İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yerin forması və ölçüləri
Yerin kürəşəkilli formada olması mülahizələri ilk dəfə antik dövr mütəfəkkürləri tərəfindən söylənmişdir.Onlar bir sıra müşahidələrə və ideal forma kimi kürə haq- qında təsəvvürlərə əsaslanırdılar.Yunan alimi Eratosfen (b.e.ə. 273-192-ci ilər) Yer 17 planetinin kürəşəkilli olmasını müəyyənləşdirməklə bərabər,eyni zamanda sadə va- sitələrlə onun çevrəsinin uzunluğunu və radiusunu (Eratosfenə görə yer kürəsinin çevrəsinin uzunluğu 252min attik etapa,yəni,39690km-ə bərabərdir) təyin etmişdir.Alim təsdiq edirdi ki,Piriney yarimadasından üzü qərbə doğru üzsək,Hindistana çata bilərik.XV əsrin ortalarında X.Kolumb Hindistana gedən qərb yolunu axtarışa çıxarkən,məhz bu ideyanı rəhbər tutmuşdu. XVII əsrin sonu,XVIII əsrin başlanğıcında İsaak Nyuton nəzəri olaraq əsaslan- dırdı ki,ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında Yer qütblərdə yastılanmış olmalıdır və el- lipsoid formasındadır. Sonralar,geodeziya və astronomiya elminin inkişafı ,bu sahədə aparılmış elmi- tədqiqatlar Yerin həqiqi forma və ölçülərini təyin etməyə imkan verdi. Məlumdur ki,Yer planeti iki qüvvənin-onun hissəciklərinin qarşılıqlı cazibə qüv- vəsi və öz oxu ətrafında fırlanma hərəkəti zamanı meydana çıxan mərkəzdənqaçma qüvvəsi- təsiri altında formalaşmışdır.Ağırlıq qüvvəsi isə bu iki qüvvənin tarazlaş- dırıcısı rolunu oynayır.Planetin formasındakı sıxılmanın dərəcəsi isə fırlanmanın bucaq sürətindən asılıdır.Məlumdur ki,cisim nə qədər sürətlə fırlanarsa,o qütblərdə bir o qədər də çox yastılanar.Planetin mərkəzindən ekvatora qədər olan məsafə ek- vatorial radius adlanır və 6378,2km-ə bərabərdir.Mərkəzdən qütbə qədər olan mə- safə isə polyar(qütb) radius adlanır və 6356,8km-ə bərabərdir.Ekvatorial və polyar (qütb) radiuslarının fərqi təxminən 21km-ə bərabərdir.Deməli,bizim planet həqiqə- tən də ideal kürəyə oxşamır,qütblərdə yastılanmış ellipsoiddir. Süni peyklərin köməyi ilə aparılmış dəqiq ölçmələr də göstərdi ki,Yer yalnız qütb- lərdə deyil,həm də ekvatorda da yastılaşır.Ekvator üzrə ən kiçik və ən böyük ra- diuslar 210m fərqlənir.Deməli,Yerin forması üçoxlu ellipsoiddir.Son hesablama- lara görə,bu ellipsoid ekvatora nəzərən qeyri-simmetrik olmaqla,cənub qütbü şimal qütbünə nisbətən ekvatora bir qədər yaxındır. Yerin həqiqi həndəsi formasını geoid adlandırırlar. |