Instituti

Modedlashtirish jarayoni u yoki bu matematik modelii olish bilan 
yakunlanmaydi. Matematik tildan boshlangich vazifani ifodalovchi tilga qayta 
o`tkazishni amalga oshirish zarur. Faqat olingan yechimni matematik 
mohiyatinigina anglab qolmay, balki bular mavjud dunyoda nimani 
ifodalashligini ham anglamoq zarur
25
. 
Texnikaviy ob`ektlarning ko`plari murakkab sistemala sinfiga ta’luqli, ular 
o`zaro bog’liq o`zgaruvchilar ko`p miqdordaligi bilan tavsiflanadi. Bunday 
sistemalarni tadqiq etish quyidagilardan iborat: 
-kirish parametrlari (faktorlari)ni belgilashdan,
- chiqish parametrllari (faktorlari) ni aniqlashdan,
-texnikaviy ob`ekt funktsiyasi va sifat ko`rsatkichlari o`rtasidagi bog’iqliqni 
belgilashdan; 
-texnikaviy ob`ekt chiqish parametrlarshsh optimallaytiruvchi faktorlar 
darajasini (ahamiyatini) belgilashdan iborat. 
Murakkab sistemalar matematik modellarini ishlashning ikki xil yondashuvi 
mavjud:
•
determinik, 
(lot. 
determinans 
— aniqlaydigan, aniqlangan) 
(elementlarining hozirgi vaqtdagi holati ularning har qanday oldingi va kelajakdagi 
vaqtidagi holatini aniqlab beradigan dinamik sistemalar 
determinik
sistemalar
deyiladi); 
•
stoxastik, 
(tasodifiy, 
ehtimolli, 
tartibsiz, 
oldindan 
bashorat 
qilinmaydigan)
.
Determinik yondashishda
model hodisa mexanizmini atroflicha tadqiq etish 
asosida ishlab chiqiladi va odatda differentsial tenglamalar sistemasi ko`rinishida 
tasavvur etiladi. Bu holda optimallashtirish vazifasini bajarish uchun zamonaviy 
boshqaruv nazariyasi matematik apparatidan foydalanilish mumkin. Determinik 
yondashish yaxshi tashkil etilgan sistemalarni o`rganish (tavsiflash) uchun 
foydalaniladi, bularda bir fizik tabiatga ega, uncha ko`p bo`lmagan kirish 
parametrlari bog’liq hodisa yoki jarayonni ajratish mumkin. Mazkur vaziyat 
determinik yondashish qo`llanishini cheklaydi. 
Yaxshi o`rganilmagan (diffuziyali) sistemalarni o`rganish va matematik 
tavsiflash uchun 
stoxastik yondashishdan
foydalaniladi. Bunday sistemalarda ayrim 
hodisalarni farqlash va «o`tib bo`lmas to`siqlarni» aniq belgidash mumkin emas 
Shunday yaxshi tashkil etilmagan sistemaga istalgan texnikaviy jarayonni misol 
qilib keltirish mumkin. 
25
Л.В. Перегудов, М.Х. Саидов, Д.Е. Алиқулов. Илмий ижод методологияси.
- 
Тошкент: "Молия" нашриёти, 
2002 й. 
- 
б.24 

---

64 
Yaxshi tashkil etilmagan sistemalar uchun hodisalar mexanizmi to`liq ma`lum 
emaslik xosdir, matematik modellarni ishlab chiqish va optimallashtirish 
eksperimental statistik usullar yordamida hal etiladi. Bunday hollarda texnikaviy 
ob`ekt modeli kibernetik sistema