İnformatika (MÖvzular və testləR) yeniDƏN İŞLƏNMİŞ NƏŞR

İ N F O R M A T İ K A 
____________________________________________________________ 
156 
1
1
0
1
1
10
...
,
...





m
n
n
a
a
A




(məsələn, 555) kimidir. 
8
8
2
,
673

A
8-lik 
say 
sistemindədir 
və 
açılışı 
1
0
1
2
8
8
2
8
3
8
7
8
6









A
kimidir. 
16
16
,
8
F
A
A

16-lıq say sistemindədir. Burada A=10, F=15 olduğundan, 
açılışı 
1
0
1
16
16
15
16
10
16
8







A
kimi alınır. 
 
ƏDƏDLƏRİN BİR SAY SİSTEMİNDƏN DİGƏRİNƏ 
ÇEVRİLMƏSİ 
Kompüter ikilik say sistemində işləyir, istifadəçilər üçün isə onluq və ya 
onaltılıq say sistemləri əlverişlidir. Odur ki, ədədlərin bir say sistemindən digərinə 
çevrilməsi lazım gəlir. 
q əsaslı say sistemindəki X ədədinin p əsaslı say sisteminə çevrilməsi (X
(q)

X
(p)
) üçün əvəz etmə və say sisteminin əsasına bölmə-vurma qaydalarından 
istifadə olunur. 
Əvəz etmə qaydası (1) düsturu əsasında yerinə yetirilir və hesab əməllərinin 
yeni say sistemində aparılmasını nəzərdə tutur. Ona görə də həmin qaydadan 
əsas etibarilə ədədlərin qeyri-onluq say sistemindən (2-lik, 8-lik, 16-lıq) onluq say 
sisteminə çevrilməsində istifadə olunur. 
Misal 4. İkilik say sistemindəki x
(2)
=11011,1 ədədinin onluq say sisteminə 
çevrilməsi: 
11011,1 =1∙2
4
+1∙2
3
+0∙2
2
+1∙2
1
+1∙2
0
+1∙2
-1
=27,5 
10
2
1
0
1
2
75
,
2
2
1
2
1
2
0
2
1
11
,
10











Misal 5. Onaltılıq say sistemindəki x
(16)
=A1,8 ədədinin onluq say sisteminə 
çevrilməsi: 
A1,8
16
=10∙16
1
+1∙16
0
+8∙16
-1
=161,5
10 
10
0
0
1
16
415
16
15
16
9
16
1
19







F
Misal 6. Səkkizlik say sistemindəki x
(8)
=127,13 ədədinin onluq say 
sisteminə çevrilməsi: 
x
(10)
= 1∙8
2
+2∙8
1
+7∙8
0
+1∙8
-1
+3∙8
-2
10
1
0
1
8
625
,
55
8
5
8
7
8
6
5
,
67








 
ƏDƏDLƏRİN ONLUQ SAY SİSTEMİNDƏN DİGƏR SAY 
SİSTEMİNƏ ÇEVRİLMƏSİ 
 
Bölmə-vurma qaydası hesab əməllərinin çevrilən ədədin aid olduğu q say 

---

İ N F O R M A T İ K A
 
 
____________________________________________________________ 157 
sistemində aparılmasını nəzərdə tutduğundan, həmin qaydadan onluq ədədlərin 
digər say sisteminə çevrilməsi üçün istifadə olunması əlverişlidir. Tam ədədlərin 
və düzgün kəsrlərin çevrilmə qaydaları müxtəlifdir. Tam ədədlərin çevrilməsi üçün 
bölmə qaydasından, düzgün kəsrlərin çevrilməsi üçün isə vurma qaydasından 
istifadə olunur. Tam və kəsr hissələrdən ibarət olan ədədlər üçün isə hər iki 
qayda tətbiq olunur (tam hissə üçün bölmə, kəsr hissə üçün vurma qaydası). 
Bölmə qaydası
q
say sistemindəki ədədin ardıcıl olaraq p əsasına bölünməsi 
ilə aparılır. Bölmə 
q
say sistemində aparılır. Bölmə o vaxta qədər davam edir ki, 
növbəti qismət 
p
-dən kiçik olsun. Sonuncu qisməti və alınmış qalıqları onların 
alınma ardıcıllığının əksinə soldan-sağa yazmaqla axtarılan cavab əldə edilir. 
Vurma qaydası 
q
say sistemindəki kəsr ədədini p say sisteminə çevirmək 
üçün istifadə olunur. Bunun üçün verilmiş kəsr və alınan hasillərin kəsr hissələri 
ardıcıl olaraq 
p
əsasına vurulur. 
p
əsası 
q
say sistemində ifadə olunur və vurma 
q
say sistemində aparılır. Vurmadan alınan tam ədədləri onların alınma ardıcıllığı ilə 
soldan-sağa yazmaqla axtarılan cavab əldə edilir. Vurma əməliyyatı lazımi dəqiqlik 
(kəsr hissədə tələb olunan mərtəbələrin sayı) alınana qədər davam etdirilir, yəni 
alınan cavab çox vaxt təxmini olur. Odur ki, əks çevirmə zamanı alınan ədəd 
verilmiş ədədə uyğun gəlməyə bilər. 
Misal 7. Onluq say sistemində verilmiş x
(10)
=25,25 ədədini 2
-2
dəqiqliklə, 
yəni kəsr hissədə 2 rəqəmə qədər 2-lik say sisteminə çevirmək tələb olunur. 
Bunun üçün tam hissəni bölmə qaydası ilə, kəsr hissəni isə vurma qaydası ilə 
çevirib, alınan cavabları bir yerdə yazırıq: