İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

YERÜSTÜ 
EKOSİSTEMLƏR 
SAHƏ 
İL 
ƏRZİNDƏ 
ÜZVİ 
MADDƏ,t/ha 
ENERJİ 
EHTİYATI, 
kCx10
6 
Mln.km
2 
% 
Meşələr 
40,6 
28 
7 
36,8 
Becərilən torpaqlar 
14,5 
10 
6 
14,6 
Çəmən və çöllər 
26,0 
17 
4 
17,4 
Səhralar 
54,2 
36 
1 
9,2 
Qütb zonaları 
12,7 
9 
0 
- 
Cəmi 
148 
100 
- 
78,0 
 
    Bəs ekoloji sistemin real məhsuldarlığı nə ilə müəyyən olunur və hansı prosesl-
ərdən asılıdır? 
    İstənilən  ekosistemdə  biokütlənin  yaranması  və  parçalanması  prosesi  baş  ve-
rir.Bu proseslər produsentlərin həyat fəaliyyəti ilə müəyyən olunur.Bütün digər or-
qanizmlər bitkilər tərəfindən yaradılmış üzvi maddəni istifadə etdiyi üçün,aydındır 
ki,ekosistemin ümumi məhsuldarlığı onlardan asılı deyil. 
    Yaşıl bitki yarpağının hüceyrələrində paralel olaraq iki bir-birinə əks proses-fo-
tosintez  və  tənəffüs-gedir.Fotosintez  prosesində  maddə  və  enerji  toplanır,tənəffüs 
zamanı    isə  toplanmış  enerjinin  bir  hissəsi  sərf  olunur.Əgər,ekosistemdə  toplama 
prosesi  tənəffüs  prosesindən  üstünlük  təşkil  edirsə,onda  biopkütlə  və  enerji  ar-
tır.Tənəffüs prosesində daha çox maddə sərf olunarsa biokütlə azalır. 
    Bitkilərin  biokütləni  artırmaq  imkanının  mövcud  olduğu  zonaya  evfotik 
(yun.”ev”-çox,artıq,”fotos”-işıq) zona deyilir. 
    Yaradılan  biokütlənin  (P)  tənəffüsə  sərf  olunan  maddə  miqdarına  (R)  olan  nis-
bəti  vahiddən  böyük  olan  (P/R>1)  ekosistemlərə  avtotrof  suksessiyalı  sistem 
deyilir.P/R<1  olan  ekosistemlərə  heterotrof  suksessiya,P/R=1  olan  ekosistemlərə 
isə klimaks sistem deyilir. 
    Deməli,biokütlənin artması ekosistemin məhsuldarlığıdır. 
 
 
 
 
 

---

60 
 
Ekosistemlərdə enerjinin hərəkəti bir-biri ilə bağlı olan iki növ qida zəncirinin 
iştirakı ilə baş verir:otlaq və detrit qida zənciri. 
Otlaq qida zəncirinin əsasını avtotrof orqanizmlər təşkil edir, sonra bitkiyeyən 
heyvanlar (məsələn,fitoplanktonla qidalanan zooplankton)-I sıra konsumentlər, 
daha sonra isə yırtıcılar(məsələn,zooplanktonla qidalanan balıqlar),yəni,II sıra 
konsumentlər,daha sonra III sıra konsumentlər (məsələn,digər balıqlarla qidalanan 
durnabalığı) və s. gəlir.Okeanlarda trofik zəncirlər daha uzun olur.Belə 
ki,okeanlarda bir çox növlər IV sıra konsument rolunu oynayır. 
Bitki,heyvan və göbələk və ya bakteriyaların ölü üzvi maddəsinin yırtıcıların 
qidasına çevrilə bilən detritofaqlar tərəfindən istehlak olunduğu qida zəncirinə 
detrit qida zənciri deyilir.Beləliklə,detritin tərkibində olan qida maddələrinin bir 
hissəsi bitkilərin mənimsəyə biləcəyi minerallara qədər parçalanma mərhələsini 
keçmədən maddələr dövranına qaytarılır.Detrit qida zənciri insan tərəfindən quş və 
baliqları yemləmək üçün üzvi qalıqlardan yağış soxulcanları və ya milçək 
sürfələrinin yetişdirilməsi zamanı istifadə olunur.  
Detrit-ekosistemdə qida elementlərinin bioloji dövranından müvəqqəti olaraq 
kənarlaşdırılmış ölü üzvi maddədir. Detritin saxlanma müddəti qısa (heyvanların 
cəsədi və ya fekalini(nəcisi) milçək sürfələri tərəfindən bir neçə həftəyə,meşədə 
tökülmüş yarpaqlar bir neçə aya,aöacların oduncağı bir neçə ilə  “emal” olunur) və 
ya çox uzun (humus,torf,neft, və s.) ola bilər. Detrit ekosistemdə qida maddələrinin 
ehtiyatı,onun normal fəaliyyəti üçün zəruri elementdir.Ölü üzvi maddə-detritlə 
qidalanan xüsusi orqanizmlər qrupu mövcuddur ki,bunlara da detritofaqlar deyilir. 
Detritofaqlar iki qrupa bölünür: 
1)üzvi qalıqları bitkilərin istifadə edə biləcəyi qeyri-üzvi maddələrə çevirən 
redusentlər və ya destruktorlar (əsasən bakteriya və göbələklər); 
2)bitki və heyvanların ölü toxumaları və ya ekskrementi ilə qidalanan heyvanlar- 
dar mənada detritofaqlar. 
 
Qida zəncirinin həlqəsi rolunda orqanizmlər qrupu,daha dəqiq desək ,bioloji növlər 
çıxış edir.Əgər bir orqanizm qrupu digər orqanizm qrupu üçün qida rolunu 
oynadığı zaman iki həlqə arasında əlaqə yaranır.Qida zəncirinin birinci həlqəsinin 
(produsentlərin) sələfi yoxdur,yəni onlar qida kimi digər orqanizmlərdən istifadə 
etmirlər.Bu həlqədə əsasən bitkilər,göbələklər və yosunlar yer tutur.Sonuncu 
həlqəni tutan orqanizmlər isə digər orqanizmlər üçün qidaya çevrilmir.  
Hər bir orqanizm müəyyən qədər enerji ehtiyatına malikdir.Bu isə odeməkdir 
ki,qida zəncirində hər bir həlqənin özünün potensial enerjisi var.Qidalanma 
prosesində qidanın potensial enerjisi onun istehlakçısına keçir.Potensial enerji bir 
həlqədən digərinə keçərkən onun 80-90%-i istilik şəklində itirilir.Trofik zəncir nə 

---

61 
 
qədər uzun olarsa,onu sonuncu həlqəsində enerji başlanğıc həlqəyə nisbətən də bir 
o qədər az olur. 
Trofik səviyyə-verilmiş ekosistemdəki qida zəncirində produsentdən uzaqlaşmanın 
şərti vahididir. 
Bəzi hallarda trofik şəbəkədə səviyyələr üzrə ayrı-ayrı həlqələri elə qruplaşdırmaq 
olar ki,bir səviyyənin həlqəsi sonrakı həlqə üçün yalnız qida rolunu oynayır.Belə 
qruplaşma trofik səviyyə adlanır.  
 
 
            Mövzu 7:   Biosferdə maddələr dövranı və ekosistemlərdə maneələr 
 
   Yer kürəsində cansız materiyadan üzvi maddənin sintezi prosesi artıq yüz milyon 
illərdir  ki,davam  edir.Yer  müəyyən  mənada  fiziki  tükənən  bir  cisim  olduğu 
üçün,təbii  ki,bütün  kimyəvi  elementlər  də  tükənəndir.Fotosintetiklər  tərəfindən 
asimliyasiyasına  və  insanın  intensiv  şəkildə  istifadəsinə  baxmayaraq  bu  elemen-
tlərin təbiətdə tükənməsi prosesi baş vermir.Bəs buna səbəb nədir? 
    V.R.Vilyams  yazırdı  ki,hər-hansı  tükənən  şeyə  tükənməzlik  xassəsi  vermək 
üçün onu qapalı əyri üzrə hərəkət etməyə məcbur etmək,yəni onu qapalı dövrəyə 
(dövrana)  cəlb  etmək  lazımdır.Həqiqətən  də,planetimizdə  bütün  maddələr  bios-
ferdə  baş  verən  biokimyəvi  proseslərdə  təkrarən  iştirak  etməklə  biokimyəvi  döv-
rana daxildir. 
Yerdə  maddələr  dövranı    dedikdə  təbiətdə  maddələrin  çevrilməsi  və 
yerdəyişməsinin  bu və ya digər dərəcədə tsikliklə  təkrarlanması nəzər tutulur.Bu 
proseslər  müəyyən  irəliləmə  hərəkətinə  malikdır.Belə  ki,təbiətdə  “tsiklik  “ 
çevrilmələr  heç  vaxt  özündən  əvvəlki  tsiklin  tam  təkrarı  kimi  baş  vermir.  Çünki, 
yaranan  maddənin  miqdar  və  tərkibində  bu  və  ya  digər  dəyişikliklər  olur.Əksər 
hallarda  maddələr  dövranına  qapalı  çevrə  üzrə  hərəkət  kimi  baxılır  ki,bu  da 
kökündən səhv bir baxışdır.  
   5mlrd.il  bundan  əvvəl  Yerdə  maddənin  differensasiyası    və  onun  kimyəvi 
tərkibi,fiziki  və  termodinamiki  xassələrinə  görə  biri-birindən  fərqlənən  bir  neçə 
konsentrik  təbəqəyə  və  ya  geosferlərə  (atmosfer,hidrosfer,yer  qabığı,qranit,bozalt 
və  s  təbəqələrə  )  ayrılması    baş  vermişdir.Bu  qatlar  sonrakı  geoloji  vaxt  ərzində 
daha  dayanıqlı  vəziyyətə  keçid  istiqamətində  inkişaf  etmişdir.Bütün  geosferalar 
arasında  və  hər  bir  geosferanın  daxilində  maddələr  mübadiləsi  davam 
etmişdir.Başlanğıcda  Yer  təkindən  tezəriyən  maddələrin  əriməsi  və  deqazasiya 
prosesləri    nəticəsində  yer  səthinə  çıxması  əhəmiyyətli  rol  oynamışdır.İndiyədək 
saxlanılmış geoloji sübutlar əsasında fərz etmək olar ki,maddələr mübadiləsinin bu 
mərhələsi arxey erasında (Yer geoloji tarixinin ən qədim dövrü) da əhəmiyyətli rol 
oynamışdır.Bu dövrdə  hər  yerdə  qırışların  yaranmasına səbəb olan  Yer qabığının 

---

62 
 
intensiv  titrəyişli  hərəkətləri,geniş  dağəmələgəlmə  prosesləri  və  güclü  bozalt 
qatlarının  yaranmasına  səbəb  olan  vulkanik  proseslər  daha  tez-tez  baş  verirdi.Bu 
proseslər sonrakı dövrlərə nisbətən daha çox inkişaf etmişdir.Arxey erasında Yerin 
daha  dərin  qatlarından  və  daha  çox  miqdarda  maddə  planetin  səthinə  çıxmışdır. 
Sonrakı  dövrlərdə  Yerin  dərin  qatları  ilə  səthi  arasında  maddələr  mübadiləsi 
zəifləmişdir.Dokembriyanın  sonunda  yer  qabığının  daha  sakit  sahələri  olan 
platformalarla  intensiv  tektonik  və  maqmatik  fəaliyyət  sahələri-geosinklinallar  
ayrıldı.Zaman keçdikcə platformalar böyüdü, geosinklinal sahələr sıxıldı. 
Müasir  dövrdə  geosferalar  arasında  şaquli  istiqamətdə  maddələr  mübadiləsi  Yer 
səthindən 10-20km, bəzi yerlərdə isə 50-60km yüksəklikdə müşahidə olunur.Yerin 
daha dərin qatlarından da maddənin hərəkətinin olmasını inkar etmək olmaz.Lakin, 
hazırda bu proses Yerdə ümumi  maddələr dövranında bir o qədər də əhəmiyyətli 
rol oynamır. Fasiləsiz maddələr dövranı bilavasitə atmosferdə,hidrosferdə,litosferin 
yuxarı qatlarında və biosferdə müşahidə olunur.Biosferin meydana gəldiyi dövrdən 
(3,5  mlrd.  il  əvvəl)  Yerdə  maddələr  dövranı  dəyişmişdir.Fiziki-kimyəvi 
çevrilmələrə    biogen  proseslər  də  əlavə  olundu  və  nəhayət  insanın  fəaliyyəti  də 
nəhəng geoloji qüvvəyə çevrildi. 
    Biosferdə  maddələr  dövranı  əsasən  iki  qrupa  bölünür:qlobal  (geoloji)  və  kiçik 
(biotik). 
    Təbiətdə  maddələrin  böyük  (geoloji)dövranı  Günəş  enerjisi  ilə  Yerin  dərinlik 
enerjisinin  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsində  baş  verməklə  biosfer  və  Yerin  daha  dərin 
horizontları arasında maddənin yenidən paylanmasını həyata keçirir. 
 Maqmatik  (ərgin)  süxurların  aşınması  (küləklə  sovrulması)nəticəsində  yaranan 
çöküntü dağ süxurları yer qabığının hərəkətli zonalarında yenidən yüksək tempera-
tur və təzyiq zonasına batır (dalır) və burada yenidən əriyərək maqmqtik süxurların 
mənbəyi olan maqmanı əmələ gətirir.Bu süxurların bərkiyərək (kristallaşaraq)  yer 
səthinə  qalxdıqdan  sonra  yenidən  aşınma  proseslərinə  məruz  qalması  nəticəsində 
onların yeni çöküntü süxurlarına transformasiya olunması baş verir.Lakin, maddə-
lərin geoloji dövranının simvolu çevrə deyil,spiraldır.Bu isə o deməkdir ki, maddə-
lər  dövranının  hər  bir  yeni  tsikli  özündən  əvvəlkini  dəqiqliklə  təkrarlamır,zaman 
keçdikcə əhəmiyyətli dəyişikliklərə gətirib çıxarır.(Şəkil 7.1)  
    Qlobal  dövranın  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,dağ  süxurları  parçalanma  (dağıl-
ma)  və  aşınmaya  məruz  qalır,yaranan  aşımma  məhsulları,o  cümlədən  suda  həll 
olunan qida  maddələri də sular vasitəsilə Dünya okeanına axıdılır.Burada onların 
bir hissəsi dəniz və okeanların dibində təbəqə əmələ gətirir,bir hissəsi isə yağıntılar 
və insanın dənizlərdən çıxardığı orqanizmlərlə quruya qaytarılır.Ləng geotektonik 
proseslər,materiklərin  çökməsi,dənizlərin  dibinin  qalxması,dəniz  və  okeanların 
milyonlarla  illər  ərzində  baş  verən  yerdəyişməsi  bu  qatların  (təbəqənin)  quruya 
qayıtmasına səbəb olur.Daha sonra,bütün bu proseslər yenidən başlayır.   

---

63 
 
    Böyük (qlobal) dövran yüz minlərlə və ya milyon illərlə davam edir. 
    Kiçik  dövran  böyük  dövranın  tərkib  hissəsi  olmaqla  biogeosenoz  səviyyəsində 
baş verir.Belə ki,torpağın qida maddələri,su və karbon fotosintez nəticəsində bitki 
maddəsində  toplanaraq  onların  həyat  fəaliyyətini  təmin  edir,produsent  və  konsu-
mentlərin orqanizmlərinin qurulmasına sərf olunur.Üzvi qalıqlar torpaqda mikro-                
 
flora və mezofauna tərəfindən mineral komponentlərə qədər parçalanaraq  yenidən 
bitkilər tərəfindən mənimsənilərək maddə axımına cəlb olunur. 
    K.Ber canlı orqanizmlərin tərkibinə bir dəfə daxil olmuş sadə kimyəvi cisimlərin 
“saxlanma” qanununu müəyyən etmişdir ki,bunu da Vernadski obrazlı şəkildə belə 
ifadə etmişdir:”Canlı maddənin hər-hansı formasına bir həyat burulğanı ilə tutula-
raq daxil edilmiş atomlar biosferin cansız materiyasına çox çətinliklə qayıdır və ya 
heç qayıtmır.”Bu qanuna görə,canlı materiyada qalan və cansız materiyaya qayıt-
mayan  daim  hərəkətdə,miqrqsiyadadır.Başqa  sözlə,canlı  maddənin  fəaliyyətinin 
əsasını maddələrin biotik dövranı təşkil edir. 
    Biotik dövran üç əsas orqanizmlər qrupunun qarşılıqlı təsiriləri ilə təmin olunur:  
ilkin üzvi maddəni yaradan fotosintetiklər-produsentlər;ilkin üzvi maddənin isteh-
lakçıları-konsumentlər;ölü üzvi qalıqları minerallara qədər parçalayan redusentlər-
destruktorlar (Şəkil7.2.). 
    Beləliklə,biotik  dövran  üzvi  maddənin  yaranması  və  destruksiyasının  fasiləsiz 
prosesidir.O,hər  üç  orqanizmlər  qrupunun  nümayəndələri  tərəfindən  həyata 
keçirilir.Yəni,produsentlər olmadan həyat mümkün deyil,çünki onlar həyatın əsası 
olan ilkin üzvi maddəni yaradır.Konsumentlər ilkin,ikinci,üçüncü və s.sıradan olan 
məhsuldarlığı isrehlak edərək üzvi maddəni bir formadan digərinə çevirərək Yerdə 
həyatın  müxtəlifliyini  yaradır.Nəhayət,redusentlər üzvi  maddəni  mineral  maddəyə 
qədər 
parçalayaraq,onu 
dövranın  başlanğıcına  qaytarır.Biotik  dövranın 
hərəkətverici qüvvəsi isə Günəş enerjisidir. 
    Kimyəvi  maddələrin  (elementlərin)  günəş  enerjisinin  iştirakı  ilə  canlı 
orqanizmlərdən  (bitki,heyvan)  keçərək  yenidən  qeyri-üzvi  mühitə  qayıtması 
biokimyəvi dövran adlanır. 
    İstənilən  bioloji  dövran  atomların  təkrarən  canlı  orqanizmlərə  daxil  olması  və 
bilavasitə  yenidən  ətraf    mühitə  çıxması  ilə  səciyyələndirilir.Həmin  atomların 
orqanizmlərə qoşulma (daxil olma) sürəti və onların biokütlənin tərkibində qalma 
müddəti  ayrı-ayrı  ekosistemlər  üçün  müxtəlifdir.Ona  görə,bioloji  dövranı  əsasən 
iki göstərici ilə səciyyələndirmək olar: 
1.bioloji  dövranın  tutumu-ekosistemdəki  canlı  orqanizmlərin  tərkibində  eyni 
zamanda olan kimyəvi elementlərin miqdarı; 
2.bioloji  dövranın  sürəti-vahid  zaman  kəsiyində  ekosistemdə  yaranan  və 
parçalanan canlı maddənin miqdarı. 

---

64 
 
    Bioloji dövranların sürəti quruda on illərlə,hidrosferdə isə günlərlə,həftələrlə ola 
bilər.Böyük və kiçik dövranlarda hər  bir  elementin özünəməxsus  miqrasiya  sürəti 
vardır.