Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Rivojlanish uchun zarur bo’lgan tashqi muhit 
omillari
Evolyusiya jarayonida bir turga kiradigan organizmlarning kelib chiqishi 
ma‘lum yashash muhitiga moslanish, mutatsiyalar sodir bo‘lishi kabi omillarga 
bog‘liq. Har xil turga kiradigan organizmlar turli o‘zgaruvchanlik va muhit 
o‘zgarishiga fiziologik jixatdan moslashadi. 
8 milion yillar davomida lesh balig‘i deyarli o‘zgarmagan. Ammo lesh balig‘i 
har xil muhit sharoitlariga tez moslashadigan baliq hisoblanadi. Bunday moslanish 
bu baliqda irsiy jihatdan nasldan naslga o‘tadi. Bir xil sharoitga ega bo‘lgan suvda 
har xil turga kiradigan organizmlarga bir hil ta‘sir etmaydi. Hayvonlarning tuxumi 
va embrioni har xil bo‘ladi. Evolyusiya jarayonida har xil hayvonlar turlicha 

---

211 
rivojlanish yo‘lini tanlagan.bir hayvonning rivojlanishi uchun optimal bo‘lgan 
sharoit boshqa tur individlari uchun neytral yoki zararli bo‘lishi mumkin. 
Evolyusiya jaroyonida organizmning tashqi muhitga munosabati irsiyat, 
o‘zgaruvchanlik, tabiiy tanlanish qonunyatlariga javobi o‘zgarib boradi. Bunga 
sabab turlarning turli tumanligi, irsiyat va o‘zgaruvchanlik qonunyatlari har bir 
turga o‘ziga xosligi hisoblanadi. Har xil organism hujayrasidagi protoplazma bir 
xil moddalardan tuzilgan. Bu moddalarga har xil turga kiradigan organizmlar turli 
munosabatda bo‘ladi. Ko‘plab organizmlar ontogenezining har xil bosqichlarida 
yashash muhitini o‘zgartirishi mumkin. Masalan ba‘zi hashorotlarning lichinkasi 
va g‘umbagi suvda yoki tuoroqda, jinsiy voyaga yetgan bosqichi havoda yashaydi. 
Bunday 
yasghash 
muhitining 
o‘zgarishi 
baliqlar, 
qushlar 
va 
sut 
emizuvchilarrivojlanishida ham uchraydi. Aniqlanishicha har bir davrda 
moslanishninng organism tuzilishi , fiziologiyasi, hulq atvori bilan bog‘liq bo‘lgan 
o‘ziga xos xususyatlari namoyon bo‘ladi. Hayvonlar rivojlanishida davrida ba‘zi 
vazifalarning o‘zgarishi va shunga bog‘liq holda tashqi muhit omillariga 
moslanishining o‘zgarishi kuzatiladi. Suyakli baliqlar embrionda birlamchi nafas 
olish organisariqliok haltasidagi tomirlar sistemasi hisoblanadi. Shundan keyin 
som baliqlarida nafas olish ko‘krak suzgichlaridagi qon tomirlari orqaliamalga 
oshadi. Lichinka erkin yashaydigan bo‘lgandan keyin jabra orqali nafas olish 
amalga oshadi.
Amfibiyalar lichinkasida birlamchi nafas olish sariqlik xaltasining tomirlari 
orqali, keyin tashqi jabralar orqali amalga oshadi. Keyin nafas olish jabra, jinsiy 
voyaga etganda o‘pka orqali amalga oshadi. Tur evolyusiya davrida o‘zgargan 
tashqi muhit omillariga moslanish evolyusiyaning mahsulidir. Ontogenez 
davrlarining funksional va ekologik o‘ziga xosligi provizor organlarning kelib 
chiqishi va almashinuvi bilan bog‘liq. 1963 yilda N.L.Gerbilskiy provizor 
organlarning organizm rivojlanishiga mos ravishda o‘zgarishini ontogenezda 
filogenetik adaptatsiyaning namoyon bo‘lish jarayoni deb atadi. Lichinkaning 
qobig‘dan chiqishiga yordam beradigan moddalar ishlab chiqaradigan bezlar va 
embrion rivojlanishi o‘rtasidagi nisbat bunga misol bo‘ladi. 
Hayvonlar embrional rivojlanishi davrida tashqi muhit bilan aloqasini uzmaydi, 
doimiymoddalar va energiyaalmashinuvi sodir bo‘lib turadi. Rivojlanayotgan 
organizmda doimiy desruktiv va strukturaviy qayta qurish jarayonlari sodir bo‘lib 
turadi. Bu o‘zgarishlar atom ,molekula, hujayra darajalarida amalga oshadi. 
Qanday sharoitlarda embrion rivojlanishini o‘rganish mumkin? Bu 1) harorat; 
2)suvda, quruqda yashaydigan hayvonlar tuixumi uchun havoning namligi, 
suvning kimyoviy tarkibi; 3)embrion yashaytgan muhitdagi kislorod, karbonat 
angidrid va boshqa gazlar tarkibi va miqdori; 4)atmosera bosimi; 5)yorug‘lik 
energiyasiva boshqa omillar ta‘sirida embrion rivojlanishini o‘rganish mumkin. 
Embrion riivojlanishi uchun zarur ekologik omillarning minimum, optimum, 
maksimum chegaralari bo‘lib, ular har bir tur embrioniga turlicha ta‘sir etadi. 
Shunday omillarga harorat misol bo‘ladi. Harorat birinchi navbatda moddalar 
almashinuviga ta‘sir ko‘rsatadi. Haroratning minimum va maksimum chegarasi 
embrionga salbiy tasir etadi. Jumladan, baqa tuxumi 20 C da normal taraqqiy etadi. 
15 Cdataraqqiyot sekinlashadi. Har bir tur individlarining normal taraqqiyoti uchun 

---

212 
optimal harorat mavjud. Losos baliqlari noyabrda tuxum qo‘yadi, may oyida 
lichinka ochib chiqadi. Ular uchun minimum harorat –4C, maksimum +9+10C. 
tovuq tuxumi uchun optimum harorat +38 C (99-rasm). 
99-rasm. Rivojlanayotgan tovuq tuxumining harorat gradienti (F.G.Jilkrist, 1929 
bo‘yicha). 
Ba‘zi olimlarning fikricha, qushlar embrional rivojlanishi davrida harorat bir 
xil bo‘lmasligi kerak. Har xil nurlarning to‘lqin uzunligi ham rivojlanishda ta‘sir 
etadi.quyoshning binafsha va ko‘k nuri rivojlanishni tezlashtiradi, qizil nurlar 
sekinlashtiradi. Ammo bular umumiy qonuniyat emas,. Bundan tashqari , 
muhitning kimyoviy tarkibi, konsentrasiyasi ham taraqqiyot uchun muhim 
ahamiyatga ega. Ba‘zi hayvonlar rivojlanishi uchun kislorod zarur bo‘lsa ,ba‘zilari 
ucun shart emas. Masalan ,askarida va boshqa parazit chuvalchanglar tuxumining 
rivojlanish davrida kislorod bo‘lmasa, rivojlanish to‘xtaydi.