Instituti

 
9.1-jadval. Xalqaro birliklar sistemasining asosiy, qo’shimcha va ba'zi 
muhim hosilaviy birliklari
28
 
Kattalik nomi 
Birliklar nomi 
Birliklar belgisi 
(o’zbekcha) 
Uzunlik 
Asosiy kattaliklar 
metr 
 
m 
Massa 
kilogramm 
kg 
Vaqt 
sekund 
S 
Elektr tok kuchi 
amper 
A 
Termodinamik harorat
kelvin 
K 
Modda miqdori 
mol 
mol 
Yorug’lik kuchi 
kandela 
Qo 'shimcha kattaliklar
kd 
28
The International System of Units (SI) / Organisation Intergouvernementale de la Convention du Mètre. STEDI 
MEDIA 8th edition 2006. 
Р
.116-118 

---

73 
Kattalik nomi 
Birliklar nomi 
Birliklar belgisi 
(o’zbekcha) 
Yassi burchak 
radian 
rad 
Fazoviy burchak 
steradian 
sr 
Hosilaviy birliklar
 
Yuza 
metr kvadrat 
m
2
 
Hajm, sig’im 
metr kub 
m
3
 
Tezlik 
metr taqsim sekund 
m/s 
Tezlanish 
metr taqsim sekund kvadrat 
m/s
2
 
Burchak tezlik 
Radian taqsim sekund 
rad/s 
Burchak tezlanish 
Radian taqsim sekund kvadrat 
rad/s
2
 
Zichlik 
kilogramm taqsim metr kub 
kg/m
3
 
Kuch 
nyuton 
N 
Bosim, mexanik 
kuchlanish 
paskal 
Pa 
Kinematik qovushqoqlik metr kvadrat taqsim sekund 
m
2
/s 
Dinamik qovushqoqlik 
paskal - sekund 
Pa·s 
Ish, energrya, issiqlik 
miqdori 
joul 
J 
Quvvat 
vatt 
Vt 
Entropiya 
joul taqsim kelvin 
J/K 
Solishtirma issiqlik 
sig’imi (issiqlik sig’im) 
joul taqsim kilogram-kelvin 
J/(kg·K) 
Issiqlik berish
(issiqlik uzatish) 
koeffitsiyenti 
vatt taqsim metr kvadrat -
kelvin 
Vt/(m
2
·K) 
Issiqlik o’tkazuvchanlik 
vatt taqsim metr - kelvin 
Vt/(m·K) 
Sirt taranglik 
joul taqsim metr kvadrat 
J/m
2
 
Diffuziya koeffitsiyenti 
metr kvadrat taqsim sekund 
m
2
/s 
Entalpiya 
joul taqsim kilogramm 
J/kg 
Xalqaro birliklar sistemasida ishlatiladigan old qo’shimchalar va ularning 
ko’paytuvchilari 9.2-jadvalda keltirilgan. 9.3-jadvalda esa SI birliklari bilan ayrim 
eskirgan birliklar o’rtasidagi nisbatlarga misollar keltirilgan. 
9.2- jadval. Old qo’shimchalar va ularning ko’paytuvchilari
29
 
Old qo’shimcha 
Ko’paytuvchi 
nomi 
Belgisi 
xalqaro 
o’zbekcha 
1 000 000 000 000 000 000 = l0
18
eksa 
E 
E 
1000 000 000 000 000 hl0
15
peta 
R 
P 
29
The International System 
of Units (SI) / Organisation Intergouvernementale de la Convention du Mètre. STEDI 
MEDIA 8th edition 2006. 
Р
.121 

---

74 
1000 000 000 000 hl0
12
tera 
T 
T 
1 000 000 000 = 10
9
giga 
G 
G 
1 000 000= 10
6
mega 
M 
M 
1 000 = 10
3
kilo 
K 
k 
100= 10
2
gekto 
h 
g 
10 = l0
1
deka 
da 
da 
0,1 = 10
-1
desi 
d 
d 
0,01 =10
-2
santi 
c 
s 
0,001 = 10
-3
milli 
m 
m 
0,000001 = l0
-6
mikro 
μ 
mk 
0,000000001 = 10
-9
nano 
n 
n 
0,000000000001 = 10
-12
piko 
p 
p 
0,000000000000001 = 10
-15
femto 
f 
F 
0,000000000000000001 = 10
-18
atto 
a 
a 
9.3-jadval. Birliklar o’rtasidagi nisbatlar
30
 
Kattalik nomi 
SI ga binoan 
birligi 
SI birligiga o’tkazish koeffitsiyentlari 
Uzunlik 
Og’irlik kuchi (og’irlik) 
Dinamik qovushqoqlik 
Kinematik qovushqoqlik
Bosim 
M 
 
N 
 
Pa·s 
 
m
2
/s
 
Pa 
1 mkm=10
-6
 ; 1A
0
=10
-10
 m 
 
1kgk=9,81N; 1din=10
-5
N 
 
1 P (puaz)=0,1 Pa·s; 1 sP =10
-3 
Pa·s 
 
1 kgk·s/m
2
=9,81 Pa·s 
1st (stoks)=10
-4 
m
2
/s 
1 din/sm
2
=0,1 Pa=1 at; 
1 kgk/m
2
 = 9,81·10
4
Pa = 735 mm simob 
ustuni = 10 m suv ustuni 
1 kgk/m
2
 = 9,81 Pa
1atm= 1,033 kgk/m
2
=1,01·10
5
Pa = 
760 mm simob ust.=10,33 m suv ust.
1 bar=10
5
Pa 
Quvvat 
Vt 
1 kgk·m/s = 9,81 Vt
1 erg/s=10
-7
Vt 
1kkal/soat= 1,163 Vt
1 kgk·s
2
/m
4
 = 9,81 kg/m
3
Zichlik 
kg/m
3
 
1 t/m
3
 = 1 kg/dm
3
 = 1 g/sm
3
=10
3
 kg/m
3
Solishtirma og’irlik 
N/m
3
 
1 kgk/m
3
= 1,163 N/m
3
 
30
The International System of Units (SI) / Organisation Intergouvernementale de la Convention du Mètre. 
STEDI 
MEDIA 8th edition 2006. 
Р
.126-127 

---

75 
Kattalik nomi 
SI ga binoan 
birligi 
SI birligiga o’tkazish koeffitsiyentlari 
Ish, cnergiya, issiqlik 
miqdori 
J 
1 kgk·m =9,81 J 
1 erg= 10
-7
 J
1kVt·soat=3,6·10
6
 J 
1 kkal=4187 J = 4,19 kJ 
Solishtirma issiqlik 
sig’imi 
J/(kg·K) 
J/(kg·
0
C) 
1 kkal/kg·
0
C) = 4,19 kJ/(kg·K) 
1 erg/g·K=10
-4
 kJ/(kg·K) 
Issiqlik berish va 
o’tkazish 
koeffitsiyentlari 
Vt/(m
2
·K) 
Vt/(m
2
·
0
C) 
1 kkal/(m
2
·soat·
0
C) =1,163 Vt/(m
2
·K) 
Issiqlik o’tkazuvchanlik 
koeffitsiyenti 
Vt/(m
2
·K) 
Vt/(m
2
·
0
C) 
1 kkal/(m
2
·soat·
0
C)=1,163 Vt/(m
2
·K)
Aylanish chastotasi 
Gs 
1 ayl/s= 1 Gs 
1 ayl/min = 1/60 Gs 
Solishtirma entalpiya 
J/kg 
1 kkal/kg=1 kal/g =4,19 kJ/kg 
2.
 
O`lchov usullari va vositalari 
 
 
 
 
 
O`lchash har bir eksperimental tekshirishning asosiy tarkibiy qismidir.
O`lchash - biron-bir fizik kattalikning qiymatini tajriba yo`li orqali maxsus 
texnik vositalar yordamida aniqlash jarayonidir.
O`lchash nazariyasi va 
amaliyoti bilan - 
metrologiya
fani shug’ullanadi. 
Metrologiya (yunon. μέτρον «o’lchov» + λόγος «g’oya; sabab») 
— 
o`lchashlar, uni ta`minlash usullari va vositalari hamda talab etilgan aniqlikka
erishish yo`llari haqidagi fan.
Metrologiyaning asosini o`lchashning umumiy
masalalari, fizik kattaliklar birligi va ularning tizimlari haqidagi ma`lumotlar,
o`lchashning usul va vositalari, o`lchash natijasining to`g’riligini aniqlash
usullari va hokazolar hosil qiladi.
O`lchashga doir fizik kattaliklar mexanik, elektr, 
issiqlik, optik, akustik bo`lishi mumkin. Bu kattaliklarning bir turi texnologik
jarayon rivojlanishining bevosita ko`rsatkichi bo`lsa, boshqalari shu jarayon
bilan funktsional bog’langan bo`ladi.
Turli usul va asboblar orqali ifodalangan texnologik jarayonning holati 
haqidagi ma`lumotlarni 
signallar 
deb bilamiz. Signallar, asosan, o`lchash asboblari 
va qurilmalari yordamida olinadi.
O`lchash natijasi
— kattalikning o`lchash usuli bilan, masalan, kattalikni
o`lchov birligi bilan taqqoslash yordamida topilgan qiymatidan iborat. O`lchash 
natijasini tenglama ko`rinishida quyidagicha yozish mumkin:
(9.1) 
O`lchash
 -
biron-bir fizik kattalikning qiymatini tajriba yo`li orqali maxsus texnik 
vositalar yordamida aniqlash jarayonidir. O`lchash nazariyasi va amaliyoti bilan 
- 
metrologiya
fani shug’ullanadi. 
 

---

76 
bu yerda, 
Q
-o`lchanayotgan fizik kattalik, 
U 
- o`lchash natijasi yoki o`lchanayotgan 
kattalikning son qiymati, 
q
- fizik kattalik birligi.
(9.1) tenglama o`lchashning
asosiy tenglamasi
deyiladi. Uning o`ng 
tomoni o`lchash natijasi deb yuritiladi. O`lchash natijasi doimo o`lchamli 
kattalik bo`lib, u o`z nomiga ega bo`lgan q birlikdan hamda ayni birlikdan 
o`lchanayotgan kattalikda nechta borligini anglatadigan U sondan tashkil topgan.
O`lchanayotgan kattalikning son qiymati bevosita, bilvosita, birlashtirib 
va birgalikda o`lchash usullari yordamida topiladi. Laboratoriya amaliyotida va
ilmiy tekshirishlarda birlashtirib va birgalikda o`lchash usullaridan foydalaniladi.
Bevosita o`lchash
deb shunday o`lchashga aytiladiki, unda
o`lchanayotgan kattalikning izlanayotgan qiymati tajriba ma`lumotlaridan
bevosita aniqlanadi. Masalan, haroratni termometr bilan, bosimni manometr bilan,
uzunlikni chizg’ich bilan o`lchash va hokazo bevosita o`lchashdan iborat.
Bevosita o`lchash tenglamasi quyidagi ko`rinishga ega:
bu yerda, 
Q
bev
- o`lchanayotgan kattalikning uning uchun qabul qilingan o`lchov 
birliklaridagi qiymati; 
S
-raqamli hisoblash qurilmasi shkalasi bo`linmalarining yoki
bir marta ko`rsatishining o`lchanayotgan kattalik birliklaridagi qiymati; 
n
- shkala 
bo`linmalarining hisobida indikatorli qurilma bo`yicha olingan sanoq.
Bilvosita o`lchash 
deb shunday o`lchashga aytiladiki, unda o`lchash 
natijasi o`lchanayotgan kattalik bilan ma`lum munosabat yordamida bog’langan 
kattaliklarni bevosita o`lchashga asoslangan bo`ladi. Bilvosita o`lchash 
tenglamasi quyidagi ko`rinishga ega:
bu yerda, 
Q
bil
- o`lchanayotgan kattalikning izlangan qiymati; 
Q
1
,Q
2
,…,Q
n
bev
- 
bevosita o`lchanadigan kattaliklarning son qiymatlari.
Bilvosita o`lchashga o`tkazgichning solishtirma elektr qarshiligini uning 
qarshiligi, uzunligi va kundalang kesimini yuzi bo`yicha topish; modda 
zichligini uning massasi va xajmini o`lchash natijasi bo`yicha topish va 
boshqalar misol bo`la oladi. Bilvosita o`lchashlar bevosita o`lchashlarning iloji
bo`lmagan ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilishda keng qo`llanadi.
Birlashtirib o`lchash bir necha bir nomli kattaliklarni bir vaqtda 
o`lchashdan iboratki, unda izlangan kattaliklarning qiymatlari bevosita 
o`lchashda hosil qilingan tenglamalar tizimidan topiladi.
Bir vaqtda ikki yoki bir necha nomli turli kattaliklarni, ularning 
orasidagi funktsional munosabatlarni topish uchun olib borilgan o`lchashlar 
birgalikda o`lchash deyiladi. Jumladan o`lchash rezistorining 20°C dagi elektr

---

77 
qarshiligi va harorat koeffitsientlari uning qarshiligini turli haroratlarda bevosita 
o`lchash ma`lumotlari bo`yicha topiladi.
O`lchashlar yana 
mutlaq va nisbiy o`lchashlarga
bo`linadi.
Bitta yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan
foydalanib yoki foydalanmasdan bevosita o`lchash
mutlaq o`lchash
deb ataladi. 
Masalan, shtangentsirkul’ yordamida bajarilgan o`lchashlar mutlaq o`lchashdir,
chunki unda o`lchanayotgan kattalik qiymatini bevosita olinadi.
Biror kattalikning shu ismli birlik vazifasini bajarayotgan kattalikka 
nisbatini o`lchash yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik deb qabul qilingan kattalik 
bo`yicha o`lchash 
nisbiy o`lchash
deb ataladi. Masalan, haroratni termoelektr
effektdan foydalanishga asoslangan o`lchash yoki massani tortish usuli bilan, ya`ni 
massaga mutanosib bo`lgan og’irlik kuchidan foydalanish usuli bilan o`lchash nisbiy 
o`lchashdan iborat. Nisbiy o`lchashdan katta aniqlik zarur bo`lgan hollarda 
foydalaniladi.
O`lchashlar o`lchash asosini aniqlab beradigan fizik hodisalarga asoslanib 
olib boriladi. Masalan, moddaning kengayishi bo`yicha haroratni o`lchash,
muvozanatlashtiruvchi suyuqlik ustunining ko`tarilishi bo`yicha 
siyraklanish(vakuum)ni o`lchash. O`lchashning biror asosini amalga oshirish 
uchun turli texnik vositalar qo`llaniladi. O`lchashlarda qo`llaniladigan va 
normallashgan metrologik xossalarga ega bulgan texnik vositalar o`lchash 
vositasi deyiladi. O`lchash asosi va vositasini belgilab beradigan usullar majmui 
o`lchash usuli deyiladi.
O`lchashlarda bevosita baholash, differentsial, o`lchov bilan taqqoslash va 
nol (kompensatsion) usullar
keng tarqalgan
31
.