İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

İnfek siyanın  baş  verm əsi  və  inkişafında  m akroorqanizm in 
v ə   xarici  m ühit  am illərinin  rolu.
İnfeksiyanın  inkişafı  və  nəticəsi  yalnız  orqanizmə  daxil  ol­
muş patogen  mikrobun virulentlik dərəcəsi və miqdarından yox, 
həmçinin  heyvan  orqanizminin  ümumi  davamlılığı  və  xarici 
mühit  şəraitindən  də  asılıdır.  Xüsusilə  heyvan  və  quşların  növ, 
cins,  yaş  və  fizioloji  xüsusiyyətləri  bu  cəhətdən  böyük  əhə­
miyyətə  malikdir.  Bütün  bunlar orqanizmin  təbii  rezistentliyini 
xarakterizə  edir.  Təbii  rezistenlik  isə  orqanizmin  immunobiolo- 
ji  reaktivliyi  ilə  sıx  əlaqədardır.
Təkamül  dövründə  hər  hansı  heyvan  növü  kifayət  qədər 
qeyri-spesifik  qoruyucu  xüsusiyyətlər  əldə  etmişdir.  Buna  dəri 
və selikli qişaların baryer funksiyası,  iltihab reaksiyası, faqositoz 
prosesi, himoral  amillər, xüsusilə iisosizm, normal  bakteriolizin- 
lər,  konplement  və  properdin  sistemi  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 
edir.
Hər  hansı  bir  infeksiya  zamanı  ümumi  xarakterli  qoruyucu 
reaksiyalar  tədricən  spesifik  istiqamətlilik  xüsusiyyəti  qazanır. 
Nəticədə  faqositlərin  aktivliyi  yüksəlir,  müxtəlif toxumları  təş­
kil  edən  hüceyrələrin reaktivliyi dəyişilir.  Mikrob antigenlərinin 
təsirindən  spesifik  antitellərin  sintezi  baş  verir.
Təbii  davamlılıq  bir  çox  cəhətdən  xarici  mühit  şəraitindən 
asılıdır.  Orqanizmin  ümumi  davalılığının 
aşağı  düşməsində 
stressorların  rolu  böyükdür.
15

Stressorlar aşağıdakı  qruplara  bölünür:
1. 
Fiziki  stressorlar.  Buna  yüksək  və  aşağı  temperatur,  aşağı 
temperatur şəraitində  yüksək nisbi  nəmlik,  güclü  səslər,  ionlaş- 
dırıcı  radiasiya  və  s.  aiddir.
2. 
Kimyəvi  stressorlar.  Bu  qrupa  quş  binalarında  ammonya- 
kın,  hidrogen  sulfıdin,  karbon  qazının,  yüksək  konsentrasiyası- 
nın  və  inseksid  maddələri  aid  etmək  olar.
3. 
Yem  stressorları.  Bura  heyvanların  həddən  artıq  az  və  ya 
çox  yemləndirilməsi,  rasionda  birdən-birə  kəskin  dəyişiklik  və 
s.  aiddir.
4. 
Travmatik  stressorlar.  Buna  m üxtəlif  m ənşəli  travmaları 
aid  etmək  olar.
5. 
Bioloji  stressorlar.  Bunlara  misal  olaraq  infekson  və  inva- 
zion  xəstəlikləri,  vaksinasiyaları  və  s.  göstərmək  olar.
6. 
Texnoloji  stressorlar.  Bu  qrupa  quşların  tez-tez  yerinin 
dəyişdirilməsi, qruplaşdırılması, onların sıx halda yerləşdirilmə­
si  və  s.  misal  göstərmək olar.
7. 
Nəqliyyat  stressorları.  Heyvan  və  quşların  m üxtəlif nəq­
liyyat vasitələri  ilə  daşınması  buna aiddir.
Müxtəlif alimlərin  tədqiqatları  əsasında  məlum  olmuşdur ki, 
stressorların  orqanizmə təsiri  nəticəsində  adrenokortikotrop hor­
monların  istehsalı  sürətlənir.  Kortikoitlər  orqanizmə  iltihab  po­
tensialını  aşağı  salır,  patogen  mikrobun  orqanizmə  giriş  yolunda 
qranulyasiyanın  yaranmasını  ləngidir.  Quşların  az  yemləndiril­
məsi yəni  ümumi  aclıq zaman  immunitet zəifləyir, xroniki  infek- 
siyalar kəskinləşir,  orqanizmdə zülal  mübadiləsi  pozulur,  immu- 
noqlobulinlərin  sintezi  azalır,  faqositləin  aktivliyi  aşağı  düşür. 
Zülal  birləşmələrinin  rasionda  çoxluğu  da  nəticədə  orqanizmdə 
asidoza,  qanın  bakterisit xassəsinin  aşağı  düşməsinə  səbəb olur.
Kalsium  və  maqnezium  kationları  orqanizmdə  properdin  sis­
temini  tənzimləyir.  Natrium  kationları  və  xlor  anionları  isə 
həzm şöbəsi  sekretiərini  baktiriosidliyini  gücləndirir.
Hipoavitomiozlar zamanı, xüsusilə A vitaminin çatışmamaz- 
lığında maddələr mübadiləsində kəskin pozuntular baş verir, də­
ri  və  selikli  qişaların  baryer funksiyası  zəifləyir.
Quşların  fizioloji  təlabatına  uyğun  olmayan  xarici  mühit 
temperaturu  təbii  rezistenliyi  aşağı  salır.  Belə  ki,  soyuqlama  za­
manı  faqosit hüceyrələrini  aktivliyi  aşağı  düşür,  leykopeniya  in­
kişaf edir.  Xüsusilə  yuxarı  tənəffüs  yollarının  baryer  funksiyası 
zəifləyir, nəticədə potensial  patogen mikroblarının aktivləşməsi 
baş  verir.  Orqanimə  yüksək  temperaturu  təsiri  zamanı  potensial 
potogen  bağırsaq  mikroflorası  aktivləşir  və  bağırsaqların  keçi- 
ricilik  qabiliyyəti  güclənir.  Yüksək  temperatur şəraitində  istilik 
mübadiləsi  çətinləşir,  istilik  verilməsi  ağ  ciyərin  hiperventilya- 
siyası  hesabına  həyata  keçir.  Buda  tənəffüs  üzvlərinin  funksio­
nal  gərginliyinə  səbəb olur ki,  nəticədə  kütləvi  respirator xəstə­
liklər baş  verir.
İonlaşdırıcı  radiasiyanın  təsirindən  humoral  faktorların  ak­
tivliyi  pozulur,  dəri,  selikli  qişalar,  retikuloendotelial  sistem  ele­
mentlərinin  baryer  funksiyası  və  antitel  istehsalı  aşağı  düşür. 
Bütün  bunlar isə  autoinfeksiyaların  inkişafına və ekzogen  infek- 
siyaların  isə  baş  verməsinə  səbəb olur.
Daxili  faktorlar,  xüsusilə sinir sisteminin endokrin  və retiku- 
loendoterial  sistemin  vəziyyəti  də  nəzərə  alınmalıdır.  Qədim 
dövrlərdə məlumdur ki, bəzi  quş cinsləri  müəyyən  infeksion  xəs­
təliklərə  davamlıdır.  Və  seleksiya  yolu  ilə  davamlı  quş  cinsləri 
yaratmaq  olar.  Körpələrdə  yaşlılara nisbətən  orqanizmin  müda­
fiə  sistemləri  zəif olduğu  üçün onlarda bir sıra spesifik  xəstəlik­
lər qeyd  olunur.
Demək, təbii  rezistendlik genetik möhkəmlənmiş xüsusiyyət 
olub,  ancaq  onun  dərəcəsi  quşların  növ,  yaş,  cins  və  fərdi  xüsu­
siyyətlərindən,  həmçinin  xarici  mühit  şəraitindən  asılıdır
3 i3
17
Azerbaycan  RMpubllkaıı 
Prezidentinin
t»l»r İdarəsinin
K İ T A B X A N A S I

İnfeksiyanın  form aları,  infeksion  x əstəlik lərin  
baş  verm əsi  və  dinam ikası
İnfeksiya  müəyyən  kliniki  əlamətləri  ilə  özünü  göstərən  in­
feksion xəstəlik halında və gizli, yəni  latent, inapparant infeksiya, 
immunlaşdırı subinfeksiya və mikrobdaşıyıcılıq  halında gedir.
İnfeksion xəstəliklər qeyri-infeksion xəstəliklərdən spesifik­
liyi,  kontagiozluğu,  mərhələlərlə  inkişafı  və  postinfeksion  im­
munitetin  yaranması  ilə  fərqlənir.
İnfeksion  xəstəliklər zamanı  xəstəlik  törədicisinin  xəstələr­
dən  sağlamlara  kontakt  və  ya  aralıq  obyektləri  vasitəsilə  veril­
məsi  halı  kontagiozluq adlanır.  Quşların bir çox infeksion xəstə­
likləri  yüksək dərəcədə kontagioz xəstəliklər hesab  edilir.
İnfeksion  xəstəliklərin  əvvəlcə  inkubasiya  sonra  prodromal 
daha sonra kliniki əlamətlər dövrü və nəticə halında getməsi on­
ların m ərhələlər üzrə inkişafını göstərir.  İnqubasiya, xəstəlik tö­
rədicilərinin  orqanizmə daxil  olması  anından  ilk  kliniki  əlam ət­
lərin görülməsinədək,  latent infeksiyalarda isə  immunobiolji  re­
aksiyaların  ilk  müsbət  nəticəsinədək  olan  dövrə  deyilir.  Bu 
dövr bütün  infeksion  xəstəliklər üçün  xarakterikdir,  müddəti  isə 
müxtəlif olmaqla bir neçə saatdan  bir neçə gün,  bəzi  xəstəliklər 
zamanı  isə  bir neçə  aya qədər davam  edir.  İnqubasiya dövründə 
quş  orqanizmində  mikrobların  miqdarı  artır,  onun  toksini  çoxa­
lır,  maddələr  mübadiləsi  pozulur,  qanın  formal  elementlərində 
müəyyən  keyfiyyət  və  kəmiyyət  dəyişiklikləri  baş  verir,  ancaq 
kliniki  əlam ətlər görünmür.
İnqubasiya dövrü prodromal dövrlə əvəz olunur ki, bu da bir ne­
çə saatdan  bir -iki  günə qədər davam  edir.  Bu dövrdə qeyri-spesi- 
fık  əlamətlər  müşahidə  edilir.  Prodromal  dövr  kliniki  əlamətlər 
dövrü  ilə əvəz olunur.  Bu dövrdə xəstəliyə məxsus olan əlamətlə­
rin  əksəriyyəti  nəzərə  çarpır.  İnfeksion  xəstəliklərdə  kliniki  əla­
mətlər həddən artığ  müxtəlif tərzdə müşahidə edilir ki, bu da ayn-
18
ayrı orqanların  funksional  dəyişiklikləri  ilə əlaqədardır.  Bəzi  klini­
ki  əlamətlər,  məsələn:  temperatırın yüksəlməsi, ümumi zəiflik ək­
sər  infeksion  xəstəliklər  üçün  xarakterikdar.  Orqanizmdə  istiliyin 
tənzimlənməsinin pozulması pirogen faktorların, yəni bakterial tok- 
sinlərin,  hüceyrə  və toxumların parçalanmasının  aralıq  məhsulları­
na təsirindən baş verir. İnfeksion xəstəliklər zamanı bakterial və to­
xuma  mənşəli  toksiki  məhsullar ürək  əzələsi  və  qan  damarlarına, 
həmçinin veqetativ  sinir sisteminə təsir edərək,  müxtəlif xarakterli 
zədələnmələrə səbəb olur.  Nəticədə həm  funksional  həm  də  üzvi 
dəydiklər  meydana  çıxır.  Mərkəzi  sinir  sisteminin  zədələnmələri 
zamanı  quşlarda  oyanıqlıq  və  ya  ölgünlük,  adinamiya,  qıc  olma, 
reflekslərdə dəyişkənlik və meninqoensefalit simptomlan  görünür.
İnfeksion  prosesin  yüngül  gedişi  zamanı  orqanizmin  bütün 
fizioloji  sistemlərinin  pozulmuş  funksiyları  tədricən  bərpa  olu­
nur,  baş  verən  kliniki  əlamətlər  zəyifləyir  və  rekonvalesensiya 
dövrü  ilə  əvəz  olunur.  Bu  dövrün  müddəti  xəstəliyin  xüsusiy­
yətindən  quşların  immunobioloji  reaktivliyindən,  onların  sax­
lanma  və yemləmə  şəraitinjdən  və  s.  asılıdır.
İnfeksion  xəstəliklər  ildırımvari,  iti,  yarım  iti,  xroniki  gediş- 
lidir.  İldırımvari  gedişdə əsasən  septisimiya,  viremiya,  bəzi  hal­
larda  isə  toksemiya  nəticəsində  quşlarda  qısa  müddətdə  ölüm 
baş  verir.  Xarakterik  kliniki  əlamətlər  ildırımvari  gedişdə  tam 
şəkildə  inkişaf  edə  bilmir,  iti  gediş  zamanı  xəstəliyə  məxsus 
olan əlamətlər aydın şəkildə nəzərə çarpır, yarım  iti gedişdə kli­
niki  əlamətlər  nisbətən  tədricən  inkişaf edir  və  patoloji-anato- 
mik dəyişdiklər daha xarakterik olur.  Xəstəliklərin xroniki gedi­
şində patoloji  proses aylarla və bəzən  daha uzun  müddət davam 
edir,  kliniki  əlam ələr isə  o  qədər də  xarakterik  olmur.
Hər  hansı  xəstəlik  üçün  xarakterik  olan  bütün  əlam ətlər 
kompleks  halda  nəzərə  çarpırsa,  xəstəliyin  belə  forması  tipik 
forma  adlanır.  Bəzən  xəstəliklər  həddindən  artıq  ağır  və  ya 
yüngül  gedirsə,  bu  xəstəliyin  attipik  forması  adlanır.  Son  za­
19

manlar  infeksion  xəstəliklərin  atipik  forması  daha  çox  nəzərə 
çarpır  ki,  bu  da  quşçuluqda  antibiotiklərin  və  digər müalicə  va­
sitələrinin  çox  tədbiqi  ilə  izah  olunur.
Bəzən  infeksion  xəstəliklər  gizli  formada  gedir,  bu  isə  çox 
vaxt immunlaşdırıcı subinfeksiya ilə nəticələnir.  Mikrobun az do- 
zalardla  orqanizmə  dəfələrlə  daxil  olaraq,  immunobioloji  reak­
siyalar törətməsi,  bunun  əsasında spesifik antitellərin sintezi  ha­
disəsi  immunlaşdırıcı  subinfeksiya  hadisəsi  adlanır.
Mikrobdaşıyıcılıq  infeksiyanın  xüsusi  forması  olub,  kliniki 
sağalmadan  sonra  müəyyən  müddət  ərzində  quşlar  arasında 
müşahidə  edilir.  Mikrobdaşıyan  quşlar epizootoloji  nöqteyi  nə­
zərdən  təhlükəli  olub  infeksiya törədicisinin  potensial  mənbəyi 
sayılır,  bunlar müəyyən ərazidə epizootik ocağın saxlanmasında 
və təkrar infeksiyaların  baş  vennəsinə  böyük  rol  oynayır.
İnfeksiyanın  bir  formasının  digərinə  keçməsi  qeyd  edilir. 
Belə  ki,  mikrobdaşıyıcılıq  və ya gizli  infeksiya orqanizmin  rezis- 
tentliyi  aşağı  düşdükdə  infeksion  xəstəlikyə,  və  əksinə  infeksi­
on  xəstəlik  isə  gizli  infeksiyaya  keçə  bilər.
İm m unitet
İmmunitet /immunitas/ -  qeyri  həssaslıq  deməkdir.  Yəni  ge­
netik  yabançı  maddəyə  qarşı,  o  cümlədən  patogen  mikroba  və 
ya  onun  toksininə  orqanizmin  qeyri-həssaslığıdır.  Klassik  im- 
munologiyaya  və  onun  banilərinə /L.Prastet,  P.Erlix,  İ.İ.Meçni- 
kov/  görə  infeksion  xəstəliklərə  qarşı  qeyri-həssaslıq  dedikdə, 
xəstəlik  törədən  amillərə  qarşı  orqanizmi  qoruyan  sistem  başa 
düşülməlidir.  İmmunitetin  yaranmasında  bütün  orqanizin  iştirak 
edir  və  bu  mürəkkəb  prosesin  orqanizmdə  inkişafında  mərkəzi 
sinir sistemi  balıca  rol  oynayır.
İmmunologiyanın  bir  sərbəst  kimi  həll  etdiyi  m əsələlər  və 
vəzifələr  çox  mürəkkəb  və  çətindir.  Ancaq  immunologiyanın
20
əsas  istiqaməti  immunitetin  faktorlarını  və  mexanizmini  öyrən­
məkdir.  Bunun  əsasını  İ.İ.Meçnikov  qoymuş  və  immunitetin 
əm ələ  gəlməsində  foqositar  nəzəriyyəni  irəli  sürmüşdür.  Bun­
dan sonra  1901-ci  ildə P.Erlix Humoral nəzəriyyəni təklif etmiş­
dir.  Sonralar İ.P.Pavlov/1938/, Q.Selye/1942/,  F.B em et/1959/, 
P.F.Zdradovski  /1961/,  Qaşek  -   Medavr  /1964/,  R.V.Petrov 
/1976/ immunitetin əm ələ gəlmə mexanizmini  öyrənib, onun  fi­
zioloji  qanunlara  tabe  olmasını  irəli  sürmüşlər.
Müasir  immunologiya  elminə  görə  infeksion  xəstəliklərin 
törədiciləri  və ya antigen təbiətli  yabançı qıcıq orqanizmdə qey- 
ri-spesifık  reaksiyalar əm ələ gətirir.
1.Spesifik  antigenlə  reaksiyaya  girən  və  qanda  sirkuliyasiya 
edən  antitellərin  biosintezi  və  təcili  hepperhəssaslığın  əmələ 
gəlməsi/A.Y.Qurviç  1968/.
2.  Ləngidilmiş hepethəssaslığın yaranması /B.D.Bronda  1965/
3.  Tolerantlığın  orqanizmdə baş verməsi /T.N.Fontalin  1968/
İmmunitetin  əm ələ  gəlməsi  spesifik  və  qeyri-spesifık  reak­
siyalardan  və orqanizmin  ümumi  rezistenliyindən  asıldır.
Orqanizmin  davam lığında  iştirak  edən  bütün  qeyri-spesifik 
amillərin  cəmi  rezistenlik  adlanır.  Orqanizmdə  immunitetin  ya­
ranmasında spesifik və qeyri-spesifık amillər bir-biri  ilə sıx  əla­
qədardır.  Orqanizmin  qeyri-spesifık  müdafiə  mexanizmi  komp­
leks  xarakter  daşıyır  və  bu  dəqiq  şəkildə  «özününkünü»  və 
«özgəni»  fərqləndirir.  Deməli  özününkünü  yəni  orqanizmin 
normal  hüceyrələrini  və  molekullarını  patogen  mikroblardan, 
zülallardan,  polisaxarilərdən,  irsi  dəyişmiş  hüceyrələrdən  və 
başqa  maddələrdən  müdafiəsini  «özgənin»  isə  parçalanması  və 
orqanizmdən  ixrac  olunmasını  təmin  edir.
Antigen qıcığına orqanizmə spesifik reaksiyası  immun cavab 
adlanır.  Orqanizmdə  qeyri  həsasslığın  inkişafında  spesifik  amil­
lərdən  başqa  qeyri-spesifik  yəni  ümimü  təsirə  malik  olan  amil­
lərdə  iştirak  edir.
21

Orqanizmin qorunmasında iştirak edən spesifik və qeyri-spe- 
sifık  daimi  və  patogen  mikrob  orqanizmə  daxil  olduqdan  sonra 
əmələ  gələn  faktorlar I  saylı  cədvəldə  göstərilir.
Cədvəl 1.  Spesifik  və qeyri-spesifık faktorlar /A. A. Konopatkinə görə/
Təsir xassəsinə
Vaxta 
.. 
görə
görə
Qeyi-spesifik
Spesifik
D a i m i   f a k t o r l a r
1. 
D ə r i n i n   v ə   s e l ik l i   q i ş a l a ­
r ı n   m ü d a f i ə   x a s s ə l ə r i
2 .  
F a q o s i t a r  v ə   l i m f o i t   s i s t e ­
m in   b a r y e r   x a s s ə s i
3 . 
N o r m a l   m i k r o f l a r ı m n  
m ü d a f i ə   f u n k s iy a s ı
4 . 
H u m o r a l  f a k to rla r  /liz o s im , 
n o r m a l  a n tite llə r ,  k o m p le -  
m e n t,  p r o p e rd in   v ə   s ./
5 . 
F iz io lo ji  f a k to r la r   /ü m u m i 
t e m p e r a t u r   m ü b a d i l ə   p r o ­
s e s l ə r i n i n   m e t a b o l i z m i /
6 . 
T o x u m a la r ı n   v ə   h ü c e y r ə ­
l ə r in   g e n o t i p i k   v ə   f e n o ti-  
p ik   r e a k s iy a s ı
P a to g e n   m i k r o b   o r q a n i z m ə  
d a x il  o l d u q d a n   s o n r a  
ə m ə l ə   g ə l ə n   f a k t o r l a r
1  . İ l t i h a b
2 .  
R e a k t i v   z ü l a l
3 . i n t e r f e r o n
1 . S p e s i f i k   m i k r o f a q l a r
2 .  
P l a z m a t i k   h ü c e y r ə l ə r
3 .  
L i m f o i d   h ü c e y r ə l ə r
4 .  
İ m m u n c i s i m l ə r
Dəri  və  selikli  qişilar  orqanizmin  müdafiə  örtüyü  olmaqla 
ümumi  rezistendlikdə  böyük  rol  oynayır.  Dəri  mexaniki  müda­
fiə ortiiyü olmaqdan  başqa  bir çox  bakterialara  bakteriostatik  və 
hətta  baktereosid  təsir  göstərir.  Orqanizmin  selikli  qişaları  da 
mexaniki  müdafiə  xassəsindən  başqa  bakteriosid  xüsusiyyətə 
malikdir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  selikli  qişaların  ifrazatında  li- 
zosim  vardır  və  bu  da  bir  çox  mikroblara  və  xüsusilə  kokklara 
qarşı  yüksək  fəallığı  ilə  səciyyələnir.
Dəri  və  selikli  qişalar  orqanizmin  təbii  baryerləri  olduğuna 
görə,  quşçuluq  səhəsində çalışan  mütəxəsislər quşların  saxlama
22
və yemləməsində elə bir şərait yaratmalıdırlar ki, bu təbii baryer­
lərin  tamlığı  pozulmasın.
Mikrobların  quş orqanizminə daxil  olması  onun burada artıb 
çoxalması  ilə  nəticələnir  və  bu  zaman  metobolitlər  yaranır  ki, 
infektin giriş  yolunda müxtəlif qoruyucu  reaksiyaların yaranma­
sına  səbəb  olur.  Nəticədə  leykositlərin  qan  damarından  sürətlə 
çıxması  və  iltihab  ocağını  əhatə  etməsi  qeyd  olunur.  Ağ  qan 
hüceyrələri  foqositoz  prosesində  aktiv  şəkildə  iştirak  edir.  Belə 
qeyri-spesifık  qoruyucu  faktor  pseudoeozinofıllərin  köməkliyi 
ilə kənd təsərrüfatı  heyvanlarından fərqli olaraq, hətta tronbosit- 
lərin vasitəsilə həyata keçirilir. Qan serumunda bakteriostatik və 
baktereosit təsirli  maddələr daima olmaqla bunlara  misal  olaraq 
lizinləri,  lizosimi,  komplimenti,  properdini  və  limfokinləri  gös­
tərmək olar.
Lizinlər-antitellər  olmaqla  bir sıra  növ  bakteriyaları  və  erit- 
rositləri  lisizə  uğradır.  Bir çox heyvan və quş növlərinin qan  se­
rumunda  B-lizinlər aşkar  edilmişdir və  bunlar  təbii  rezistendlik 
faktorlarına aid edilir.  Bu trombositlər tərəfindən  istehsal olunur 
və  qrammüsbət  mikroorqanizmlərə təsir edir.
Lizosim  fermentlər /muramidoza/ qrupuna  aid  xüsusi  maddə 
olub  orqanizmin  m üxtəlif toxumlarında,  xüsusilə  iltihaba  tutul­
muş  toxumalarda  müşahidə  edilir.  Makro  və  mikrofaqlar  tərə­
findən  sintez  olunur.  Lizosim  quşların  yumurtasında,  ağız  su­
yunda,  leykositlərdə  və  makrofaqlarda  müşahidə  edilir.  Bunla­
rın  zədələnməsi  zamanı  lizosim  ətraf toxumaya  daxil  olur.  Qa­
nın  plazmasına  bu  zədələnməmiş  leykositlərdən  və  makrofak- 
lardan  da  daxil  ola  bilir.  Lizosim  qeyri-spesifık  rezistentlik  fak­
torudur,  antitel  yaranmasına  təsir  etmir  və  qanda  onun  təyin 
edilməsi  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.
Kompliment mürəkkəb çox komponentli  sistemdir və 9 kom­
ponentdən  ibarətdir.  /C1-C9/  .  Bu  mononuklear  foqositlər  tərə­
findən sintez olunur.  Kompliment davamsızdır, termolabildir, adi
23

şəraitdə  saxladıqda  müəyyən  vaxtdan  sonra  parçalanır.  Kompli- 
ment tək  halda  zəif qoruyucu  xassəyə  malikdir,  ancaq onun  işti­
rakı  şəraitində  spesifik əkscisimlərin,  properdinin  və  başqa  anti- 
mikrob  amillərin  təsirini  gücləndirir.  Quşların  qanında  kompli- 
ment nisbətən azdır, ona görə də bunu uzun müddət müəyyən et­
mək mümkün olmamışdır.  Son zamanlar aparılan tədqiqatlar nə­
ticəsində müəyyən edilmişdir ki, kompliment orqanizmin qorun­
masında kompleks yaratma və anafilotoksin  əm ələ gətirmək yo­
lu ilə allergeni qandan xaric edir. Anafilotoksin komplimentin C3 
və C5  subkompanentindən  ibarət olub qan  damarlarının  keçirici- 
liyini  artırır.  Məhz bunun nəticəsində də immun komplekslərinin 
və allergenlərin qandan  kənarlaşması  baş verir.
Properdin /latınca  perdo-öldürmək,  parçalamaq/  1954-cü  ildə 
Pillemer tərəfindən kəşf edilmişdir.  Bunun  bakterisit təsiri  qanda 
kompliment  və  maqnezium  ionlarının  olması  ilə  əlaqədardır.  Bu 
orqanizmdə  sistem  halında nəzərə  çarpır və  3  komponetdən  iba­
rətdir:  1.  Properdin-serum  zülalı.  2.  Maqnezium  ionları  və  3. 
Kompliment.  Properdinin  miqdarı  qanda  azalarkən  orqanizmin 
ümumi  rezistendliyi  aşağı  düşür.  Qan  serumuna  polisaxaridlərə 
aid  olan  zimozan,  inulin  və  ya  immunoqlobulin  A  əlavə  etdikdə 
properdin aktivləşir və C-3 proaktivizatoru enzimə çevrilir.  Bu isə 
öz növbəsində C 3-ü aktivləşdirərək C 3b yaradır.  Komplementin 
aktivləşməsinin  alternativ yolunun  mahiyyəti  bundan  ibarətdir:
Qan  serumunun  bakterisid  aktivliyi  mikrobəleyhinə  kəskin 
xüsusiyyətə  malik  olub  bunun  tərkibinə  təbii  rezistentliyin  hu­
moral  amilləri  daxildir.  Bunun  tərkibində  lizosim / qrammüsbət 
mikroblara qarşı / və komplement / qarmmənfi  mikroblara / qar­
şı mövcuddur.  Məlumdur ki, orqanizmin müxtəlif orqanlar siste­
minin normal mikroflorası  mövcuddur. Orqanizmin rezistentliyin- 
də  normal  mikroflora  çox  böyük  rola  malikdir.  Normal  ırıikro- 
floranın qoruyucu  funkiyası  mikroblarda antoqonizm  hadisəsinə 
əsaslanıbdır.
24
Əgər mikrob  dəri  və  selikli  qişaların  qoruyucu  baryerini  ke­
çirsə  toxumların  dərinliyinə  sirayət  edir  və  burada  iltihab  törə­
dir.  İltihab  prosesi  müxtəlif qıcıqlandırıcı  faktorların  təsirindən 
yaranan  orqanizmin  mürəkkəb  reaksiyasıdır.  İltihabın  müdafiə 
funksiyası  İ.İ.Meçnikovun  klassik  tədqiqatları  əsasında  müəy­
yən  edilmişdir.  İltihab  nəticəsində  orqanizm  mikroblardan  azad 
olur və bununda  əsasını  faqostoz prosesi  təşkil  edir.
Faqositoz  orqanizmə  daxil  olmuş  patogen,  diri  və  ya  ölmüş 
mikrobların, həmçinin yabançı  hissəciklərinin orqanizm  hüceyrə­
ləri  tərəfindən  udulması  və  hüceyrə  daxili  enzimlərin  köməkliyi 
ilə  həzm  olunmasından  ibarətdir.  İltihab  və  faqositoz  orqanizmə 
daxil  olmuş  mikrobun  tutulması  və məhv edilməsini  təmin  edir.
Müxtəlif hüceyrələr faqositoz aktivliyə malikdir, ancaq daha 
çox  limfoid-makrofaq sistemi  hüceyrələri  bu xüsusiyyətə malik­
dir.  Faqositoza uğramış hüceyrələrin taleyi  müxtəlif tərzdə qeyd 
olunur.  Əgər  faqosit  hüceyrələri  daxilində  mikrobların  əriməsi 
və ölümü  baş verirsə bu proses tam  faqositoz adlanır.  Ancaq bə­
zən  faqositoz prosesi zamanı mikrobların hamısı tələf olmur, on­
ların  bir hissəsi  öz  həyat  fəaliyyətlərini  saxlayır ki,  bu  natamam 
faqositoz  adlanır.  Bəzən  mikrobların  faqosit  hüceyələri  daxilin­
də  çoxalması  qeyd  olunur ki,  nəticədə  hüceyrələr tələf olur.
Faqostozun aktivliyinə bir çox faktorlar təsir göstərir. Antitellər, 
kalsium  duzları,  xolesterin,  yağların  oksidləşməsi  və  parçalanması 
törədən maddələr və iltihab prosesi zamanı  ayrılmış histamin  faqo- 
sitozu aktivləşdirilir. Avitaminozlar, asetilxolin və kortikosteroidlə- 
rin orqanizmdə miqdarının artması  isə bu prosesi  zəiflədir.
Orqanizmin  genetik  yad  vasitələrdən  qorunmasında  əsas  ro­
lu orqanizmin  immun sistemi oynayır.  İmmun sistemin tərkibinə 
mərkəzi  və pariferik orqanlar daxildir.  İmmun  sistemin  mərkəzi 
orqanlarına  heyvanlarda  timus,  fabrisiy  kisəsi,  peyer  yığıntıları 
və  sümük  iliyi,  periferik  orqanlara  isə -  qan,  liınfa düyünləri  və 
dalaq  daxildir.  Bu  sistemin  əsas  məhsulu  limfositlərdir.
25

Timus və ya çəngələbənzər vəzin embriogenezin birinci ayın­
da əsası  qoyulur və  bətndaxili  inkişafın  sonunda  kütləsinə  görə 
maksimuma  çatır.  Heyvanlar  yaşa  dolduqca  bu  involyasiyaya 
uğrayır, ancaq tamamilə yox olmur. Vəzin qabıq qatı  sıx şəkildə 
kiçik  limfosit  yığımları  ilə  təchiz  olunmuş  və  bu  limfositlər  ti- 
mositlər adlanır.
Fabrisiy  kisəsi  quşların  kloakasının  çıxıntısı  kimi  olub  quş­
larda  embrional  inkişafın  12-13-cü  günlərində  formalaşır  və 
cücələrin  həyatlarının  7-ci  həəftəsindən  sonra atrofıyalaşır.  Bu­
nun  qabıq  hissəsində  yetkin,  beyin  zonasında  isə  -   yetkin  ol­
mayan  limfositlər aşkar edilir.
Peyyer  yığıntıları  nazik  bağırsaq  şöbəsinin  selikli  qişası  al­
tında  yerləşmişdir  və  limfositlər fabrisiy  kisəsində  olduğu  kimi 
yerləşmişdir.
Sümük  iliyi  gövdə  hüceyrələrinin  əsas  istehsal  olunan  yeridir. 
Bu hüceyrələrin hamısı retikulyar stromanın gözcüklərində yerləşir.
Qan  periferik  immun  sistemin  toxuması  olub  müxtəlif təyi­
natlı  və  müxtəlif dərəcəli  yetkinliyə  malik  olan  ayrı-ayrı  limfo- 
id  hüceyrələrdən,  həmçinin  qranulositlər və  monositlərdən  təş­
kil  olunmuşdur.  Embriogenez  dövründə  heyvanların  qanı  limfa 
və limfoid orqanların hesabına  leykositlərlə zənginləşir.  İri buy­
nuzlu  heyvanların  bətndaxili  inkişafının  ilk  aylarında  periferik 
qanda  limfositlər, sonra isə monositlər, eozinofıllər və neytrofil- 
lər meydana çıxır.  Ontogenezin əvvəlində əvvəlcə yetkin,  sonra 
isə yetkin olmayan  limfoid hüceyrələrlə təmsil olunur.  Monosit­
lər embrional  inkişafının  ikinci ayında,  eozinofıllər və neytrofıl- 
lər isə  3-cü  ayında  periferik  qana daxil  olur.
Dalaq  ağ  özək  halında  xüsusi  limfoid  toxumaya  malikdir. 
Limfa damarlarının yoxluğu ilə əlaqədar olaraq ağ özək trabekul 
və  cibciklərin  vasitəsi  ilə  qan  damarları  ilə  əlaqələnir  və  onu 
gövdə  və  limfoid  hüceyrələri  ilə  təmin  edir.  Ağ  özək  limfa 
düyünləri  tipi  kimi  qurulmuşdur.
26
Quşlar  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarından  limfo  sisteminin  qu­
ruluş  xüsusiyyətinə  görə  əsaslı  şəkildə  fərqlənir.  Quşlarda  limfa 
düyünləri  yoxdur.qaz  və  ördəklərdən  başqa  quşlarda  limfoid  to­
xuma həzm və tənəffüs sisteminin selikli  qişasının epiteli  hücey­
rələrinin altında yerləşmişdir.  Xüsusilə bu çinədən vəzisində, fa­
brisiy  kisəsində  və  dalaqda  daha  yaxşı  inkişaf etmişdir.  Fabrisiy 
kisəsi və çəncəlvari vəzi quşların mərkəzi  limfoid orqanları  kimi 
adaptiv  immunitetin  ontogenetik  immunitetində  mühüm  rol  oy­
nayır.  Aparılan  tədqiqatlar  nəticəsində  müəyyən  edilmişdir  ki, 
çəngəlvari vəzi,hüceyrə immunitetinə, fabrisiy kisəsi  isə atitellə- 
rin sintezinə nəzarət edir.  Kənd təsərrüfatı  heyvanlarından  fərqli 
olaraq  quşlarda  timositlirin  iki  subpopulyasiyası  qeyd  olunur  ki, 
bunlarda elektroforetik  hərəkətinə görə  bir-birindən  fərqlənir.
Quşlarda  mərkəz  limfoid  orqan  fabrisiy  kisəsi  hesab  edilir. 
Bu  orqan  kloakanın  dorzal  səthində  yerləşib  və  onun  əsası  em­
brional  inkişafının  5-ci  günü endodermadan  baş verir.  Bunda  ilk 
limfositlər  8-ci  gündə  meydana  çıxır və  kisə  12-ci  gündə  tama­
milə  formalaşır.  Kisənin  əksər  hüceyrələrində  səthi  immunoq- 
lobulinlər  embrionun  inkişafının  16-18-ci  günündə  aşkar  edilir 
və  18-20-ci gündə onların  miqdarı  nəzərə çarpacaq dərəcədə ar­
tır.  Postnatal  ontogenezdə  fabirsiy  kisənin  maksimum  ölçüsü 
4,5-12  həftəlikdə  qeyd  olunur,  sonra  isə  involyusiyaya  uğrayır.
İmmunoqlobulin  M  /İ  q  M/  ontogenez  prosesində  kisənin 
limfositləri də  həm  hüceyrənin səthində, həm də sitoplazmasın- 
da aşkar edilən  ilk  immunoqlobulin  sinfidir.
Fəaliyyəti  və  involyusyası  prosesində  fabrisiy  kisəsi  hücey­
rələri  hansı  ki,  humoral  immunitet  üçün  məsuliyyət  daşıyır əv­
vəlcə sümük  iliyinə  miqrasiya  edir,  sonradan  isə dalaqda  müşa­
hidə  edilir.  Tiınusun,  fabrisiy  kisəsinin  və  dalağın  histon  və  ri- 
bosomol  zülallarını  biokimyəvi  tərkibcə  bir-birinə  yaxındır, 
ancaq  polisomlar  timus  və  fabrisiy  kisəsi  nüvəsində  yarandığı 
gündən  müşahidə  edildiyi  halda,  dalaqda  yalnız  30-cu  gündə
27

qeyd olunur.  Bu  kisədə  immunoqlobulinlərin  sintezinin  tez  baş­
lanması və onun atrofıyası zamanı bu funksiyanın dalağa keçmə­
sini  göstərir.  Cücələrdə  kisə  asılı  olmayan  immunoqlobulin  is­
tehsalı  sisteminin  olması  güman  edilir.
Quşların humoral  immuniteti 2 sistemlə: həqiqi humoral və se- 
kretor immun sistemlərlə təmin olunur.  Sistemin  funksional  aktiv­
liyi embrionun, cücənin və ya quşun yaşından asılı  olaraq dəyişilir 
və fabrisiy kisəsinin  nəzarətində olur.  B-hüceyrəyə populyasi- 
-yasının sintez məhsulları  immunoqlobulin  M.  G  və A.  həm­
çinin  sekretor  immunoqlobulin  A  və  qamma  hesab  edilir.  Axı­
rıncı  funksional  olaraq heyvanların  İ  G-ə ekvivalentidir.  Sekre­
tor  immunoqlobulin  A  toyuqlarının  önündə,  ağız  suyunda.  To-