İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

Vaxt
günlə
Freyindin  tam  ol­
mayan  adyuvantı
Virus  materiallarının  dozası  mk  q
Hind  donuzları
Ada  dovşanları 1
1
+
4 
x  
50 / 
d  
/ 
a  
)
4 
x  
75  / 
d   /   a   )
21
+
4 
x  
25  / d / 
a   )
4 
x  
50 / 
d  
/ 
a  
)
42
+
4 
x  
25  / 
d  
/ 
a  
)
4 
x  
50 / 
d  
/ 
a  
)
63
-
2 
x  
50 / 
ə  
/ 
i 
)
2 
x  
100/ 
v / d  
)
6 8
-
q a n s ı z l a ş d ı r m a
q a n s ı z l a ş d ı r m a
Analizin  ikinci  mərhələsində  inkubasiya  37°S  temperaturda 
1  saata  həyata  keçirilir.  Bundan  sonra  yoxlanılan  və  nəzarət 
nümunələrində  radioaktivlik  ölçülür.
Nəzarət və  mənfi  sınaqlara nisbətən  tədqiq  olunan  materialda 
radioaktivliyin 2-3 dəfə artması zamanı nəticə müsbət hesab edilir.
RİA-ın  bərkfazalı  vasitəsiz  üsulu.  Bu  üsul  daha  həssas  ol­
maqla  müxtəlif  virusun  antigenlərinin  təyin  üçün  istifadə  olu­
77

nur.  Bu  üsuun  mahiyyəti  ondan  ibarətdir ki,  nəzərdə  tutulan  vi- 
russpesfik atitellər polistrol kürəciklərdə adsorbsiya edilir.  Viru­
sun növündən və tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq qrup və ya 
tip preparatlar tədbiq  olunur tədqiqatın birinci  mərhələsində ge­
niş diapazonlu immunoreagentlərin,  ikinci  mərhələsində isə tip- 
spesifik  preparatların  istifadə  edilməsi  məqsədyönlüdür.
Antitellərlə  örtülmüş  polistirol  kürəciklər  və  digər  bərk 
kütləli  vasitələr  karbonatlı  buferdə  4°  S  temperaturda  3  həftəyə 
qədər -  virus  antigenləri  örtülmüşlər  isə  1  ilə  saxlana  bilər.
Adsorbsiya olunmuş nişanlanmamış  antitellərin  üzərinə  toyu­
ğun qan  serumunda,  kalında olan antigen əlavə edilir və  1  saat ər­
zində 37° S temperaturda inkubasiya edilir.  Yaranmış spesifik anti- 
gen-antitel  kompleksi  üzərinə tipspesifık  virus  antigeni  əlavə  edi­
lir və  1  saat müddətində 37° S-də yenidən inkubasiya edilir. Yaran­
mış kompleksə antigen kimi  baxaraq  onun  üzərinə  radioaktiv  125 
nişanlanmış  növ  və  daha yaxşı  olar ki,  tipspesifık  antiqamma-qlo- 
bulin əlavə edilsin və yenidən  37° S-də  1-2  saat inkubasiya edilir.
Birləşmiş  nişanlanmış  antiqlobulinin  miqdarına  əsasən  reak­
siyanın  müsbət və  ya  mənfi  olması  müəyyən  edilir.  Hüceyrə  kul- 
turasında virusun aşkar edilməsi  zamanı  birləşmə koeffısentini  ra- 
dioaktivlikdə müqayisə etməklə müəyyənləşdirilər:  immun serum 
+  yoluxmuş  hüceyrə  və  immun  serum  +  yoluxmamış  hüceyrə. 
Koeffisentin 2,1  və  bundan çox olması  müsbət nəticəni  göstərir.
Radioimmunoloii  analizin  mikrometodu.  Reaksiya  mikrotit- 
ratorda  qoyulur.  Antigenin  fosfat-bufer  məhlulunda  ikiqat  du- 
rultmasmı  Ca2+  və  Mg2+  ionlarının  iştirakı  şəraitində  mütləq 
metanolla mikrotitratorun gözcüyündə təsbir edir,  belə məhlulla 
yuyulur  və  125-la  nişanlanmış  immunoqlobulin  üzərinə  əlavə 
edilir.  Antigen  və  antitel  təsbit olunmuş  gözciiklər adi  su  ilə  10 
dəfə yuyulur və sonra radioaktivlik  implusları  hesablanır.  Nəza­
rət  kimi  heterogen  antigen  və  immunolmayan  qlobulin  götürü­
lür. Nəzarət və cavab preparatlarının  implus nisbəti  1:6-1:7 olur.
78
Bu  metod  KBR  ilə  müqayisədə quşların  leykozunun diaqnos­
tikasında  1000  dəfə  həssaslığı  ilə  səciyyələnir.  Bu  metoddan 
leykozdan  əlavə  quşların  infeksion  larinqotraxeitinin,  infeksion 
bronxitin,  nyukasl  xəstəliyinin,  qripin  və  adenovirus  infeksiya- 
sının  diaqnostikasında  geniş şəkildə  istifadə  edilir.
Hemaqqlütinasiva reaksiyası /HAR/.  Bu  reaksiya paramikso- 
virusların  və  ortomiksovirusların  aşkar  edilməsi  və  identifika- 
siyasında  istifadə  edilir.
Hemaqqlütinasiya reaksiyasının  mexanizmi  virusların  eritro- 
sitlər  səthində  adsorbsiya  və  onların  bir-birinə  yapışmasından 
ibarətdir.  Bu  reaksiyanın  düzgün  getməsi  üçün  optimal  inkuba­
siya  temperaturası  və  onun  müddəti  müəyyən  edilməlidir.
Nyukasl  xəstəliyi  və qripin diaqnostikasında spesifik  antige­
nin  yüksək  konsentrasiyası  istifadə  edilir.  Bu  məqsədlə  10 
günlük  toyuq  embrionlarının  allantois  boşluğuna  yoluxdurma 
aparılır.  Virusun  inokulyasiyasında  48-72  saat  keçmiş  allanto- 
amnion  mayesi  toplanır.  Qanın  tək-tək  hüceyrələri  və  nisbətən 
iri  hissəcikləri  ayırmaq  məqsədilə maye  10 dəqiqə  ərzində  sen- 
trifuqadan  keçirilir.  Sonra vrus 0,1%-li  formaldehidlə inaktivləş- 
dirilir,  alınmış  suspenziya 37° S  temperaturda36  saat ərzində  in­
kubasiya edilir.
3  və  ya  daha  çox  yaşlı  toyulardan  qan  götürüb  bunu  üzərinə 
antikoaqulyantlar yəni  natrium-sitrat və ya Alsevər məhlulu əla­
və  edilir.  Ümumiyyətlə  4  hissə  qana  1  hissə  antikoaqulyant 
götürülür.  Qarışığın  üzərinə  bərabər nisbətdə  PH  7,0  fosfat-bu­
fer məhlulu töküb sentrifuqadan keçirilir.  Yenidən  fosfat məhlu­
lu  əlavə edib  sentrifuqalaşdırma yolu  ilə  eritrositlər çökdürülür, 
üst  hissə  atılır və  bu  yolla  əldə  edilmiş  eritrositləri  50  %-li  sus­
penziya  halında  5°  S  temperaturda  5  gün  ərzində  saxlamaq 
mümkündür.  Reaksiyanın  qoyulması  üçün  eritrositlərin  1  %-li 
suspenziyasından  istifadə  edilir  və  onun  sıxlığına  spektrofoto- 
metr vasitəsilə  nəzarət edilir.
79

Əvvəlcə  HAR  əşya  şüşəsi  üzərində  və  ya  petri  fincanında 
eritrostlərin  fizioloji  məhlulda  5  %-li  emilsiyası  ilə  qoyulur. 
Yaxşı  yuyulmuş  və ya yağsızlaşdırılmış əşya şüşəsi  üzərinə  erit- 
rositlərin  5  %-li  qarşılığı  və  1  damla  viruslu  material  qoyub 
möhkəm  qarışdırılır  və  aqqlütinasiya  vermiş  eritrositlərinin  to­
pasının  əm ələ  gəlməsi  müşahidə  edilir.
Aqqlütinasiya  venniş  eritrositlərin  pambıq  şəklində  koma- 
laşması  1 dəqiqə  ərzində  baş  verirsə  HAR müsbət  hesab  edilir.
Əgər HAR-ı  mixbər şüşəsində qoymaq lazım gəlirsə bunlar­
da viruslu  materialın  1:2  və ya  1:1 O-dan  2048-2560-a qədər nis­
bətində  durultmaları  hazırlanır.  M üxtəlif durultma  dərəcələrinə 
malik olan  hər bir mixbər şüşəsinə 0,5  ml%-li eritrosit yuyuntu- 
su  əlavə  edilir.  Möhkəm  saxlayıb və  əgər reaksiya quş  eritrosit- 
ləri  ilə  qoyulubsa  20-30  dəqiqə  otaq  temperaturası  şəraitində 
saxlayırlar.  Heyvanların eritrositləri  tədricən çökdüyü üçün  reak­
siyanın  müddəti  1  saata qədər artırılır.  Reaksiyanın  nəticəsi  aşa­
ğıdakı  kimi  qiymətləndirilir:
+++ / 
i l   -
 «çətin» halında mixbər şüşəsində eritrositlərin  in­
tensiv  və  sürətli  aqqlütinasiyası  baş  verir;
++  /   Ф  /   -
 z əif intensiv aqqlütinasiya
+  -  aqqlütinasiya çox  zəif gedir.
Hemaqqlütinasivamn ləngiməsi reaksiyası /HALR/.  Bu reak­
siya müvafiq virusun hemaqqlütinasiya fəaliyyətini  neytrallaşdı­
ran  əkscisimlərin  qabiliyyətinə əsaslanır.  Quşların  qrip,  nyukasl 
xəstəliyi  və  adenovirusların  yeni  ayrılmış  ştamlarının  serioloji 
identifakasiyası  üçün  istifadə edilir.  Bundan əlavə  postinfeksion 
və  postvaksinal  immunitetin  yaşlı  quşların  və  cücələrin  qan  se- 
rumunda  spesifik  antitellərin  miqdarca  təyin  edilməsi  yolu  ilə 
müəyyən  olunması  üçün  tətbiq  olunur.
Reaksiyanın  mahiyyəti  antitellərin  müvafiq  virusları  he- 
maqqlütininləşdirici aktivliyini  neytrallaşdırılmasına əsaslanmışdır.
Virus  +  serum  qarışığına  eritrositlər  əlavə  edilir  və  spesifik
80
antitellərin  olmaması  zamanı onlar virusun təsirindən aqqlütina­
siya verir.
Bu reaksiyanın əsas kompanenti  hemaqqlütininləşdirici viaıs 
antigenidir.  Bunun  aktivliyindən,  antigen  spesifikliyindən  və 
uzun  müddət  saxlanan  zaman  əvvəlki  xüsusiyyəfətini  saxlama 
qabiliyyətindən  HALR-nın  nəticələrinin  düzgünlüyü  asılıdır. 
Bu reaksiyanı  məlum virusa görə antitelin titrinin təyini  üçün və 
məlum  seruma  əsasən  virusun  tipi  və  növünün  təyin  edilməsi 
üçün  istifadə  edilir.
Antitelin  titrinin  müəyyən  edilməsi  üçün  serumun  l:10-dan 
l:640-a  qədər  serumun  ikiqat  durultmalarında  hazırlanır.  Bu 
məqsədlə  bir  sıra  mixbər  şüşələrinə  və  ya  pleksiqlas  planşeti 
gözcüklərinə birincidən  başqa 0,25  ml  fizioloji  məhlulu tökülür. 
Birinciyə  isə  0,1  ml  serum  əlavə  edilir.  Serumun  ikiqat  durult- 
maları  hazırlanır.  Sonra  hər bir mixbərə /gözcüyə / tərkibində 2 
və  ya  4  hemaqqlütininləşdirici  vahid  0,25  ml  antigen  tökülür. 
Çalxaladıqdan  sonra və  30-60 dəqiqə  kontaktdan sonra bunların 
üzərinə  0,5  ml  %-li  eritrosit  qarışığı  əlavə  edilərək  təkrar  mix­
bər  şüşələri  çalxalanır  və  otaq  temperaturası  şəraitində  30-60 
dəqiqə  saxlanır və  nəticəsi yoxlanır.  Serumda antitellərin  olma­
sı  eritrositlərin  aqqlütinasiyanı  ləngidir.  Tamamilə  hemaqqlüti- 
nasiyanı  ləngidən  durultma dərəcəsi  serumun  titri  hesab  edilir.
Məlum  serumun  əsasında  virusun  növ  və  ya  tipini  təyin  et­
mək üçün 0,25  ml  fizioloji  məlulda olan  2-4  hemaqqlütininləşdi­
rici vahidin üzərinə 0,25  ml müvafiq serum növü əlavə edilir.  Vi­
rusun  serumla  30-60dəqiqə  kontaktından  sonra  bunların  üzərinə 
0,5  ml  1  %-li  eritrosit yuyuntusu əlavə edilir və 30-40 dəqiqədən 
sonra  nəticəsi  yoxlanır.hemaqqlütinasiyanın  ləngisəsi  təcrübə 
üçün götürülmüş  serumun  virus növü  ilə  üyğünlüğünü  göstərir.
Hcmadsorbsiva  reaksiyası  və onun  ləngiməsi  reaksiyası.
Müxtəlif viruslarla yoluxmuş toxuma hüceyrələrinin  səthinə 
birləşmiş  eritrositlərin  əsasında  virusların  və  antitelləin  aşkar
81
I

edilməsi, tipinin müəyyənləşməsi  sə titrləşdirmə  üsulunun  həya­
ta  keçirilməsi  bu üsul  vasitəsilə  həyata keçirilir.
İçərisində  virusla  yoluxmuş  toyuq  ebrionunun  fıbrosplast 
hüceyrə  kulturası  olan  mixbər  şüşələrinə  0,2  ml  xenks  məhlu­
lunda  hazırlanmış 0,4 %-li  eritrosit yuyuntusu əlavə edilir.  Mix­
bər şüşələri  çalxalanır və  mayedi  vəziyyətdə  otaq  temperatura- 
sında və ya soyuducuda 4° S temperaturda saxlanır.  Eritrositlərin 
hüceyrə  ilə  kontakt  müddəti  inkubasiyanını  temperaturasından 
və virusun növündən asılıdır.  Quşların paraqrip virusu üçün otaq 
temperaturası  şəraitində hemadsorbsiyanın  başlanması  vaxtı  3-5 
dəqiqə  bərabər  olduğu  halda  4°  S  temperatur  şəraitində  30-40 
dəqiqə olur.  Bu reaksiya hələ yoluxmuş kulturada sitopatik təsir 
baş  verməkdən  əvvəl  dəqiq  nəticənin  əldə  edilməsinə  imkan 
verir.  Virusu  hemadsorbsiya  zamanı  eritrositlərin  hüceyrələr 
səthində möhkəm  şəkildə adsorbsiya olunur və  1-2 dəfə yuyun­
duqdan  sonra  belə  orada  saxlanır.  Eritrositlər  virusla  yoluxmuş 
hüceyrə  səthlərində  xarakterik  komalaşma  törədir.  Paraqrip  vi­
rusları  eritrositlərin  diffuz  tip  aqqlütinasiyasını  əm ələ  gətirir. 
Yoluxmamış  hüceyrələrin  səthində  eritrositlər adsorbsiya  olun­
mur  və  sərbəst  şəkildə  eritrositlər  görünüş  sahəsində  nəzərə 
çarpır.  Sitopatik  təsirin  tez  meydana  çıxması  zamanı  eritrositlə­
rin  aqqlütinasiyası  daha  aydın  şəkildə  nəzərə  çarpır.  Hüceyrə 
kulturaları  mixbər şüşələri  14-20 gün nəzarət altında olur.  Reak­
siyanın nəticəsi  mikroskopun kiçik böyüdücüsü altında yoxlanır. 
Hemadsorbsiyanın  ləngiməsi  reaksiyası  spesifik  antitellərin  yo­
luxmuş  hüceyrələrin  səthi  ilə  qarışıqlı  əlaqədsidir ki,  onlar erit- 
rositləri  adsorbsiya etmək  qabiliyyətini  itirmir.  Bu  reaksiya yal­
nız  hemadsorbsiya  hadisəsini  törədən  virusların  identifıkasiya 
üçün  tətbi  olunur.  Bu  məqsədlə  hüceyrə  kulturasının  inkubasiy- 
asın  sonra  hemadsorbsiyanın  yaranmasını  təmin  edən  vaxt  ər­
zində mixbər şüşələrindən saxlayıcı  mühit kənar edilir və  kultu- 
ra Xenks  məhlulu  ilə  yuyulur.  Sonra  mixbər şüşələrinin  bir  his­
82
səsində  0,2  ml  duaıdulmamış və  ya  l:10-də  duruldulmuş  spesi­
fik  serum  və  0,6-0,8  ml  Xenks  məhlulu  tökülür.  Otaq  tempera- 
turası  şəraitində  15-30  dəqiqəlik  kontaktdan  sonra  mixbər şüşə­
lərinin  hamısına  0,2  ml  eritrositlərin  0,4  %-li  yuyuntusu  əlavə 
edilir.  Mixbər şüşələrini maili vəziyyətdə otaq temperaturası şə­
raitində 3-5  dəqiqə  saxlayıb çalxaladıqdan  sonra nəticəsi  yoxla­
nır.  Əgər serumlu  mixbər şüşələrində  hemadsorbsiya  yoxdursa, 
nəzarət  m ixbərlərində  isə  bu  aydın  şəkildə  nəzərə  çarpırsa, 
reaksiya müsbət  hesab  edilir.
Koaqqlütinasiva  reaksiyası.  Bu  reaksiyadan  əsasən  quşların 
şiş xəstəliklərinin və qripin diaqnostikası üçün istifadə edilir.reak- 
siyanın mahiyyəti qızılı stafılokokkların A zülalının ada dovşanla­
rı  və  hind  donuzlarının  spesifik  antigenlə  immunizasiya  yolu  ilə 
alınmış hiperimmun  serumun  Fc -  fraqmenti  ilə birləşməsidir.
Reaksiya 4 mərhələ üzrə qoyulur:  1) Qızılı stafılokokkun  10%- 
li  fəal  yuyuntusunun  əldə edilməsi;  2) Qızılı  stafılokokk  yuynu- 
sunda  A  zülalının  miqdarının  stabilləşdirilməsi.  Stabilləşmə  2 
üsulla,  onu  4-6°  S  temperaturda  saxlamaqla və  liofılizasiya yolu 
ilə  həyata  keçirilir;  3)  Stafılokokk  reagentinin  sensibilizasya 
üçün  tətbiq  olunan  hiperimmun  serumun  alınması;  4)  Reaksiya­
nın  qoyulması  və  nəticəsinin  yoxlanması.
Qızılı  stafılokokkun  yuyuntusunu  almaq  üçün  A  zülalın  pro- 
dusenti  kimi  St.  aureis  götürülür.  Bu ştamın  bir günlük  aqar kul- 
turasım  maye  peptonlu  maya  mühitinə  əkib  12-14  saat  ərzində 
şyuttel-aparatda dəqiqədə  100 təkan rejimində yetişdirirlər.  Sta- 
filokokk  yuyuntusunu  15  dəqiqə  ərzində  sentrifuqadan  keçir­
məklə çökdürür və 2 dəfə fosfat-bufer məhlulunda yuyurlar. Sonra 
fosfat-bufer  məhlulunda  10  %-li  stafılokokk  yuyuntusu  hazırla­
nır və  1  %-li  formaldehid  məhlulu  ilə təsbit  edilir.  Daimi  qarış­
dırma  şəraitində  təsbitin  müddəti  3  saatdır.  Daha  sonra  stafılo- 
kokk  yuyuntusu  4  dəfə  fosfat-bufer  məhlulunda  yumaqla  for- 
ınaldehiddən  təmizləyirlər.  Suspenziyanı  10  %-li  konsentrasi-
83

yayadək duruldub  80° S temperaturda  1  saata qədər isitmək onun 
patogelik  aktivliyini  aşağı  salırlar.  Bundan  sonra qarışıq  yenidən 
yuyulur,  üzərinə  natrium-meriolyat  əlavə  edilir.  Bu  qarışığı  4-6° 
S  temperaturda  saxlamaq  və ya liofılizasiya etmək  olar.
Stafılokokk  kulturasını  7-10  dəqiqə  ərzidə  quru  buzla  spirt 
qarışığında  liofılizasiya edir, sonra tez bir şəkildə dondurucu ka­
meraya  keçirir və  mənfi  30-40°  S-də 4  saat  saxlayırlar,  daha  so­
nra isə 24-25°S  temperaturaya malik olan quruducu aparata keçi­
rirlər.  Flakonda qurudulmuş qarışıq rezin tıxacla bağlanır və me­
tal  kalpakla örtülür.
A  -   zülalının  bioloji  aktivliyi  liofılizasiya  qurtardıqdan  və 
sonra  isə  işin  bütün dövrlərində yoxlanır.  1:2000  və  yuxarı  titrli 
A zülalı  aktiv  hesab  edilir.  Stafılokokk  preparatının  aktivliyi  va- 
sitəsiz  hemaqqlütinasiya reaksiyası  ilə  yoxlanır.
Sensibilizasiyalı eritrositlərin aydın nəzərə çarpan aqqlütina- 
siyası  müşahidə  edilən  maksimal  durultma  A  zülalın  titri  hesab 
edilir.  Bu  qayda üzrə  işlənmiş qızılı  stafılokokk  hüceyrələri  sta- 
fılokokklu  reakgent adlanır.
Quşların  leykoz-sarkoma  və  ya  qrip  virusuna  spesifik  hipe- 
rimmun  serum almaq üçün ev heyvanları  seçilir ki, onların  1  lq G 
A  zülalı  ilə  yaxın  olsun,  bu  cəhətdən  itin  və  hind  donuzlarının 
immunoqlobulinləri  daha aktivdir.
Hiperimmun  serum  ciddi  şəkildə  spesifik  olmalıdır,  yəni  di­
gər kompanentlərə  qarşı  antitel  qeyd  olunmamalıdır.
Koaqqliitinasiya  reaksiyasının  birinci  mərhələsi  tədqiq  olu­
nan  viruslu  materialdan  kənar bioloji  kompanentlərin  təm izlən­
məsini  təmin  edir.  Bu  məqsədlə  adsorbsiyadan  istifadə  edilir. 
Tədqiq  olunan  materiallar  10  %-li  stafılokokk  reagentinin  bəra­
bər həcmdə miqdarı  qarışdırılır, 5-10 dəqiqə ərzində 370 S  tem­
peraturda  inkubasiya  edilir  və  sonra  sentrifuqadan  keçirilir. 
Çöküntü  üstündəki  maye  götürülür  və  bunun  üzərinə  həmin 
miqdarda  10  %-li  stafılokokk  reagenti  əlavə  edilir.  Belə  əm ə­
84
liyyat yenidən  əvvəlki  qayda üzrə təkrar edilir.
Koaqqlütinasiya  reaksiyası  yağsızlaşdırılmış  əşya  şüşəsi 
üzərində  qoyulur.  Bu  məqsədlə  1  damla yoxlanan  meterial  və  1 
damla  koaqqlütinasiya  verən  reagent  götürülüb  bir-birinə  qarış­
dırılır.  Reaksiyanın  nəticəsi  2-3  dəqiqə  intensiv  qarışdırmadan 
sonra mütləq qara fonda vizual olaraq yoxlanır.  Reaksiyanın nə­
ticəsi  3  balla  qiymətləndirilir.
+++  / 
Ф
  /  -  qarışığın  aydın  şəkildə  nəzərə  çarpan  şəffafla- 
ması:
++ / 
^
  / -  qarışığın  şəffaflanması;
+ -  zəif şəffaflanma,
-  şəffaflanma olmur.
Bu reaksiya istənilən baytarlıq laboratoriyasındakı qoyula bi­
lər və üstünlüyü yüksək dərəcədə səmərəlili, spesifikliyi, qoyul­
masının  sadəliyi  ilə  səciyyələnir.
Q uşların  infeksion  xəstəliklərinin  nom enklaturası 
və  təsnifatı.
Quşların  hər hansı  bir xəstəliyi  təkamülcə  yaranmış  nozolo- 
ji  vahid  olub,  spesifikliyi  onu  törədən  mikrobun  növü  ilə  təyin 
edilir.  Xəstəlikərin  düzgün  təsnifatı  və  nomenklaturası  onların 
öyrənilməsində  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.
Nomenklatura /latınca -  nomenklatura  -  siyahı/ hər hansı  bir 
elm  sahəsində  istifadə  olunan  terminlərin  adlandırılınasının  cə­
minə deyilir.
Təsnifat -  klassifıkasiya /latınca klassis -  dərəcə və faciodüz- 
lədirəm/  uyğun  xəstəliklərin  qruplaşdırmasından  ibarətdir.  De­
məli,  nomenklatura  yalnız  termenlərin  adlandırılması  olduğu 
halda,  təsnifat  xəstəliklərin  elmi  əsaslarla  qruplaşdırılması  kimi 
başa düşülür.
Xəstəliklərin  ümumi  təsnifatı  aşağıdakı  4  saylı  sxemdə gös­
85

tərilir.  Sxemdən  göründüyü  kimi  xəstəliklər  yoluxucu  və  yolu­
xucu olamyan  qruplara bölünür.  Yoluxucu  xəstəlik  infeksion  və 
invazin  olmaqla 2  dəfə ayrdır.
İnfeksion  xəstəliklər  antroponozlara,  yəni  yalnız  insanlara 
məxsus  xəstəliklərə,  zooantropnozlar və ya antroponozlara,  yə­
ni  insan  və  heyvanlar üçün  ümumi  olan  xəstəliklərə və  zoonoz- 
lara  yəni  yalnız  heyvanların  və  quşların  xəsəliklərinə  bölünür. 
Heyvanların  və  quşların  xəstəlikləri  isə  ktenonozlara,  terionoz- 
lara və  ktenoteriozlara bölünür.  İnfeksiya törədicisinin  mənbəyi 
yalnız  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  və  quşları  olan  xəstəliklərə 
ktenonozlar,  infeksiya  törədicisinin  mənbəyi  yalnız  vəhşi  hey­
van  və  quşlar olan  xəstəliklərə  terionozlar və  infeksya  törədici­
sinin  mənbəyi  həm  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  və  quşları,  həm 
də vəhşi  heyvan və quşlar olan xəstəliklər isə  ktenoteriozlar ad­
lanır.
İnfeksion  xəstəliklərin  belə  bölgüsü  epizootoloji  əhəm iyyə­
tə malikdir.  Çünki  belə bölgü epizootiya əleyhinə tədbirlərin  ra­
sional  təşkilinə,  habelə  infeksiya törədicilərinin  mənbəyinin  aş- 
karedilməsi  və  ləğvinə  imkan yaradır.
Hal-hazırda  quşların  infeksion  xəstəliklərinin  adlandırılma- 
sında xəstəlik  törədicisinin  cinsinin  və ya növünün  adından,  xa­
rakterik  kliniki  əlamət  və  patoloji-anatomik  dəyişdiklərindən, 
yaxud  da  tarixi  adı,  alimin  adı  və  ya  ilk  dəfə  qeyd  edilən  yer 
adından  istifadə  edilir.
Qədim  dövrlərdən  infeksion  xəstəliklərə  dair  elmi  biliklər 
toplandıqca  epizootologiya  infeksion  xəstəliklərin  müəyyən 
qruplaşdırılmaları  aparılırdı.
Təsnifat prinsipinin 2 yolu, yəni  deduktiv- ümumidən  fərdə 
doğru  və  induktiv-yəni  ferddən  ümumiyə  doğru  yolu  mövcud­
dur.
İnfeksion  xəstəliklərin  epizotoloji  təsnifatı  ilə  dəfə  1961-ci 
ildə  M.S.Qunnuşkin  tərəfindən  verilmiş  və  heyvan  və  quşların
86
S xem   4.  X əstəliklərin  ü m u m i təsnifatı
xəstəlikləri  5  qrupa  bölünmüşdür:  1)  Alimentar  infeksiyalar;  2) 
Aerogen  infeksiyalar;  3)  Transmissiv  infeksiyalar;  4)  keçirici 
amilin  iştirakı  olamadan  dəri  səthindən  yoluxma  ilə  baş  verən 
infeksiyalar;  5)  Yoluxma yolu  məlum olmayan  inveksiyalar.
İnfeksiya  törədicilərin  quş  orqanizminə  daxili  olma  yluna 
görə  bütün  infeksion  xəstəliklər 4  qrupa bölünür:  Həzm  üzvləri 
ilə  /alimentar/,  tənəffüs  üzvləri  ilə  /resperator/,  canlı  keçiriclər 
vasitəsilə  /transmissiv/  və  dəri  örtüyü  ilə  verilən  infeksiyalar. 
Deməli,  infeksiya  törədiilərinin  orqanizmə  daxil  olmasında  4 
anatomik  -   fizioloji  orqanlar sistemi  iştirak  edir:  həzm  üzvləri, 
tənəffüs  üzvləri,  qan  dövranı  və xarici  örtük.
87

Alamentar  infeksiyalar  amilin  xarici  mühit  obyektlərindən 
lokalizasiya  xüsusiyyətlərinə  görə,  torpaq  infeksiyaları  və  yem 
və  su  vasitəsilə  orqanizmə  daxil  olan  infeksiyalar  qrupuna 
bölünür.  Alimentar  infeksiyaların  yayılması  quşların  yem ləm ə 
və  saxlama  şəraitindən,  xüsusilə  təsərüffatda  baytarlıq-sanita- 
riya  xidmətinin  vəziyyətindən  asılıdır.  Ona  görə  də  alimentar 
infeksiyaların  profilaktikası  və  onlara  qarşı  mübarizədə  əsas 
tədbirlər kompleks xarakter daşımalı təsərüffatda baytarlıq-sani- 
tariya xidməti  yaxşılaşdırılmalı, yemlərin və suyun  infeksiya tö­
rədicilərilə  çirklənməsinin qarşısı  alınmalıdır.
Respirator  innfeksiyalarda tənəffüs  yolları  selikli  qişanın  və 
ağ  ciyərin  iltihabı  üstünlük  təşkil  edir.  Quşların  binalarda  sıx 
yerləşdirilməsi  vintilyasiyanın düzgün  işləməmsi,  soyuq  tempe­
ratur və  nəmliyin  çox olması  və  s.  amillər respirator infeksiları- 
nın  geniş  yayılmasına səbəb  olur.
Respirator  infeksiyalarla  mübarizədə  əsas  şərt  həmin  xəstə­
liklərə  tez  və  dəqiq  diaqnoz  qoyulması,  xəstə  və  amil  gəzdirən 
quşların  aşkar  edilərək  təcrid  olunması,  quş  binalarında  uyğun 
zoogigiyenik  şəraitin  yaradılması,  kütləvi  müalicə-profilaktik 
tədbirlərin  yerinə  yetirilməsidir.
Transmassif  infeksilar  o  infeksiyalara  deyilir  ki,  xəstəliyin 
törəcicisi  həmişə  bəzən  isə  xəstəliyin  müəyyən  dövrlərində 
qanda olur.  Patogen amilin quş orqanizminə daxil  olması  qanso- 
ran  həşaratlar  vasitəsilə  baş  verir.  Belə  xəstəlik  üçün  enzootik- 
lik  və  mövsümlük  xarakterikdir.  Transmissiv  infeksiyalar  iki 
qrupa  bölünür.
Birinci  qrupa  obliqat  transmassiv  xəstəliklər daxildir ki,  be­
lə  infeksiyalarda  xəstəliyin  törədicisi  yalnız  həşaratlar vasitəsi­
lə orqanizmə daxil  olur.  Bu qrupa mənsub olan  xəstəliklərin tö­
rədiciləri  xarici  mühitdə  uzun  müddət  sərbəst  yaşaya  bilmir. 
Ona  görə  də  epizootik  prosesin  baş  verməsində  canlı  yayıcılar 
əsas  hesab  edilir.  Obliqat-transmasiv  xəstəliklərin  profilaktika­
88
sında  əsas  şərt  quşları  qansoran  həşaratlardan  qorumaq,  canlı 
yayıcıları  məhv  etmək  və  profilaktik  vaksinasiya aparmaqdır.
İkinci  qrupa  fakültativ  transmasiv  xəstəliklər daxildir.  Bun­
larda xəstəliklərin törədiciləri orqanizmi həşaratlardan əlavə di­
gər  yollarla  da  daxil  ola  bilir.  Ona  görə  də  epiootiya  əleyhinə 
tədbirlər aparıldıqda hökmən  bunlar nəzərə  alınmalıdır.
Keçirici  amillərin  iştirakı  olmadan  infeksiya  törədicilərinin 
xarici örtük səthində orqanizmə daxil olması nəticəsində baş ve­
rən xəstəliklər böyük bir qrup təşkil  edir.  Bu qrupa mənsub olan 
xəstəliklərin  profilaktikası  üçün  travmatizm  əleyhinə  mübarizə 
və dizenfeksiya aparılmalı, infeksiya törədicilərinin mənbəyi aş­
kar  edilib,  ləğv  edilməlidir və  profilaktik  vaksinasiyalar  aparıl­
malıdır.
Quşların  infeksion  xəstəliklərinin  təsnifatın  xəstəlik  törədi­
cilərinin qruplarına görə  aparılır.  Məlumdur ki,  infeksion  xəstə­
liklər  etiologiyasına  görə,  bakteriozlara,  virozlara,  mikroplaz- 
mozlara,  rikketsiozlara,  xlamediozlara,  mikozlara və  mikotoksi- 
kozlara  bölünür.  Tədqiqatçılar  göstərirlər  ki,  belə  təsnifat  sər­
bəst  etioloji  faktora  əsaslanıb,  bu  isə  hər bir  infeksion  xəstəli­
yin  sərbəstliyini  təyin  etməyə  inmkan  verir.
Bakterial  etiologiyalı  xəstəliklərin  törədiciləri  orqanizmə 
əsasən  alimentar  yolla,  nisbətən  az  halda  isə  aerogen  və  trans­
massiv  yolla,  virus  etiologiyalı  xəstəliklərin  törədiciləri  isə  ən 
çox aerogen yolla, nisbətən az halda isə alimentar-tamsmissiv və 
dəri  örtüyü  vasitəsilə,  mikoplazmozların  törədiciləri  aerogen 
yolla, rikketsiozların törədiciləri ən çox tranmassiv yolla,  mikoz- 
ların  törədiciləi  daha çox  dəri  örtüyü  vasitəsilə,  mikotoksikozla- 
rın  törədiciləri  isə daha çox alimentar yolla orqanizmə daxil olur.
Şübhəsiz ki, qeyd edilən  təsnifatlarda müəyyən çatışmamaz- 
lıqlar mövcuddur və gələcəkdə infeksion xəstəliklərin epizooto- 
loji  təsnifatı  daha  çox  təkmilləşəcəkdir.
89