Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Hujayra differensiasiyasining biokimyoviy mexanizmi.
Differensiasiya 
jarayonini 
o‘rganishda 
genetik, 
molekulyar–biologik 
usullardan 
keng 
foydalanilmoqda. 
Hujayra 
differensiasiyasini 
o‘rganishda 
molekulyar 
biologiyaning hissasi shundaki, bu jarayonning oqsillarning farqi orqali bilish 
mumkin. Shunday qilib, molekulyar biologiya hujayra differensiasiyasini
oydinlashtiradi. Shu munosabat bilan quyidagi savollar tug‘iladi: 1) haqiqatdan 
ham differensiallashgan hujayralarda oqsillar har xil bo‘ladimi? 2) bu farqlar gen 
tarkibi yoki funksiyasi bilan belgilanadimi?
1.Biokimyoviy tahlil shuni ko‘rsatadiki, morfologik va funksional jihatdan 
farq qiladigan hujayralarda ko‘pchilik oqsillar sifat jihatdan farq qilmaydi. bunday 
oqsillar har qanday hujayrada hayotiy zarurdir. Ba‘zi ixtisoslashgan oqsillar sifat 
jihatdan farq qiladi. Bular ayrim hujayralarda uchraydi xolos va ular hujayraning 
hayoti uchun zarur emas.Masalan, eritrositdagi gemoglabin, immune sistemadagi 
immunoglobulin, teri epiteliysidagi keratin, muskuldagi aktin, miozin va boshqalar 
shular jumlasidandir.
Umumiy xususiyatlarga ega bo‘lgan oqsillar hamma 
hujayralarda uchrasa ham, ularning sifati farq qiladi, bu esa qo‘shimcha farqlarni 
yuzaga keltiradi. Bu holat, ayniqsa, fermentlarda yaqqol seziladi. 
2.A.Veysman 
fikricha, 
har 
xil 
hujayralarda 
genlar 
turlicha 
bo‘ladi.Keyinchalik T.Morgan shunday xulosaga keldiki, genlar tarkibi bir xil , 
ammo ularning funksiyasi har xil bo‘ladi. Keyingi yarim asr davomida bu masala 
fizik-kimyoviy, sito-embriologik, molekulyar-genetik usullar yordamida hal etildi. 
Ana shu usullar yordamida genlar tarkibi , gen miqdori o‘ganildi. Bu muammoni 
hal etishda T.Morganning irsiyatning xromosoma nazaryasi ham muhim 
ahamiyatga ega bo‘ldi. Sitogenetik va genetik tadqiqotlardan ma‘lum bo‘lishicha, 
DNK miqdori (disklar soni) genlar soniga teng. Ammo bu muammoni yechishda 
faqat sitogenetik usul yetarli emas, shuning uchun DNK ning sifat va miqdor 
xususiyatlarini ham o‘rganish lozim.Bunday ma‘lumotlar o‘rganish usullarining 
aniqligiga bog‘liq.
Tadqiqotlarning ko‘satishicha, individual rivojlanish davrida DNK 
replikasiyasi xromasomalarning hamma hujayralarida teng taqsimlanishini 
ta‘minlaydi. Shundan ma‘lumki, har xil hujayralarda son va sifat jihatdan 
nukleotidlar ketma ketligi bir xil bo‘ladi. Ammo xromosomalarning har 
xil 
qismida DNK replikasiyasi har xil bo‘lishi uning miqdor jihatdan ham har xil 
bo‘lishiga olib keladi. Bunday holatlarda genlar miqdori jihatdan ham har xil 
bo‘lishiga olib keladi. Bunday holatlarda genlar miqdori jihatdan o‘zgaradi. Ba‘zan 
esa genomning sifat jihatdan o‘zgarishi ham kuzatiladi. Genomning sifat jihatdan 

---

178 
o‘zgarishining 2ta turi mavjud: 1)limfositlar differensiasiyasi tufayli 
immunoglobulin genining qayta qurililishi; 2)embriogenezning dastlabki 
davrlarida tirik organizmlarning ba‘zi turlarida xromatinlarning eliminasiyasi va 
diminusiyasi (kamayishi) kuzatiladi.
1.Immunoglobulin geni differensiasiya qayta qurilib, antitello hosil 
bo‘lishini kodlaydi. Bunda limfosit diffrensiallashadi.
2.1887 yilda T.Boveri ot askaridasi tuxumining birinchi maydalanishida 
somatik hujayralar xromosomalarining bir qismini tashlab yuborishini aniqladi. 
Bo‘lajak jinsiy hujayrada genomining hamma qismi saqlanib qoladi. Keyinchalik 
hujayralarda DNK kamayib, ular boshqa genetik elementlarga o‘tganligi 
kuzatilgan.
Xromosomalar butunligicha eliminasiyaga (qurilish) uchraganligi ham 
ma‘lum. Pashshalarda birinchi maydalanishdayoq 3 ta avtosoma, 1 ta urg‘ochida, 
2 ta erkagida jinsiy xromosoma eliminasiyaga uchragan. Bunday holat xaltalilarda 
ham uchraydi.
Shunday qilib, genomidagi DNK kamayishi ham uchraydigan holat bo‘lsa 
ham, umurtqasiz va umurtqali hayvonlarda uchraydi. Bu holat avtosoma va jinsiy 
xromosomalarda uchraydi, birlamchi jinsiy hujayralarda bunday holat uchramaydi.
Genning o‘zgarishini bilish uchun faqat uning tuzilishini o‘rganish 
yetarli emas. Buning uchun somatik hujayra yadrosining genetik patensialini ham 
o‘rganish lozim. O‘simliklarda uzoq differensiasiyani bosib o‘tgan somatik 
hujayralardan to‘liq organizm yetiladi, ya‘ni ular totipotent hisoblanadi. 
Hayvonlarda blastula davrida bunday holat kuzatilmaydi. Buning sababi somatik 
hujayra sitoplazmasining o‘zgarishidir. 
G.Shpeman birinchi marta hujayra yadrosining (blastomer) potensialini 
o‘rganish uchun tritonning rivojlanayotgan embrioni ustida tajriba o‘tkazdi. 
Shpeman zigotaga gantelsimon shakl hosil qilib, yadroni bir tomonga o‘tkazdi. 
Natija maydalanish faqat yadroli qismda sodir bo‘ldi. 16 ta blastomer hosil 
bo‘lgandan keyin yadroni yadrosiz blastomerga o‘tkazdi. Unda ham maydalanish 
sodir bo‘lib, normal embrion hosil bo‘ldi. Demak, har bir yadro bir hil 
determinantlarga (genlarga) ega. Embrionning keyingi rivojlanishida ham shunday 
holat sodir bo‘ladimi? Bu savolga javob berish uchun mikroxirurgiya yo‘li bilan 
yadroni ko‘chirib o‘tkazishga oid tajribalar XX asrning 50-yillarida T.King va 
R.Briggs tomonidan o‘tkazildi. Keyinchalik angliyalik J.Gerdon bunday 
tajribalarni ko‘plab o‘tkazdi. Agar amfibiyalar, hasharotlar, baliqlar tuxumidan 
yadro mikroxirurgiya yo‘li bilan olinib, uning o‘rniga blastula yoki gastrula 
davridagi blastomer yadrosi ko‘chirib o‘tkazilsa, normal embrion rivojlangan. 
Agar embrionning keyingi davridagi yadro ko‘chirib o‘tkazilsa, hosil bo‘lgan 
embrion nobud bo‘lishi kuzatilgan. Gerdon tajribalaridan ma‘lum bo‘lishicha, 
yadroning sintetik faolligi sitoplazmaning ta‘siriga bog‘liq.
Hozirgi fan taraqqiyoti shuni ko‘rsatmoqdagi, genlar oqsillar strukturasini 
belgilashda va shundan kelib chiqqan holda fenotipini aniqlashda ishtirok etadi. 
Hujayraning hosil bo‘lishida genning vazifasi hujayra doimo hujayradan kelib 
chiqishini boshqarishdan iborat. Boshqacha aytganda, yangi hujayra hosil 
bo‘lishida ona hujayra muhum vazifani bajaradi. Chunki hujayra organoidlari ona 

---

179 
hujayradan hosil bo‘ladi. Shuning uchun, hujayra differensiasiyasini tushunish 
uchun hujayra organoidi, hujayra populyasiyasini bilish muhim. Bundan tashqari, 
hujayra fenotipi, genotip o‘zgarmasdan differensiasiya davrida o‘zgarib boradi, 
boshqacha aytganda, epigenetik (postgenetik) darajada o‘zgaradi. Demak, hujayra 
epigenotipi deyilganda hujayralarning differnsiasiyasi davrida fenotipining 
o‘zgarishi tushuniladi.