İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

 
     
                             Biosfer və onun tərkib hissələri 
   İnsan  və  ətraf    təbii  mühitin  qarşılıqlı  münasibətlərini,intensiv  inkişaf  etməkdə 
olan sənaye sahələrinin təbiətə təsirlərini öyrənmək üçün biosfer haqqında elmi tə-
lim işlənib hazırlanmışdır. 
    Yer  məkanında  həyatın  təbiət  proseslərinə  təsiri  V.V.Dokuçayevin  əsərlərində 
XIX əsrin sonu,XX əsrin əvvəllərində elmi şəkildə əsaslandırılmışdır.Lakin,biosfer 
Yerin fiziki və orbital səciyyəsi 
Cədvəl....... 
 
GÖSTƏRİCİNİN ADI 
ÖLÇÜ VAHİDİ 
QİYMƏTİ 
Ekvatorial radius 
km 
6378,14 
Polyar radius 
km 
6356,78 
Orta radius 
km 
6371,3 
Ekvatorun uzunluğu 
km 
40075 
Həcmi 
km
3 
1,0832x10
12 
Çəkisi 
kq 
5,9737x10
24 
Səthinin sahəsi 
km
2 
510065700 
Ekvator zonasında qravitasiya 
m/san.
2
 
9,766 və ya 1q 
İkinci kosmik sürət 
m/san 
11180 
Fırlanmanın siderik dövrü 
saat 
23,934 
Orbitə ekvatorial maillik 
dərəcə(
0
) 
23,45 
Səthinin orta temperaturu 
K 
287 
Səthində atmosfer təzyiqi 
kPa 
101,325 
Günəşdən orta məsafəsi 
km 
149597890 
Siderik orbital dövr 
qış günü 
365,24 
Orta orbital sürəti 
km/san 
29,785,9 
Orbitin eksentristeti 
- 
0,01671022 
Orbitin ekliptika müstəvisinə maillik 
dərəcə (
0
) 
0,00005 
Orbitin uzunluğu 
km 
924375700 
 

---

19 
 
anlayışı  ilk  dəfə  XX  əsrin  20-ci  illərində  V.İ.Vernadskinin  (1863-  1945)             
əsərlərində işlədilmişdir.Əvvəllər təbiətdə baş verən proseslərə sırf fiziki-kimyəvi 
təzahürlər  kimi  baxılırdı.  İlk  dəfə    V.İ.Vernadski  canlı  orqanizmlərin  geoloji  rolu 
haqqında təlimi yaradaraq,göstərmişdir ki,canlı varlıqların fəaliyyəti Yer qabığının  
dəyişməsinin başlıca amilidir.Ona görə də,V.İ.Vernadski biosfer haqqında elmi tə-
limin və ümumiyyətlə müasir ekologiyanın banisi hesab olunur. 
    Vernadskiyə görə,biosfer canlı materiya və onun yayıldığı mühitin məcmusaun-
dan ibarət olan Yer örtüyüdür.V.İ.Vernadski planetimizin nə vaxtsa həyat mövcud 
olmuş sahələrini də biosferə aid etmişdir. 
    Biosfer  Yerin  xarici  örtüyü,həyatın  yayılma  sferasıdır.Biosfer  planetimizin  bü-
tün canlılarını və onların məskunlaşdığı cansız təbiət elementlərini özündə birləş-
dirir.Biosfer  həyatımızın  mühiti,bizi  əhatə  edən  təbiətdir.Biosfer  bütün 
canlı,biogen  (daş  kömür,neft,torf  və  s.),cansız  (yaranmasında  canlılar  iştirak 
etməyən)  və  bio-cansız  (canlıların  iştirakı  ilə  yaranan)  maddələr  daxildir.Biosfer 
Günəş enerjisinin keçdiyi açıq termodinamik sistemdir. 
     Biosfer 3,5-4,5 mlrd.il öncə meydana gəlmişdir.Onun aşağı sərhəddi qurunun2-
3km,okeanların  dibindən  1-2km  dərinlikdə,yuxarı  sərhəddi  isə  yer  səthindən  20-
25km yüksəklikdəki ozon qatıdır. 
  Biosferin tərkib hissələri atmosfer,hidrosfer və litosferdən ibarətdir(Şək.2.1). 
 
                                          Bisferdə həyatın yayılması 
    Yer səthində yalnız geniş yayılmış buzlaqlarda və fəaliyyətdə olan vulkan kra-
terlərində həyat yoxdur.V.İ.Vernadski biosferin hər yerində  həyatın olmasını gös-
tərirdi.Buna planetimizin tarixi də sübutdur.Həyat əvvəlcə lokal şəkildə sututarlar-
da meydana gəlmiş və get-gedə bütün materikləri əhatə etmişdir.Tədricən o bütün 
biosferi tutmuş və bu proses hələ də başa çatmamışdır. 
    Biosfer milyardlarla illər davam edən bir təkamül yolu keçmişdir.Bu təkamülün 
ilk mərhələsi cansız materiyadan həyatın özünün yaranması olmuşdur.Metan, 
amonyak,hidrogen və su buxarından yüksək temperatur,Günəşin ultrabənövşəyi 
şüaları,yüksək vülkanik fəaliyyət nəticəsində sadə üzvi birləşmələrin əmələ gəlmə-
si həyatın yaranmasına səbəb olmuşdur.BU birləşmələr zülal,nuklien 
turşyları,enerji daşıyıcısı olan adinazintrifosft (ATF) kimi maddələrin təşkil olun-
duğu şəkər,amin turşuları və azotlu əsasların molekullarından ibarət idi.Bu təkamü-
lün mühüm mərhələlərindən biri isə üzvi molekulların sintez və parçalanma pro-
seslərinə məruz qalmasıdır.Bir molekulun parçalanma məhsulu digər molekul üçün 
material rolunu oynamışdır.Başqa sözlə,üzvi maddənin ilkin dövrani meydana gəl-
mişdir. 

---

20 
 
    İbtidai Yer şəraitində qeyri-üzvi maddədən “üzvi”maddənin sintezi prosesini 
təsdiqləmək üçün ilk təcrübələri S.Miller həyata keçirmişdir.O,çox sadə bir 
cihazdan istifadə etmişdi (Şəkil 2.2). 
 
   
   
Bu cihaz,daxilində elektrik boşalması yaradılan kolbadan,suyu qızdırmaq üçün 
kolbadan ibarətdir.Cihazın daxili su, metan,amonyak və hidrogen qazlarının qarışı
 -                                
 
ğı  ilə doldurulur.Cihazın  daxilinə sərbəst  oksigen  buraxılmır.Cihazın  yxarı  hissə-
sindəki  kolbanın  içində  fasiləsiz  olaraq  güclü  elektrik  boşalması  yaradılır.Aşağı 
hissədəki  kolbanın  içərisindəki  su  qaynayana  qədər  qızdırılaraq  suyun  və  buxarın  
dövr etməsi yaradılır.Qövs boşalmasının təsirindən oksigen olmayan mühitdə hid-
rogen,metan,amonyak və sudan üzvi birləşmə yaranır. 
    Millerin ilk təcrübəsində enrji mənbəyi kimi ultrabənövşəyi şüalanmadan deyl, 
qövs  boşmaından  istifadə  olunmuşdu.Lakin,elektrik  qövsü  ultrabənövşəyi  süa-
lanmadan az enerji verdiyi üçün,sonrakı təcrübələrdə enerji mənbəyi kimi iltrabə-
növşəyi şüalardan istifadə olundu.Bu zaman,metan,amonyak və hidrogendən üzvi 
birləşmələr olan aldehidlər və amin turşuları sintez olundu. 
    Millerin orijinal təcrübələri bütün dünya alimlərinin dərin marağına səbəb oldu 
və onlar başlanğıc təcrübələri bu və ya digər formada yenidən aparmağa başladılar. 
    1960-cı ildə Uilson başlanğıc məhlula (hidrogen,amonyak,metan və su) kükürd 
də əlavə edərək daha iri polimer molekulları  əldə etdi.Kolbada ölçüləri 1sm-ə qə-
dər  olan  qəribə  lay  aşkarlandı(Şək.2.2-yə  bax).Bu,qaz-maye  fazalarının  ayrılma 
sərhəddində toplanmış səthi aktiv maddə qatı idi.Alimlər hesab edirlər ki,müxtəlif 
fazalar arasında sintez olunmuş molekul layları həyatın yaranmasının erkən mərhə-
lələrində çox vacib rol oynamışdır. 
      Üzvi  molekulların  suda  bərabər  paylanmaması  yarımmaye  (kolloid) 
laxtalanma-ların  və  ya  koaservatların  (lat.”koaservatus”-yığılmış)  yaranmasına 
səbəb  olmuşdur.Bu  laxtalanmalar  ətraf  məhlulla  müəyyən  sərhəddə  malik 
olmuşlar.Bu  laxta  damcılar  dağılma,yenidən  yaranma    xassəsinə  malik  olmuş  və 
müəyyən ölçüyə çatdıqdan sonra bölünmüşlər.Bu zaman labüd keyfiyyət sıçrayışı 
baş vermişdir. Koa- 
servat  damcılar  ətraf  məhluldan özləri üçün  seçmə  maddələri udmuş,lazım  olma-
yan  maddələri  isə  kənarlaşdırmışdır.Ətraf  məhluldan  maddələrin  seçmə 
adsorbsiyası  ilə  eyni  zamanda  koaservat  dmcıların  strukturu  ilə  ətraf  mühitin 
strukturu arasındakı fərqlər də artmışdır.  
    Özünütörətmənin    meydana  gəlməsi  ilə  koaservatlar  sadə  canlı  orqanizmlərə 
çevrilmişdir.Litosferdə  3mlrd.il  bundan  əvvəl  yaranmış  ilkin  həyat  qalıqları 
tapılmışdır.  
    Həyatın sonrakı mürəkkəbləşməsi çoxhüceyrəlilərin inkişafı ilə bağlıdır.Artıq,bu 
zaman üzvi maddələr dövranı bioloji dövranla əvəz olunmuşdur. 

---

21 
 
    Canlı orqanizmlərin quruya çıxması və məskunlaşması yeni dinamik şəraitə uy-
ğunlaşmağı tələb edirdi ki,bu da,bir çox orqanizmlərin təbii seçmə və təkamül pro-
sesində məhvinə səbəb olmuşdur. 
    Yerdə həyatın tarixi 3,5mlrd.il davam  edən 6 era və 17 dövrü əhatə edir.Yerdə 
həyatın  əmələ  gəlməsinin üçüncü  mərhələsindən,yəni  kaynozoy  erasının  son döv-
rünün başlanğıcından-antropogendən (antropos-insan) 1,5mlrd.il keçmişdir.Antro- 
pogen  dövrü  ali  meymunlardan  əmələ  gəlmiş  insanın  təkamülünün  yüksək  sürəti 
ilə səciyyələndirilir.  
    Canlı  orqanizmlərin  ümumi  kimyəvi  tərkibi  atmosfer  və  litosferin  tərkibindən 
çox  fərqlənir.O, daha  çox  oksigen  və  hidrogen  atomlarına  mütləq  sahib  olduğuna 
görə hidrosferə daha yaxındır.Bu isə həyatın ilk dəfə su mühitində yaranmasına bir 
daha  əminlik  yaradır.Lakin,orqanizmlərdə  nisbətən  karbon,kalsium  və  azotun 
miqdarı daha çoxdur.   
    Canlı  orqanizmlərin  kütləsinin  99,9%-ni  Yer  qabığının  98,9%-ni  (ancaq  başqa 
nisbətdə)  təşkil    edən  14  element  (H,O,C,N,Ca,K,Si,Mg,P,S,Al,Na,Fe,Cl)  təşkil 
edir.Beləliklə,həyat Yer qabığının törəməsidir.                                                             
    Orqanizmlərdə,demək olar ki,Mendeleyevin dövri sistemindəki bütün elementlər 
aşkar  edilmişdir.Yəni,canlı  orqanizmlər  də,cansız  təbiətlə  eyni  bir  kimya  ilə 
xarakterizə olunurlar. 
     V.İ.Vernadski qeyd etmişdir ki,canlılar Kainatda materiyanın ən fəal formasıdır.                                 
 
                                                        Atmosfer 
     Atmosfer(qəd.yun.”atmos”-buxar,”sfera”-kürə) Yer planetini əhatə edən qaz-
hava örtüyüdür.Atmosferin qalınlığı Yer səthindən təxminən 2000-3000km yük-
səkliyə qədərdir. Atmosfer havası həyat üçün ən zəruri təbii sərvətlərdən biridir. 
Uzun  zamanlar  ərzində  insanlar  havanı  sadə    maddə  hesabetmişlər.Yalnız,XVIII 
əsrdə fransız alimi Lavuazye havanın müxtəlif qazların mexaniki qarışığı olduğunu 
söyləmişdir.                                                                      
    Atmosfer Yerin qaz örtüyü olmaqla 5,51x10
15
t  kütləyə malikdir. 
    Quru  atmosfer  havasının  tərkibi  müxtəlif  qazların  müəyyən  nisbətdə  mexaniki 
qarışığından ibarətdir (Cədvəl 2.1). 
                              
             Atmosfer havasının tərkibi                                             Cədvəl2.1