələnməsinin qarşısını  almaq  üçün optimal zoogigiyeni- 
ki şərait yaradılmalı və yemləmə düzgün təşkil  edilməlidir.  Quş 
binalarının  hava  mühiti  müntəzəm  şəkildə  nəzarətdə  olmalı, 
vaxtaşırı  havanın  fiziki-kimyəvi  parametrləri  və  xüsusilə  mik- 
robla  çirklənmə  dərəcəsi  yoxlanmalıdır.  İnkubasiya  edilən  yu­
murtalar  və  yumurtadan  çıxmış  cücələr  heksaxlorafenin  dieti- 
lenqlikolda 5%-li məhlulu  ilə dezinfeksiya edilməlidir.  Doza hər 
m3  həcmə  16 ml,  ekspozisiya yarım  saatdır.  Quş  bnalarında ha­
vanın  E.coli  ilə çirklənməsi  müşahidə  edildikdə  quş olan  şərait­
də  aerozol  dezinfeksiya  aparılması  mühüm  əhəmiyyətə  malik­
dir.  Bu  məqsədlə  xlor-skibidar  buxarından  istifadə  edilir.  Xlor- 
skibidar  buxarını  əldə  etmək  üçün  2  qram  xlorlu  əhəng  və  0,2 
ml  skibidar hər m3  həcmə  götürülür, qarışdırılır və reaksiya nə­
ticəsində  buxar  yaranır.  Ekspozisiya  30  dəqiqədir.  Binanın  ha­
vasının  zərərsizləşdirmək  üçün  rezorsin  və  üçetilenqlükolun 
20%-li  məhlullarından,  xloraminin  1%-li  məhlulundan,  asetilsa- 
lisil  turşusunun  5%-li  məhlulundan  və  süd-turşusunun  50%-li 
məhlullarından  istifadə edilir.
Təsərrüfatda  xəstəlik  baş  verdikdə  məhtutlaşmalar qoyulur, 
bütün  quşlar  müayinədən  keçirilir,  kliniki  xəstə  və  yoluxmaya 
şübhəli  cücələr öldürülür,  hələlik  sağlamlara  isə  nitrofuran  bir­
ləşmələri, antbiotiklər və  sulfanilamid preparatları  verilir.
Xəstəliyin  profilaktikası  və  quşların  ümumi  rezistentliyini 
yüksəltmək məqsədilə basitrasin preparatları (basilixin-10,  basi- 
lixin-20,  basilixin-30)  hər  ton  yemə  1-30  günlük  cücə  və  broy­
lerlərə  30  qram,  31-90  günliiulərə  20  qram,  toyuqlara  20  qram, 
ördək  cücələrinə  (1-30  günlük)  15  qram,  31-60  günlüklərə  10
288
qram,  ana  ördəklərə  10  q,  1-6-  günlük hind  quşu  cücələrinə  50 
q, yaşlı hind quşlarına 20 q,  1-20 günlük qaz cücələrinə  15  q, 21- 
120  günlüklərə  10  q,  qazlara  5  q  götürülür və  yemləmə  şəklin­
də  verilir.  Bundan  əlavə  qrizin  preparatları  da  (kormoqrizin-5, 
kormoqrizin-10,  kormoqrizin-40)  1  ton  yemə  1-30  günlük  cücə 
və broylerlər üçün 4 qram, 31-90 günlük toyuq cücələrinə -  2 q, 
31-70  günlük  broylerlərə  isə  2  q  hesabı  ilə  götürülür və  yemlə­
mə  şəklində  tətbiq  edilir.
İnkubatorda  cücələr  sortlaşdırıldıqdan  sonra  müalicə-profi­
laktika  məqsədilə  onları  gentomisin  aerozolu  ilə  hər m3  həcmə 
200mq  dozada  həmçinin  gentomisinin  ampisilinlə  qarışığı  ilə 
hər m3  həcmə  125mq hesabı  ilə  işləyirlər.  Hər iki  preparatlarda 
ekspozisiya 45  dəqiqədir.
Xəstəliyin  profilaktikası  üçün  yem  payına  vitamin  konsent- 
ratları,  yaşıl  yem,  ABK,  PABK  qatılması  mühüm  əhəmiyyətə 
malikdir.
Xəstəliyin  təsərrüfatdan  ləğv  edilməsindən  1  ay  keçmiş  və 
yekun 
dezinfeksiya  aparıldıqdan 
sonra  m əhtutlaşm alar 
götürülür.
Salm onellyoz
Salmonellyoz  (Salmonellosis  avium)  müxtəlif növ  quşların 
infeksion  xəstəliyi  olub,  körpələrdə septisemiya və diareya,  yaş­
lılarda  isə  gizli  bakteriyadaşıcılıqla səciyyələnir.
TARİXİ  MƏLUMAT.  İlk  dəfə  1892-ci  ildə  göyərçinlərdə 
salmonellyoz Löffler tərəfindən qeyd edilmiş və xəstəliyin törə- 
dəcisi  olan  s.typhi  murium  ayrılmışdır.  Sonralar  salmonellaları 
başqa növ quşlardan da əldə etmişlər.  Keçmiş SSRİ-də xəstəliy­
in  öyrənilməsində  V.M.Sadovski,  M.P.Prokofyeva,  İ.S.Zaqay- 
evski  və  başqalarının  böyük  xidmətləri  olmuşdur.
XƏSTƏLİYİN  TÖRƏDİcİSİ.  Xəstəlik  s.typhi  murium  tərə­
findən  törədilir.  Bəzən  xəstə  və ölmüş  quşlardan  həm  də  S.  es-
289

sen,  S.  anatum,  S.  enteridis  və  başqa  salmonella  qrupuna  m ən­
sub  olan  mikroblar da ayrılır.
Salmonella  cinsi  amerikan  tətqiqatçısı  Salmonen  şərəfm ə 
adlandırılmışdır.  Salmonellalar  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının 
körpələrinin  və  quşların  salmanellyozunu  törətməklə  yanaşı 
həm  də  bəzi  bakterial  və  virus  etiologiyalı  xəstəlikləri  mürək­
kəbləşdirir.
Salmonellalarla yoluxmuş heyvan  mənşəli  yeyinti  məhsulla­
rından  istifadə  etdikdə  insanlarda toksikoinfeksiyalar baş  verir.
Hal-hazırda  salmonellaların  1500-dən  çox  variantları  qeyd 
edilmişdir ki, bunlar da antigenlik quruluşuna və fermentativ fəal­
lığına görə bir-birindən fərqlidir. Quşların salmonellyozunun tö­
rədicisi  çöp  şəkilli  mikrob  olub,  ucları  ovoid  formadadır,  uzun­
luğu  2-4mkm,  eni  isə  0,2-0,6mkm-dir.  Köhnə  kulturalarda  çox 
vaxt  sapvari  formaları  da  müşahidə  edilir.  Amil  hərəkətlidir, 
anilin boyalarını asanlıqla qəbul edir, qramla mənfi boyanır.  Sal­
monellalar aerob  və ya  fakültativ aerobdur,  adi  qida  mühitlərin­
də  370S  temperaturda  mühitin  PH-1  7,2-7,6  olan  şəraitdə  asan­
lıqla  boy  verir.  Bunların  identifıkasiyası  üçün  çoxlu  miqdarda 
xüsusi  qida  mühitləri  hazırlanmışır.
DAVAMLILIĞI.  Salmonella typhi  murium qurumaya və xa­
rici  mühitin digər əlverişsiz faktorlarına davamlıdır.  O, təzə quş 
peyinində  90-120  gün,  quru  peyində  1,5  ilə  qədər  yaşayır. 
A.U.Xaşimov  müəyyən  etmişdir  ki,  quşların  salmonellyozunun 
törədicisi  daş,  kərpic,  taxta səthlərində  5  aya  qədər sağ qalır.
Kimyəvi  dezinfeksiya  vasitələrinin  təsirinə  davamlıdır.  Be- 
ləki,  salmonella typhi  murium  mikrobunu 5-6%-li  kreolin  emul- 
siyası, 3,5%-li natrium qələvisi məhlulu, tərkibində 5% fəal xlor 
olan  xlorlu əhəng  məhlulu  bir neçə saatdan  sonra öldürücü  təsir 
göstərir.
EPİZOOTOLOJİ  MƏLUMATLAR.  Salmonellyoza  əksər 
növ  kənd  təsərrüfatı  və  vəhşi  sərbəst  yaşayan  quş  növləri  həs­
sasdır. Xəstəlik daha çox ördək və qazlarda müşahidə edilir.  Da­
2 9 0
ha  çox  1-20  günlük  körpələr  xəstəliyə  tutulur.  Xəstəliyi  keçir­
miş  yaşlı  quşlar  uzun  müddət  bəzən  isə  ömrü  boyu  salmonella- 
daşıyan  olur.
İnfeksiya törədicisinin  mənbəyi  xəstə və salmonella daşıyan 
quşlar hesab edilir.  Bunlar amili xarici  mühitə kal  və yumurta ilə 
ixrac  edilir.  Xəstəliyin  törədicisi  üfüqi  və  şaquli  yolla yayıla  bi­
lir.  Daha  doğrusu  alimentar və transovarial  yoluxma yolu  müşa­
hidə  edilir.  İnkubatorlarda baytarlıq-sanitariya qaydalarına  əməl 
etmədikdə xəstəlik geniş şəkildə yayılır.  Xəstəliyin yayılmasın­
da  gəmiricilər  də  böyük  rola  malikdir.  Xəstəlik  törədicisinin 
transovarial  yolla  verilməsi  zamanı  embrionlar öz  inkişaflarının 
m üxtəlif dövrlərində tələf olur.  Bəzən cücə çıxımı  10-15% olur.
Epizootik ocaqlar adətən stasionarlığa malikdir, çünki  xəstə­
liyi  keçirmiş quşlar uzun müddət salmonella daşıyan  kimi  özünü 
göstərir.  Təsərrüfatlarda salmonellyozun təkrar baş verməsi  quş­
ların  ümumi  müqavimət  qüvvəsinin  aşağı  düşməsi  və  onların 
saxlanma texnologiyasının  pozulması  ilə əlaqədardır.  Qaz və ör­
dək  fermalarında  salmonellyozun  yayılmasına  onların  helmint 
və  koksidiyalarla yoluxması  kifayət dərəcədə təsir göstərir.  Əl­
verişsiz  şəraitdə  saxlanması,  avitaminozlar,  aspergillyoz  və  di­
gər  infeksion  xəstəliklərin  baş  verməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  sal- 
monellyozda  letallıq  kəskin  şəkildə  artır.  Xəstəlik  ilin  bütün  fə­
sillərində  qeyd  olunur.  Ancaq  ördək  və  qazlarda  kütləvi  xəstə­
lənmə  və  ölüm  ilin  yaz və  yay  aylarında  müşahidə  edilir.
Yaxşı  yemləmə və saxlama şəraitində olan quşlarda xəstəlik 
bəzən  subklinik  formada  gedir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  qaz  və 
ördək  balalarını  15°S  temperaturdan  aşağı  olan  su  mühitinə  ke­
çirdikdə  xəstəliyə həssaslıq  güclənir.
Quşların  saxlanma  şəraitindən,  xəstəlik  törədicisinin  viru- 
Ientliyi  və  orqanizmə daxil  olma  dozasından,  eləcə  də  mikroor- 
qanizmin  rezistenlik  dərəcəsindən  asılı  olaraq  infeksion  proses 
sporadiya halında, yaxud ümumi  qrupun 40-50%-nin  prosesə tu­
tulması  halında  özünü göstərir.  Letallıq  5-80%  arasında  dəyişir.
2 9 1

PATOGENEZ.Salrnonellyozun  gedişi  quşların  yaşından  ası­
lıdır.  40-45  günlük  qaz  və  ördəklərdə  salmonellyoz  iti  və  yarı- 
miti,  bundan  yuxarı  yaşlarda  isə  xroniki  gedir.  Bu  onunla  izah 
olunur ki,  körpə  vaxtı  quşlarda orqanizmə daxil olmuş  mikroor- 
qanizmlərə  qarşı  spesifik  antitellər  yaranmır.  Bundan  əlavə  bu 
dövrdə quşlarda tük örtüyünün  inkişafı sürətlənir ki,  bu da orqa­
nizmin  rezistenliyini  müəyyən  qədər  aşağı  salır,  ona  görə  də 
müxtəlif faktorlara  qarşı  orqanizmin  baryer  funksiyası  asanlıqla 
pozulur.  Ördək və qaz balaları  hətta s.typhi  muriumun kiçik do­
zaları ilə də asanlıqla yoluxur.  Bu da onunla izah olunur ki, mər­
kəzi  sinir sisteminin  struktur və  funksional  inkişafı  hələ tam  şə­
kildə  başa  çatmayıb  və  bunula da  əlaqədar olaraq  onların  orqa­
nizmi  öz  qoruyucu  qüvvələrini  müxtəlif faktorlara  və  o  cümlə­
dən  də  salmonellaların  inaktivləşdirilməsinə  yönəldə  bilmir. 
Orqanizmə  daxil  olmuş  amil  qan  vasitəsilə  qaraciyərə,  dalağa, 
böyrəklərə və digər orqanlara toplanır, onların  iltihabını  törədir. 
Xəstəliyin  patogenezinin  inkişafında  onun  termostabil  endotok- 
sinləri çox böyük rol oynayır.  Salmonellalarla yoluxmuş yumur­
taları  inkubasiya etdikdə amil  sürətlə çoxalaraq  toksin  hasil  edir 
ki,  bu  da embrionların  kütləvi  halda  tələfatına  səbəb  olur.
GEDİŞİ  VƏ KLİNİKİ ƏLAMƏTLƏRİ.  İnkubasiva dövrü  12 
saatdan  7  günə  qədərdir.  Xəstəlik  iti,  yarımiti  və xroniki  gedir.
45 günlüyədək ördək və qazlarda salmonellyoz iti gedir və bu 
zaman  iti  septiki  prosesə məxsus əlamətlər nəzərə çarpır.  Onlar­
da  ümumi  zəiflik,  hərəkətsizlik,  gözlərindən  yaş  axması  və 
gözün  qapalı  və  yaxud  yarıqapalı  olması,  qanadların  sallanması, 
tüklərin  pırpızlaşması,  iştahın  itməsi,  səndələmə  hərəkətləri, 
suya meyliyin annası  müşahidə edilir.  Xəstəliyin  inkişaf dərəcə­
sindən asılı olaraq serozlu-selikli  konyunktivit, kipriklərin  bir-bi­
rinə yapışması,  burun  yolundan  əvvəlcə selikli,  sonra  isə  selikli- 
irinli  axıntı  nəzərə  çarpır.  Xəstə  quşlarda  çox  vaxt  ishal  və 
ölümdən  qabaq  arxası  üstə çevrilir və  ayaqları  ilə  üzmə  hərəkə­
ti edir.  İti gediş  1-4 gün davam edir, ölüm 70% və daha artıq olur.
292
Yarım  iti  gediş  7-14  gün  davam  etməklə  kliniki  əlamətlər  iti 
gedişdə olduğu  kimidir,  ancaq  nisbətən zəif tərzdə  nəzərə  çarpır. 
Xəstəliyin əvvəlində sürətli selikli-serozlu və sonra isə selikli-irin­
li  konyuktivit  inkişaf edir.  Göz  bucağında  selikli-irinli  kütlətən 
ibarət olan qartmaq müşahidə edilir. Dimdiyin əsasını sıxdıqda bu­
run  yolundan  serozlu-irinli  maye  ayrılır.  Tüklər  kloaka  ətrafında 
bir-birinə yapışmış nalda olur.  Bəzən ağ ciyərin  iltihabı  nəticəsin­
də  tənəffüsün çətinləşməsi,  qaz  balalarında çox vaxt ətraf oynaq­
ların  iltihabı  görünür.  Yarım  iti  formada ölüm 40%- dən çox olur.
Xroniki  gediş nisbətən  yuxarı  yaş qrupunda müşahidə edilir, 
onlarda  arıqlıq,  inkişafdan  qalma,  ağ  ciyərin  funksiya  pozğun­
luqları, bəzən mərkəzi sinir sisteminin zədələnmələrinə məxsus 
əlam ətləri,  yəni  başın  yerə  qatlanması,  ayaqların  və  qanadların 
parezi  və  iflisi  nəzərə  çarpır.  Nadir  hallarda  qarın  boşluğuna 
suyun  yığılması  qeyd  olunur.  Salmonella  daşıyan  ördəklərdə 
bəzən  sarılıqlı  peritonit və  kloasit aşkar edilir.
P atoloji-anatom ik  d əy işilik lər. 
Ölmüş  embrionlarda  allan- 
toisin  şişi,  daxili  orqanlarda  nekroz  osaqları  və  çoxlu  miqdarda 
hemoragiyalar  müşahidə  edilir.  İnkubasiyanın  son  dövründə 
ölmüş  embrionda sarı  maddənin  sorulmaması,  qisasının  iltihablı 
olması, kütləsinin bərkiməsi və ya boşalması, sarımtıl  yaşıl rəng­
də olması  nəzərə çarpır.  Qaraciyərdə nekroz ocaqları, öd  kisəsi­
nin  qatı  ödlə  dolu  olması  və  böyüməsi,  ürək  əzələsində  nekroz 
ocaqları  qeyd  edilir.
Ölmüş  cücələrdə  bağırsaqların  selikli  qişasının  kataral  ilti­
habı,  divarlarının  qalınlaşması  bütün  bağırsaq  şöbəsində  çoxlu 
miqdarda  qan  sızmaları  görünür.  Xəstəliyin  xroniki  gedişindən 
ölmüş  quşlarda perikard boşluğunda serozlu və ya serozlu-fabri- 
nozlu ekssudat toplanır.  Dalaq qırmızı-bənövşəyi  rəngdə olmaq­
la  böyümüş  halda qeyd  olunur.
Xəstəlikdən ölmüş ördək və qaz cəsədlərində yumurtalıq və 
yumurta  yollarının  iltihabı,  qaraciyərdə  distrofıki  dəyişiklər, 
kloasit və  xolisistit müşahidə edilir.
293

Diaqnoz.Xəstəliyə  diaqnoz  qoymaq  üçün  onun  epizootoloji 
xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik  dəyişdik­
ləri  nəzərə  alınır  və  bakterioloji  müayinə  aparılır.  Bakterioloji 
müayinə  aparmaq  üçün  3-4  quş  cəsədi  baytarlıq  labaratoriyasına 
göndərilir. 
Labaratoriyada  daxili 
orqanlardan 
universal 
(ƏPA,ƏPB) və təfiiqi-diaqnostiki qida mühitlərinə (Endo,  Levin, 
Ploskirev)  əkilir.  Bundan  əlavə  yaşlı  ördəklərdə  xəstiliyi  m üəy­
yən etmək üçün aqqlyutinasiya reaksiyasından  istifadə edilir.