İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

Q uşların  infeksion  xəstəlik lərin in   təkam ülü
İnfeksion  xəstəliklərin  təkamülünün  öyrənilməsi  mühüm 
əhəmiyyətə  malikdir.  Epizootologiya,  epidimologiya  və  mikro­
biologiyada  müqayisəli  müayinələr  nəticəsində  müəyyən  edil­
mişdir  ki,  istər  xəstəliklərin  törədiciləri  və  istərsədə  epizootik 
prosesdə  müəyyən  tarixi  dövrlərdə  əsaslı  dəyişikliklər  nəzərə 
çarpır.  Epizootologiyada  infeksion  xəstəliklərin  öyrənilməsində 
təkamül  prinsipi  mühüm  metodoloji  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu 
infeksiya törədiilərinin təkamülü zamanı baş verən dəyişikliklə­
rin,  makroorqanizm  və  mikroorqanizmin  qarşılıqlı  əlaqəsində 
baş  verən  dəyişikliklərin  və  bunların  əsasında  epizootik  prose­
sin  özündə  baş verən  dəyişikliklərin öyrənilməsinə  imkan  verir.
Məlumdur  ki,  təkamül  geniş  mənada  cəmiyyətdə  və  təbiət­
də  başverən  dəyişikliklərin  istiqamətliliyini  və  qanunauyğun­
luqlarını  öyrənən  elmdir.
45

Canlı təbiətdə təkamül-dəyişiklik, irsiyyət və təbii seçmə ilə 
təyin olunur. Təkamül prosesi nəticəsində quşların infeksion xəs­
təliklərinin bioqeosenozunda dəyişiklər baş verir ki, buda həmin 
xəstəliklərin epizootoloji xüsusiyyətlərinin dəyişilməsinə səbəb 
olur.  A.A.Konopatkin  və  İ.A.Bakulov  göstərirlər  ki,  infeksion 
xəstəliklərin  tarixi  öyrənilən  zaman  məlum  olur  ki,  quşların 
yemləmə-bəsləmə  şəraitinin  dəyişməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  on­
larda  bəzi  xəstəliklərin tədricən  ləğvi  və bir qrup  yeni  xəstəlik­
lərin  yaranaması  prosesi  gedir.
Müasir  təsəvvürə  görə  hər  hansı  bir  infeksion  xəstəlik 
üzünmüddətli  və bir-birinin davamı kimi özünü göstərən, bir-bi­
rinin  əksi  olan  2  prosesdən -   infeksiya  törədicilərinin  təkamülü 
və heyvanların  immunoloji  reaktivliyinin təkamülündən meyda­
na gəlmişdir.  Mikroorqanizmlərin təbiətdə bir növ kimi qorunub 
saxlanması  üçün  o,  makroorqanizmlə  daimi  mübaizədə  olmalı 
və  bir fərddən digərinə keçməlidir.  Bundan əlavə  mikrob  xarici 
mühitin  m üxtəlif  təsirlərinə  uyğunlaşmalı  və  makroorqa- 
nizmdən  kənarda da özünün yaşayışını  qoruyub  saxlamalıdr.
Ümumi  qəbul  edilmiş  konsepsiyaya  görə  simbiozun  digər 
formaları  kimi  parazitizm  də  mikroblarda  təkamül  nəticəsində 
meydana çıxmışdır.  Bu  prosesin  təkamülü  sxematik  olaraq  belə 
göstərmək  olar  ki,  mikroblar  əvvəlcə  prototrof  qidalanmadan 
metatrof qidalanmaya,  buradan  isə  heterotrof qidalanmaya, yəni 
sahib orqanizminin  hesabına qidalanmaya  keçmişdir.
Öz  parazitlik  dərəcəsinə  görə  infeksion  xəstləik  törədiciləri 
3  qrupa bölünür:
1 .Metabolik p arazitlər- bunlar qeyri  hüceyrəvi  substratlarda 
qidalanma  və  çoxalma  qabiliyyəti  qazanmışlar.  Bu  qrupun 
nümayəndələrinə misal olaraq bakteriyaları, mikroplazmaları  və 
s.  göstərmək  olar.
2.Energetik parazitlər -  qida  faktorlarına  uyğun  olaraq  ener­
ji  mübadiləsinin  hüceyrə  fermentlərindən  istifadə  edir.  Yalnız
46
hüceyrə  daxilində  çoxalma  qabiliyyətinə  malik  olmaqla,  tipik 
nümayəndələri  rikketsiya  və xlamidiyalardır.
3.Genetik parazitlər.  Bunlar oblikat hüceyrədaxili parazitlər- 
dir.  Bu qrupun nümayəndələri viruslardır.  Nəticədə bir çox təd­
qiqatçılar  göstərirlər  ki,  mikroblarda  parazitizm  xasəsi  təsadüfi 
mutasiyalar  nəticəsində  yaranır.  İnfeksion  xəstəlik  törədiciləri­
nin  təkamülü  bu  gün  də  davam  edir.
İnfeksion  xəstəlik  törədicilərinin  təkamülü  öyrənilən  zaman 
quş  orqanizminin  immunoreaktivliyinin  təkamülüdə  mühüm  əhə­
miyyətə malikdir. Quşçuluqda çox illik seleksiya işləri və bu zaman 
yalnız  zootexniki  cəhətlərin  əsas  götürülməsi  nəticəsində  yüksək 
ətlik və yumurtalıq cinsləri əldə edilmişdir. Ancaq belə cinslərin tə­
bii  davamlılığı  zəyiflədiyinə  görə,  bir  sıra  saprofıt  mikroblara  və 
onların  asosiyasiyalanna  həssaslıq  o  dərəcədə  artmışdır ki,  həmin 
mikroblar qeyd  edilən  quş  cinslərinə  patogen  olmuşdur.  Ona  görə 
də  epizotoologiyada  quşların  immunoreaktivliyinin  təkamülü  ilə 
əlaqədar  problem  meydana  çıxmışdır.  Müasir  dövrdə  quşçuluqda 
ən  mühüm  problem  seleksiya  yolu  ilə  nəinki  məhsuldar,  həm  də 
yüksək  rezistenliyə malik  olan quş cinslərinin yaranmasıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki,  infeksion xəstəliklərin təkamülü tə­
bii  coğrafi  və  sosial-iqtisadi  dəyişilməsi  ilə  üzvü  surətdə  bağlı­
dır.  Belə ki, bir tərəfdən elə kompleks tədbirlər aparılır ki, onlar 
heyvan  və quş populyasiyasının  strukturunu dəyişdirir, digər tə­
rəfdən  isə heyvandarlıqda və quşçuluqda sosial-iqtisadi  dəyişik­
liklər  nəticəsində  onunla  yaşadığı  müht  arasında  bioseneoloji 
qanunauyğunluq  pozulur.  Nəticədə  mikrobları  xəstələrdən  sağ­
lamlara  keçirən  amillərin  aktivliyi  dəyişir.  Patogen  mikrobların 
yeni  yayılma  yolları  meydana  çıxır  ki,  bu  da  epizodik  prosesin 
xüsusiyyətlərinə  təsir edir.
Mikroorqanizmlərin quşlar arasında intensiv dövr etməsi  nəticə­
sində  onların  patogenliyi  güclənir,  nəticədə  onların  bir çox  normal 
mikroflorasının nümayəndələri  yüksək virusentlik xasəsi əldə edir.
47

Beləliklə,  infeksion xəstəliklərin  ləğv edilməsi problemində 
təkamül-ekoloji  aspektlərin  rolu  böyükdür.  Müntəzəm  olaraq, 
təbii  və  süni  təkamül  dəyişikliklərinin  baş  verməsinəticəsində 
makro  və  mikroorqanizmin  arasında  əldə  edilmiş  balans  pozu­
lur.  Nəticədə  yeni  xəstəliklərin  baş  verməsi  və  yaxud  əvvələr 
məlum  olan  xəstəliklərin  yayılması  müşahidə edilir.
İnfeksion  xəstəlik lərin   profilaktikası
İnfeksion  xəstəliklərin  profilaktikasının  mühüm  tərkib  his­
səsi  epizootiya  əleyhinə  tədbirlərin  işlənib  hazırlanması  və  on­
ların yetinə yetirilməsidir.
Epizootiya əleyhinə tədbirlər dedikdə quşların  infeksion xəs­
təliklərinin  profilaktika  məqsədilə  elmi  cəhətdən  əsaslandırıl­
mış  tədbirlər sistemi  başa düşülür.  Bunun  tərkib  hissəsi  infeksi­
on  xəstəliklərin  ümumi  və  xüsusi  prafilaktikasından,  həmçinin 
epizootik  ocağın  ləğvindən  ibarətdir.
Respublikamızda  epizootiya  əleyhinə  təbdirlərinin  əsasını 
infeksion  xəstəliklərin  profilaktikasını  təşkil  edir.  Bu  baytar 
mütəxəssislərinin qarşısıqda duran  ən əsas  işdir, çünki  infeksion 
xəstəliklərin profilaktikası  onların  müalicəsinə nisbətən  asandır 
və  iqtisadi  cəhətdən səmərəlidir.  Hazırda aparılan  planla təbdir­
lər  nəticəsində  bir  çox  qorxulu  xəstəliklər  ləğv  edilmiş  və  ya 
azalmışdır.  Buna  baxmayaraq  bəzi  infeksion  xəstəliklərin  indiki 
dövrdə  də  quşçuluq  təsərrüfatlarına  böyük  iqtisadi  ziyan  vurur.
Respublikamızda  epizootiya  əleyhinə  tədbirlər  sistemi  bir- 
birilə  əlaqəli  olan  3  istiqamətdə  aparılır:
1 .Xəstəliyə görə  sağlam  təsərrüfatlarda, yaşayış  m əntəqələ­
rində,  rayonlarda,  infeksiya törədicilərinin  kənardan  həmin  əra­
zilərə daxil  olmaması  və yayılmaması  üçün  profilaktik tədbirlə­
rin  aparılması.
2.Xəstəliklərə  görə  qeyri-sağlam  təsərrüfatlarda,  yaşayış
48
məntəqələrində  və  rayonlarda  konkret  olaraq  infeksion  xəstə­
liklərin  ləğvi  üçün  sağlamlaşdırma tədbirlərinin aparılması.
3.İnsan,  heyvan  və  quşlar  üçün  ümumi  olan  xəstəliklərdən 
insanların  qorunması  tədbirlərinin  aparılması.
Epizootiya  əleyhinə  tədbirlərin  aparılması üçün hazırda bio­
loji  kombinatlar  və  müvafiq  müəssisələr  kifayət  qədər  bioloji 
preparatlar,  müalicə  dezinfksiya  vasitələri,  xüsusi  texnika  və 
avadanlıqlar  istehsal  edir.
Respublikamızda epizootiya əleyhinə tədbirlər kompleks xa­
rakter  daşımaqla  epizootik  zəncirin  hər  üç  elementinə  yönəldi­
lir.  Epizootiya  əleyhinə  planı  hazırlayan  zaman  konkret  olaraq 
hər hansı  bir zonanın  epizootik  vəziyyəti  öyrənilməlidir.  Aparı­
lan  tədbirlərin  xüsusiyyəti  və  istiqamətindən  asılı  olmayaraq 
epizootiya  əleyhinə  işlər  müəyyən  prinsiplər  üzərində  qurulur 
və  bu zaman  aşağıdakı  cəhətlərə  fikir verilir:  infeksion  xəsəlik- 
lərin  uçotunun  məcburiliyi  və dövlət əhəmiyyətliliyi,  planlılığı, 
kompleksliliyi,  infeksion  xəstəliklərin  profilaktikası  və  ləğv 
edilməsində  epizootik  zəncirin  mühüm  əhəmiyyətə  malik  olan 
hissəsinin  müəyyən  edilməsi.
Quşçuluq  təsərrüfatlarında  bəzi  təhlükənin  baş  verməsi  za­
manı  1  günə  Respublika  Baytarlıq  İdarəsinə  məlumat  veilməli- 
dir.  Epizootiya  əleyhinə  plan  qarşısında duran  vəzifələrdən  ası­
lı  olaraq  ya  bir,  ya  da  beş  il  üçün  tutulur.  Plan  direkiv  xarakterə 
malik  olduğu  üçün  bu  sahənin  mütəxəssisləri  epizootiya əleyhi­
nə  tədbirləri  planlaşdırdıqda,  quşçuluq  inkişaf planını  istehsala­
tın  texnologiyasına  və  epizootik  vəziyyəti  yaxşı  bilməlidir.
İnfeksion  xəstəliklərin  profilaktikası  kompleks  tədbir  olub 
sağlam  təsərrüfatlarda  və  ümumiyyətlə  ölkədə  infeksion  xəstə­
liklərin  baş  verməsi  və  yayılmasının  qarşısını  almaq  məqsədini 
güdür.
Profilaktik  tədbirlərin  ümumi  və  xüsusi  olmaqla  2  yerə 
bölünür.
49

İnfeksion  x əstəlik lərin   üm um i  profilaktikası
Ümumi  profılaktik-baytarlıq-sanitariya  və  təşkilat  təsərrüfat 
xarakterli tədbirlərdən ibarətdir.  Burada aşağıdakı m əsələlər ye­
rinə  yetirilir:
1. 
Quş  və  quş  məhsullarının  daşınmasında  qoruyucu-məh- 
dudlaşdırıcı  tədbirlərin  həyatı  keçirilməsi  və  quşların  təsərrüfat 
daxilində  qruplaşdırılması və yerinin dəyişdirilməsinə nəzarət.
2. 
Respublika və təsərüfata gətirilmiş quş və qun məhsullarının 
profilaktik karantinində saxlanılması  və müayinəsinin aparılması.
3. 
Quşların  infeksion  xəstəliklərə  qarşı  davamlılığının  təmin 
edilməsi  üçün  irsi  davamlı  quş  cinslərinin  seleksiya  yolu  ilə  ə l­
də edilməsi.
4. 
Quşların  tam  keyfiyyətlə  və  rasional  yemlənməsini  və 
uyğun  zoogigiyenik  şəraitdə  saxlanmasını  təşkil  etmək.
5. 
İnfeksiyalar zamanı  xəstə  quşların  vaxtında ayrılması,  izo- 
lə  edilməsi  və  müalicəsini  təşkil  etmək.
6. 
Quş  binaları,  onun  ətraf sahələrinin  və  qulluq  əşyalarının 
sistematik şəkildə  dizenfeksiyanın  aparılması.
7. 
Peyin,  yem  qalıqları,  quş  cəsədləri,  istehsalat  və  bioloji 
müəsisələrinin  tullantılarının  toplanıb zərərsiləşdirilməsi.
8.Sistem  şəklində  quşçuluq  təsərüfatiarında  dezinfeksiya, 
dezinseksiya və deratizasiyanın  aparılması.
9. 
Quşçuluq fabrikləri və təsərrüfatlarında çalışan  işçilərin şəx­
si  gigiyenasının qorunması  üçün xüsusi  geyimlə təmin olunması.
10. 
Quşçular  obyektlərinin  tikintisində  texnoloji-layihə  nor­
malarına  və  baytarlıq-  sanitariya  təlabatlarına  riayət  edilməsi.
Respublikamızın  sərhədlərinin  infeksion  xəstəliklərdən  qo­
runmasının çox böyük əhəmiyyəti  vardır.  Bu vəzifəni yerinə ye­
tirmək üçün  sərhəd  boyunca sərhəd  nəzarət  baytarlıq  m əntəqə­
ləri  yaradılmışdır.  Xaricdən  ölkəmizə  daxil  olmuş  quşlar 
I 
ay  profilaktiki  karantində  saxlanılmalı,  şübhə  doğüran  hallarda
50
müvafiq müayinə  üsulları  ilə yoxlanılmalıdır.  Sərhəd zonaların- 
dakı təssərüfatlarda və yaşayış məntəqələrində quşlar ciddi bay­
tarlıq  nəzarətində  olmalıdır.
Quş  və  quş  məhsullarının  ölkə  daxilində  daşınması  zamanı 
onların  sağlamlığını  baytarlıq  şəhadətnaməsi  təsdiq  etməlidir. 
Yalnız  sağlam  quşşların  və  onların  yüksək  keyfiyyətini  və  eko­
loji  cəhətdən  təm iz məhsullarının  daşınmasına  icazə verilir.
Quş və quş məhsullarının daşınmasında istifadə olunan müx­
təlif nəqliyyat  vasitələri  əvvəlcədən  yuyulduqdan  sonra  dizen- 
feksiya edilməlidir.  Hava, su,  dəmir və avtomobil yolları  ilə quş 
və  quş  məhsullarının  daşınması  zamanı  ciddi  baytarlıq  nəzarəti 
olmalı,  yüklənən  və  boşaldılan  məhsullar  baytarlıq-sanitariya 
müayinələrindən  keçirilməlidir,  müyəyyən  infeksion  xəstəlik­
lərə  şübhə yarandıqda  xəstəliyin  xarakterindən  asıla olaraq,  on­
ların  yaranması  üçün  müvafiq  tədbirlər  görülməli,  hətta  lazım 
gəlsə,  quşların  hamısı  kəsilməlidir.
Yüksək  məhsuldar cinslərin  və  yumurtaların  xarici  ölkələr­
dən gətirilməsi zamanı  həmin ölkənin epizootoloji vəziyyəti bi­
linməlidir.  Xaricdən  gətirilən hər partiya quş və yumurtalar eks­
pert  edən  ölkənin  dövlət  baytarlıq  xidməti  quşların  sağlamlığı 
haqqında  baytarlıq  şəhadətnaməsi  verilməlidir.  Şəhadətnamə­
də quş və yumurta  götürülən  təsərüffatda aşağıda göstərilən  xəs­
təliklərin  olmaması  haqqında qed olunmalıdır.
Respirator mikroplazmoz-18  ay ərzində  10  km radiusda:
Marek  xəstəliyi  -   18  ay  ərzində 20  km  radiusda:
İnfeksion  ensefalomielit -   18  ay ərzində  10 km;  leykoz -   1  ay, 
vərəm  -   12  ay,  pulloroz -   12  ay,  omitoz,  infeksion  larinqotraxeit, 
infeksion  bronxit,  infeksion  bursal  xəstəliyi,  viruslu  hepatit -  6  ay 
və  10 km: aspergillyoz -  3  ay,  10 km; çiçək -   1  ay  10 km radiusda.
Xaricdən  alınmış  quşlar  karantində  saxlanır,  yumurtalar  isə 
ayrıca  inkubatorda  inkubasiya  etdikdən  sonra  alınmış  cücələr 
yenə karantində saxlanır.  Karantin şöbəsi  quş yerləşdirilməzdən
51

3  ay  qabaq  boş  saxlanmalı  və  bu  dövrdə  dəfələrlə  dezinfeksiya 
edilməlidir.
Karantin dövründə quşlar mütləq pulloroz, vərəm, respirator 
mikoplazmoz,  infeksion  bronxit  və  digər  infeksion  xəstəliklərə 
görə  müayinə  edilməlidir.
Quşçuluq  təsərrüfatlarında  epizootiyalar  baş  verdikdə  mik- 
rob əleyhinə rejim yaradılmalıdır.  Bu məqsədlə binalarda quşlar 
qapalı  sistemdə  yaş  qrupları  üzrə  saxlanmalı,  xəstə  quşlar təcili 
olaraq əsas qrupdan ayırmalı, cari dezinfeksiyadan vaxtaşırı  isti­
fadə  edilməli,  gəmirici  və  həşaratlarla  mübarizə  aparılmalı, 
vəhşi  quşların  təsərrüfat  ərazisində  toplanmasına  qarşı  müvafiq 
tədbirlər görülməli,  baytarlıq  qanunu  əsasında  müalicəsinə  ica­
zə  verilən  xəstəliklər  və  xəstələnmiş  quşlarda  müalicə  aparıl­
malı,  immunoprofilaktika  tədbirləri  aparılmalı,  müxtəlif  stres­
slər  ləğv  edilməli,  mikroiqlim  yaxşılaşdırılmalı,  yüksək  səviy­
yədə zoogigiyenik şərait və optimal yemləmə təşkil  edilməlidir.
İnfeksion  xəstəliklərə  görə  quşçuluq  təsərrüfatlarının  sağ­
lamlığının təmin edilməsi üçün  kompleks təsərrüfat-təşkilat, zoogi­
giyenik  və baytarlıq-sanitariya tədbirləri  yerinə yetirilməlidir.
Xaricdən xəstəlik törədicilərinin daxil olmasının qarşısını al­
maq  üçün  quşçuluq  təsərrüfatı  hər  hansı  bir  vasitə  ilə  hasara 
alınmalı  və  perimetri  boyunca  yaşıl  zolaq  yaradılmalıdır.  Bun­
dan  əlavə  ana  qrupu  ilə  cavanlar  bir-birindən  xüsusi  arakəsmə 
ilə ayrılmalıdır.  Xidmət işçiləri  fermaya baytar həkiminin nəza­
rəti  altında  daxil  olmalı  və  xüsusi  geyimlə  təmin  edilməlidir.
Quşçuluq  fabriki  və  fermaları  qapalı  tip  təsərrüfat  olduğu 
üçün kənar şəxslərin  bura daxil  edilməsinə  icazə  verilmir.
Təsərrüfat  daxilindəki  quş  binaları,  inkibator  şöbəsi,  kəsim 
və yem sexi  və digər binaların giriş yolunda  1,5  m  uzunu,  15  sm 
dəriliyi  olan  dezbaryerlərə  təmin  edilməli  və  müntəzəm  şəkil­
də dezinfeksiya məhlulları  ilə nəmləndirilməlidir.  Nəqliyyat vasi­
tələrinin  təkərlərini  dezinfeksiya etmək  üçün yenə dezbaryerlər
52
təşkil  edilməli  və  bura  3%-li  formaldehid  məhlulu  və  ya  tərki­
bində  1%  fəal  xlor olan  xlorlu əhəng  məhlulu,  5%-li  kreolin  və 
ya  ksilonaft  məhlulu  əlavə  edilməlidir.
Sexlərdən  gündəlik  yığılmış  quş  cəsədləri  xüsusi  sobalarda 
yandırılmalıdır.  Sobaların  stasionar  və  mobil  növləri  mövcud­
dur.  Xəstəlik törədicilərinin yayılmasında peyin böyük rol oyna­
dığına  görə  onun  yığılıb  zərərsizləşdirilməsi  çox  vacibdir.  Bu 
məqsədlə  daha  çox  biotermiki  üsulla  zərərsizləşmədən  istifadə 
edilir.
Quşçuluq  təsərrüfatlarında  istifadə  olunan  suyun  və  yemin 
keyfiyyətinə  nəzarət edilməsi  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.
Suyun  keyfiyyəti  quşların  inkişafı  zamanı  onun  zootexniki 
göstəricilərinə təsir etməklə yanaşı, həırı də bəzən patogen mikro- 
orqanizmlərin daşıyıcısına çevrilərək xəstəlik  törədicisinin  yayıl­
masında  böyük  rol  oynayır.  Suların  üzvi  maddələrlə  çirklənmə­
si  də  təhlükəli  nəticələrə  səbəb  olur.  Pis  keyfiyyətli  su  quşçu- 
luqda  bəzi  vasitələrin  korroziysına,  aşılanmasına,  kiflənməsinə 
də  səbəb  olur.  Suyun  codluğu  onda  olan  kalsimun  miqdarı  ilə 
əlaqədardır.  1  litr suda 4  mq-dan  çox  kalsimun  olması  onun  cod 
olmasını  göstərir.
Quşları  yaxşı  keyfiyyətli  su  ilə təmin  etmək  üçün  bunun  tər­
kibinə  quşlara  ziyan  verməyən  oksidləşdirici  vasitələr  daxil 
edilməlidir.  Bu məqsədlə daha çox  limon turşusu, ammonyak və 
xlordan  istifadə  edilir.  Belə  halda  suda  mikroorqanizmlərin 
ümumi  miqdarı  azalır,  üzvi  maddələrlə  çirklənmə  aşağı  düşür, 
bəzi  metalların  yığımı  azalır.
Quşçuluqda  istifadə  edilən  yemlər  keyfiyyətsiz  olduqda  bir 
çox  xəstəlik  törədicilərinin,  o cümlədən  salmonellyozun,  miko- 
toksikozların,  kolibakteriozun və s.  xəstəlik törədicilərinin yayıl­
masına  səbə  olur.  Heyvan  mənşəli  yemlər  bu  cəhətdən  daha 
təhlükəlidir.yem  salmonelların,  anaerob  infeksiya  törədiciləri­
nin  və  bəzi  vaısların  ehtiyat  mənbəyi  kimi  özünü  göstərir.  Bun­
53

dan  əlavə  yem  vasitəsilə  mikoplazmanın,  pasterellyozun,  infek- 
sion  bronxitin  və  s.  xəstəlik  törədicilərinin  quşlar  arasında  və 
quş  sexləri  arasında  yayılması  təsdiq  edilmişdir.  Ona  görə  də 
yemlərin  qeyd  olunan  xəstəlik  törədicilərinə  görə  yoxlanması 
çox  vacibdir.  Taxıl  məhsulları  və  qarğıdalı  dəninin  mikotoksin- 
lərə görə yoxlanmasının böyük əhəmiyyəti var, çünki mikroksin- 
lər  immunodepressiya  törədərək  bakterial  virus  və  parazitar  in- 
feksiyaların  baş  verilməsinə  səbəb  olur.
Yemlər xüsusi  anbarlarda yığım halında və ya kisələrdə sax­
lanır  və  onların  gəmiricilərlə  və  həşaratlarla  kontaktına  yol  ve­
rilməməlidir.  Quşçuluq  təsərrüfatlarında  quşların  sonrakı  yetiş­
dirilməsi  inkubatorlardan  götürülmüş  cücələrin  keyfiyyətindən 
çox  asılıdır.
Cücələr bəzən  inkubasiya  dövründə  xəstəlik  törədicilərinin 
/infeksion  lainqotraxet/  daşıyıcıları,  bəzən  isə  həyatlarının  ilk 
günündən  başlayaraq  xroniki,  subkliniki  formalı  infeksiya  törə­
dicilərinin  /xlamidioz,  infeksion  zökəm/  daşıyıcıları  ola  bilər. 
Ona  görə  də  cücə  qruplarından  müəyyən  qədəri  laboratoriya 
müayinələri  üçün  götürülüb  istifadə  edilməlidir.
Müəayinələrdə  aşağıdakı  momentlər nəzərə  alınmalıdır:
Kliniki  müayinələr əsasında  omfalit,  su  itkisi,  inkişaf qüsur­
ları təyin edilir.  Patoloji-anatolik yarma aparılmaqla orqan və to­
xumalarda gedən  dəyişikliklər öyrinilir.
Bakterioloji  müayinə  əsasında  kolibakterioz,  salmanellyoz, 
stafilokokkoz,  mikroloji  müayinə əsasında  isə  aspergillyoza gö­
rə yoxlanılmalıdır.  Qan alınacaq serioloji  reaksiyalar əsasına mi- 
koplazmoza görə  müayinə  edilməlidir.
Belə  müayinələr  əsasında  quşların  göstərilən  xəstəliklərlə 
xəstə olub-olmaması  müəyyən  edilməklə yanaşı,  həm də  infek­
sion  bursal  xəstəliyinə qarşı  ana antitellərin  səviyyəsi  müəyyən 
edilməkləvaksinasiyanın  tarixi  təyin  olunur.
Quş  binalarında  mikroiqlim  göstəricilərinin  normada olması
54
müəyyən  əhəm iyyətə  malikdir.  Mikroiqlim  göstəricilərinə  bi­
nanın  temperaturası,  nəmliyi,  dövr edən  avanın  surəti  və  istiqa­
məti  havanın  qaz  tərkibi,  havada  tozun  dərəcəsi,  mikrobun  ol­
ması  aiddir.
Quşların  intensiv  yetişdirilməsi  şəraitində  bu  parametrlərin 
kombinasiyası  mikroiqlimdə disbalansa səbəb  olur.
Binaların  mikroiqlim  göstəricilərinə  nəzarət  etdikdə  xarici 
mühitin  iqlim  şəraiti,  quşların  sıxlığı,  yaş  qrupu  və  növü,  həm­
çinin  enerji  məbəyi  nəzərə alınmalıdır.
Mikroiqlim  göstəricilərinə  nəzarətin  pis  olması,  döşəmənin 
nəm lənm əsinə,  bina  daxilində  temperatur  dəyişkənliyinə,  ter- 
miki  stresslərə,  ammonyakın  normadan  çox  olası  və  nisbi  nəm­
liyin  yüksəlməsinə,  havanın  təzələnməsi  surətinin  azalmasına 
səbəb  olur.
M üxtəlif parametrlərin  əlverişsiz kombinasiyaları  nəticəsin­
də  quşların  orqanizmində  patoloji  proseslərin  yaranmasına  sə­
bəb  olur.  Belə  ki,  soyuq  və  nəmli  böyrəklərin  zədələnməsinə, 
nəm  və  soyuq  döşənək  güclü  ishala,  toz,  ammonyak  və  karbon 
qazı  isə  tənəffüs  orqanlarının  müxtəlif xəstəliklərinin  baş  ver­
məsinə  səbəb  olur.
Temperatura  quşların  yaşayış  şəraitinə  və  məhsuldarlığına 
daha çox təsir göstərir.
Cücələr ilk gündən öz temperaturlarını tənzim edə bilmədik­
ləri  üçün  bina  daxilində  temperatura  dəyişkənliyi  onlara  kəskin 
şəkildə  təsir  göstərir.  Adətən  cücələr  göçürülməzdən  48  saat 
əvvəl quş binaları  isidilməlidir.  Bina daxilində hava cərəyanının 
kəskin  olması  quşlarda  diareya,  tüklənmənin  ləngiməsi,  yemin 
həzm  olunmasının  pisləşməsi  kimi  anomaliyalara səbəb  olur.
Nəmliyin  çoxluğu  quşların  inkişafını  ləngidir,  döşənəyin 
keyfiyyətini  aşağı  salır.  Döşənəyin  pis  olması  isə  quş  binasında 
digər parametrlərə də  mənfi  təsir göstərir.
Binadakı qazlardan ammonyakın çox olması quşlara daha çox
55

pis  təsir  göstərir.  Bu  tənəffüs  üzvlərinə  qıcıqlandırıcı,  asılayıcı 
və  toksiki  təsir  göstərməklə  nəticədə  quşların  immun  sistemin 
pozulması, yemə tələbatın azalması, onlarda inkişafın ləngiməsi­
nə  təsir  göstərir.  Ammonyakın  yaranmasında  4  faktor:  quş  ifra­
zatları,  nəmlik,  istiliyin  bina  daxilində  çoxluğu  və  fermentasiya 
iştirak  edir.  Ammonyakın yaranmasının  qarşısını  almaq üçün dö­
şənək materialı  yaxşılandırılması, ventilyasiya sistemi nəmlik və 
temperatura nəzər alınmaqla normal  işləməlidir.  Döşəmənin  hər 
1000 m2  sahəsinə  300-500  kq  superfostat verilməlidir.
Toz  bina daxilində mikroorqanizmlər üçün  mühit hesab  edi­
lir və  bunun  çoxluğu  tənəffüs  orqanlarının  müxtəlif xəstəliklə­
rinə  səbəb  olur.
Quş  binalarında ventilysiya qurğularının  mahiyyəti  bina daxi­
lində temperaturanın  tənzimi  və  havanın  təmizliyinin  təmin  edil­
məsidir.  Bundan əlavə ventilyasiya vasitəsilə bina daxilində hava 
qarışdırılır, döşənəyin vəziyyəti  qurudulma yolu  ilə yaxşılaşdırılır 
və  ilin  isti  fəsillərində quşların ətrafında hava axını  yaradılır.