"İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir". "Biz neft kapitalını insan kapitalına çevirməliyik"
-1920-CI İLLƏRDƏ QAFQAZDA REGİONAL İNTEQRASİYA
Yüklə 8,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Key words
- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 331
- Regional əməkdaşlıq və inteqrasiya
- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 332
- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 333
- BEYNƏLXALQ İCTİMAİYYƏTİN ETNİK MÜNAQİŞƏLƏRİN TƏNZİMLƏNMƏSİNƏ MÜMKÜN YANAŞMALARI Məmmədova İlahə Vahid qızı
- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 334
|
1918-1920-CI İLLƏRDƏ QAFQAZDA REGİONAL İNTEQRASİYA CƏHDLƏRİ VƏ PROBLEMLƏRİ
Bakı Mühəndislik Universiteti ilhamanovruzlu@icloud.com
Müasir beynəlxalq münasibətlərin və dünya siyasətinin əsas tendensiyalarından biri beynəlxalq inteqrasi- ya hesab olunur. Bu proses əsasən müəyyən bölgələrdə həyata keçirildiyinə görə siyasi ədəbiyyatda onu beynəl- xalq regional inteqrasiya adlandırırlar. Qafqaz regionunda da müəyyən dövrlər çərçivəsində müxtəlif inteqrasiya cəhdləri həyata keçirilmiş və bu yöndə bir sıra problemlərlə qarşılaşmışdır.1918-ci ilin may ayında Cənubi Qaf- qazda üç dövlət özünün müstəqilliyini elan etmiş və dövlətçilik siyasətlərini qurmaqla yanaşı, eyni zamanda, xarici siyasət əlaqələrini genişləndirməyə çalışmış, regional məsələlərdə müstəqil bir dövlət kimi yaxından iştirak etmək, problemlərin həlli ilə məşğul olmaq kimi xarici və daxili siyasət yönümdə addımlar atmışlar.Məqaləmiz- də 1918-1920-ci illərdə Qafqaz, xüsusən Cənubi Qafqazda baş verən hadisələrdən bəhs olunur.Eyni zamanda bu dövr ərzində Cənubi Qafqazda demokratik respublikaların yaranışı, bununla bağlı cəhdlər, dövrün mövcudprob- lemləri kimi məsələlərə də toxunulmuşdur. Məhs bu aspektdən 1918-1920-ci illərdə Qafqazdaregioanal əlaqələr, regional inteqrasiya prosesleri təhlil edilmişdir.
International integration is considered one of the main tendencies of modern international relations and world politics. It is called “regional integration” in political literature as this process is applied only in certain areas. In Caucasus region, there has been tries about integration movements and some hindrances were faced in the process. In May of 1918 three countries in South Caucasus declared their independency and started establishing their internal and foreign policy, and tried to take part in the regional issues as a sovereign republic. Our article addresses the events especially happened in South Caucasus in the period of 1918-1920. At the same time we have mentioned about the establishment processes of democratic republics, and the problems during that time. From this aspect, regional relations in Caucasus in 1918-1920, played role of regional integration.
Regional inteqrasiya mahiyyətinə görə obyektiv və kortəbii baş verən bir proses olsa da, məqsədlərinə görə dövlətlərin düşünülmüş şəkildə həyata keçirdiyi və tənzimlənən qarşılıqlı fəaliyyət növü hesab olunur.Regional inteqrasiya prosesi dünyada ilk dəfə olaraq üzv dövlətlərin bərabər hüququ gözlənilmək şərti ilə Qərbi Avropada başlamışdır. Belə ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra ciddi iqtisadi böhran yaşayan Qərbi Avropa ölkələri bəzi iqtisadi sahələrdə birgə hərəkət etmək haqqında qərar qəbul edirlər. Hər zaman maraq dairəsində olan Qafqaz regionu, xüsusən Qafqaz xalqlarının inteqrasiya hərəkatı XVIII əsr Rusiyanın imperialist siyasətinə qarşı olaraq başlamışdır ki, bu proses də müəyyən dövrlər arasında gah sürətlə, gah da zəifləmişdir.XX əsrin əvvəllərində imperiyanın dağılması ilə Qafqaz regionunda, xüsusən Cənubi Qafqazda bu proses yenidən sürətlənməyə başlamışdır. 1918-ci ilin əvvəllərində Cənubi Qafqazda vəziyyət son dərəcə mürəkkəb idi. Rusiyanın Almaniya ilə Brest-Litovsk sülh danışıqları boşa çıxdıqdan sonra alman-türk qoşunları hücuma keçdilər. Türk qoşunlarının irəlilədiyini görən Zaqafqaziya Komissarlığı 1918-ci il fevralın 6-da THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 331 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Qafqaz cəbhəsinin komandanı Vehib paşaya teleqram göndərərək, Türkiyə ilə sülh danışıqları apar- maq istədiyini bildirdi.Lakin regionda nüfuzu və güclü hakimiyyəti olmayan Zaqafqaziya komissarlığı tezliklə özünü buraxmaq məcburiyyətində qaldı. 1918-ci il fevralın 10-da Zaqafqaziya seymi yaradıldı.Qafqaz cəbhəsində vəziyyət və Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin elan edilməsi məsələləri seymin fəaliyyətində mühüm yer tuturdu. Belə ki, seym Cənubi Qafqazı müstəqil dövlət elan etmədən nə bu regionu beynəlxalq hüququn subyekti kimi təqdim etmək, nə də xarici dövlətlərlə sülh bağlamaq səlahiyyətinə malik deyildi.Seymdə olan mövcud ziddiyyətlət getdikcə artır, bu da seymin vəziyyətini çətinləşdirirdi. 1918-ci il aprelin 9(22)-da müsəlman fraksiyasının təkidi ilə Zaqafqaziya seyminin geniş iclası keçirildi və müstəqil, federativ Zaqafqaziya Demokratik Respublikasının (ZDFR) elan olunması haqqında qətnamə qəbul edildi. 2, s.452 Lakin ZDFR nə daxili, nə də xarici siyasətində ciddi bir dəyişiklik etməmişdi. Siyasi partiya nümayəndələri Zaqafqaziya seymində ümumi dil tapa bilmirdilər, onların ümumi fəaliyyət proqramı yox idi və fraksiyaların hər biri öz siyasi xəttini həyata keçirməyə çalışırdı. Artıq 1918-ci il mayın sonuncu ongünlüyündə Zaqafqaziya seyminin dağılacağı açıq-aydın hiss olunurdu. Elə həmin günlərdə seymin sosial-demokrat fraksiyasının lideri İ.Q.Sereteli Cənubi Qafqaz xalqlarının konfederasiya halında birləşmək ideyasının özünü doğrultmadığını bildirdi. Sereteli Türki- yə ilə Batum danışıqlarında təklənmələrini bəhanə gətirərək Gürcüstanın Seymdən çıxıb müstəqil res- publika elan olunmasını zəruri hesab etdi. Nəticədə ZDFR devrilərək Cənubi Qafqazda üç müstəqil respublika – 26 mayda Gürcüstan, 28 mayda Azərbaycan və Ermənistan müstəqil respublikaları yara- dıldı.
3, s.423
Seymin dağılmasından sonra region hökumətləri arasındabir sıra əməkdaşlıqlarla yanaşı bəzi mübahisələr də ön plana çıxmışdır. Bunlardan biri 1918-ci ilin iyununda baş verən Borçalı məsələsi idi. Gürcülər bu ərazilərin özlərinə aid olduğunu iddia edir və Alman əsgərlərinin köməyi ilə yerli əsgərləri göndərərək taxıl ehtiyatlarına əl atmaq istəyirdilər. Bu daAzərbaycan və Gürcüstan arasında kiçik müharibəyəgğtirib çıxardırdı. Son anda Osmanlı qüvvələrinin komandiri Nuri Paşanın müdaxiləsi ilə tərəflər mövcud vəziyyətin qorunması və torpaq mübadiləsi məsələsini dinc yolla müzakirə etməyə razılaşdılar. 4, s.64 Qeyd edək ki, Gürcüstan hökümətinin ərazi iddiası Borçalı mahalına ilə kifayətlənmir, bütün Zaqatala mahalına ərazi iddiası edirdi. Digər mübahisəli məsələ pul dövriyyəsi idi. Həmin dövrdə keçmiş Çarın və Müvəqqəti Hökumətin pulları dövriyyədə idi. Öz valyutası olmayan yeni respublikalar öz aralarında müqavilə bağladılar və bu köhnə pullar dövriyyəsinin davam etməsini razılaşdılar. Pul çap işi Tiflisdə aparalırdı. Belə ki, bu dövrdə Tiflisdə Azərbaycan Respublikası ilə razılaşdırılmadan bir neçə dəfə Ermənistanla banknot çıxarılmış və nəticədə Azərbaycan iqtisadi olaraq çətin vəziyyətə düşmüşdür. 1918-ci ilin sonlarında Gürcüstan və Ermənilər arasında daha şiddətli qarşıdurmalar baş vermiş- dir. Ahalkelek və Borçalı rayonlarında ermənilər yaşayan məntəqələrin Erməni Respublikasına verilməsi tələbi nəticəsindəonlar arasında olan iki tərəfli münasibət pozulmuş və Gürcüstan hakimiyyəti tərəfin- dən təşkil edilən ilk birgə Qafqaz konfransı təxirə salınmışdır. Mübahisə şiddətlənərək Gürcüstan- Ermənistan arasında müharibə olacaq dərəcəyə çatmışdır. 1918-ci il dekabrın 14-dən 31-dək davam edən gürcü-erməni qarşıdurmaları yalnız regiondakı müttəfiqlərin nümayəndələrinin iştirakı ilə dayandırılmışdır. 1, s. 317
Bu mübahisələrə baxmayaraq, bölgə dövlətləri arasında regional əməkdaşlığın inkişafına da yer verilmişdir. Belə ki, bölgə dövlətləri arasında xüsusilə Azərbaycan Respublikası bu məsələdə daha fərqlənmiş və hətta konfederasiya çərçivəsində birləşmək kimi təkliflər də etmişdir. Azərbaycan rəhbərləri bu fikirləri bir çox platformada ifadə etməklə bir sıra ciddi addımlar atmışlar. Bu yöndə əsas uğurlardan biri kimi Paris Sülh Konfransında iştirakı hesab etmək olar. Lakin Paris Sülh Konfransın- dan öncə Azərbaycan Respublikasının əhəmiyyətli dövlət adamlarından Ə.M.Topçubaşov 1918-ci ilin payızında səfir qismində getdiyi İstanbulda olan fəaliyyəti də bu addımda mühüm önəm kəsb edir. Osmanlı və xarici dövlətlər nümayəndələrinə təqdim etdiyi memorandumda Ə.M.Topçubaşov Cənubi Qafqazın son bir ilini dəyərləndirmiş və Qafqaz dövlətlərində konfederasiya düşüncəsinin məşhur olduğunu ifadə etmişdi. Bir müddət sonra “Azərbaycanın Teşekkülü” adıyla İstanbulda nəşr olunan bu memorandumun son hissəsi "Mavera-nı Qafqaz millətlərinin Konfederasiya Mefkûresi" başlığı ilə yayınlanmışdır. Müellif burada Cənubi Qafqazın üç milləti arasında İsveçrəyə bənzər bir konfederasi- THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 332 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan ya qurulmasını həm iqtisadi, həm də təbii şərtlərin tələb etdiyini ifadə edərək, bölgədə konfederasiya düşüncəsinin məşhur olduğunu, bir çox partiya nümayəndəsinin bunu müdafiə etdiyini və mövzunun Şimali qafqazlılara da şamil edilməsi lazım olduğunu vurğulamışdır. Topçubaşov Qafqazlıların Paris Sülh Konfransına "konfederasiya fikrini müdafiə üçün" gedəcəklərini ümid etdiyini bildirmişdir. Eyni zamanda da, konfederativ formanın Qafqaz mövcud münaqişələrin də həllində müsbət rol oynayacağı- nı xüsusilə vurğulamışdır. 6, s. 45-46
Milli müstəqilliyinin tanınması xahişi ilə çıxış edən respublikalarla birgə Azərbaycan hökuməti də oktyabrın 5-də Paris sülh konfransının sədri Jorj Klemansoya nota ilə müraciət etdi. Notada müstəqilliyini yenicə əldə etmiş respublikaların böyük dəstəyə ehtiyacı olduğu vurğulanır və onların milli istiqlaliyyətini tanımağın vacibliyi göstərilirdi. Sənəddə qeyd edilirdi ki, “bizim dövlətlərimizin məsələlərinin beynəlxalq həlli bundan sonra yubadılmamalıdır və rus məsələsindən asılı olmayaraq həll edilməlidir. Bunu sülhün, humanizmin və tərəqqinin mənafeyi tələb edir”. Bu notada göstərilmiş məsələlər və Azərbaycan, Gürcüstan nümayəndələrinin müraciəti nəzərə alınaraq, oktyabrın 29 da Fransa müstəmləkə liqasının xarici siyasət bölməsində Zaqafqaziya məsələsi müzakirə olundu. Lakin Zaqafqaziya Respublikaları de-yure tanınmadığı və öz aralarındakı ərazi məsələləri tam həllini tapmadığı üçün onların Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməsiAntonio Qunetsin sədrliyi altında olan komissiya tərəfindən müvəqqəti olaraq dayandırıldı. Belə bir zamanda artıq Sovet Rusiyasının mövqeləri getdikcə güclənirdi. Belə ki, 1919-cu il 16 iyun Gürcüstan və Azərbaycan arasında xarici təhdidlərə qarşı (Şimaldan gələn Denikin təhlükəsinə qarşı) hərbi müqavilə imzalanmışdır. Müqavilə- nin 10-cu paraqrafına əsasən Ermənistan bu müqaviləyə 2 həftəyə qoşula bilərdi. 2, s. 111 Lakin
Ermənistan müqaviləyə qoşulmur hətta bu yöndə Denikinə silah yardımı göstərir və onunla strateji ortaqlıq nümayiş etdirirdi. Eyni zamanda, Paris Sülh Konfransında da çəkinməz mövqe ilə torpaq iddiaları edirdi. Denikin təhlükəsinə qarşı Dağlılar parlamentində də müzakirələr getmiş, müzakirələr zamanı Dağıstanın Azərbaycan Respublikasına federasiya və ya konfederasiya formasında birləşdirilməsi təklif olunmuşdur. Bu ideya sürətlə yayılmağa başlayırdı ki, bununla bağlı bir neçə dəfə Dağlılar Respublıkasının diplomatik nümayəndəliyi Ə.B.Haqverdiyeva müraciət etmişdir. 1, s. 195
Bu dövrdə əməkdaşlıq və regional inteqrasiya yönümlü digər məqam da Qafqaz konfranslarının qurulması idi. Bu konfranslardan nəticə əldə etmək mümkün olmasa da, burada yaxşı bir təcrübə əldə edildiyini deyə bilərik. Belə ki, 25 aprel 1919-cu ildə Tiflisdə yuxarıda qeyd etdiyimiz konfransdan başqa ikinci konfrans keçirilmiş və müxtəlif məsələlərdə işləmək üçün altı komitə yaradılmışdır. Lakin Deni- kin qüvvələrinin şimaldan hücumu konfransın işlərinin yarım qoyulması ilə nəticələndi. 4, s. 99-102
1919-cu il 23 noyabr Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan arasında 5 maddədən ibarət saziş imzalandı. 4-cü maddəyə əsasən tərəflər arasında 26 noyabr Bakıda konfrans keçirilməli idi. Lakin bu konfrans yalnız dekabrın 4-21-də baş tutdu. 1, s. 153 Burada problemlərindinc yolla həll edilməsi yönündə prinsipial razılaşma əldə edildi. Bundan əlavə, M.H.Hacinski tərəfindən Cənubi Qafqaz Konfederasiyası məsələsi gündəliyə salındı. Bu məsələni müzakirə etmək üçün gələn il yenidən Tiflis- də görüşmək qərara alındı. Eyni zamanda, Gürcüstan Azərbaycanla hərbi münasibətlərini yaxşılaş- dırmış, bu istiqamətdə onlarla zabit və bəzi hərbi sursat Bakıya göndərilmişdir. 5 fevral 1920-ci ildə iki ölkə arasında ticarət sazişinin imzalandığı və Bakının Tiflisə ucuz qiymətlə neft satmaq öhdəliyi ilə əlaqələr daha da yaxınlaşmışdır. 1, s.139
Son Qafqaz Konfransı 9 aprel 1920-ci ildə Tiflisdə keçirildi. Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfindən konfransa təqdim edilən "Cənubi Qafqaz Respublikaları Şurası" yaradılması ilə bağlı bir layihə digər iştirakçılar tərəfindən də müsbət qarşılanmışdır. Bu layihəkonfederatif bir quruluşu öngörmekteydi. Lakin sonrakı iclaslar 28 aprel tarixində Bolşeviklər tərəfindən Azərbaycanın işğalı ilə bağlı dayandırıldı. 5, s. 138-140
Qonşu dövlətlərlə əlaqələrə baxdıqda, Azərbaycan, Gürcüstan və Osmanlı Türkiyəsi arasında birinci saziş Baki-Batum neft kəməri ilə bağlı olub. Hər 3 dövlət kəmərin öz ərazilərində təhlükəsizlik- lərini öhdələrinə alıblar. Eyni zamanda bu həmçinin Xəzər neftinin dünya bazarına çıxmasına təminat yaradırdı. Növbəti saziş dəmir yolları ilə əlaqədar idi. Belə ki, Osmanlı Türkiyəsi,Ermənistan, Gürcüs- tan və Azərbaycan arasında olan saziş keçmiş Rusiya dövlətinin mülkiyyəti olan dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsilə tərəflərin ərazi hüdudlarına müvafiq olaraq onlar arasında bölüşdürülməsini nəzərdə tuturdu. Lakin bu saziş Cənubi Qafqaz respublikaları arasındakı ərazi iddialarına görə reallaşmır. 1,s.139
Tarixən Qafqaz çoxsaylı müxtəlif millətlərin və cəmiyyətlərin sakinləri kimi yaşadığı bir coğ- rafiya olmuşdur. Unutmamalıyıq ki, Qafqaz xalqları problemlərin həlli, əməkdaşlıq və inteqrasiyada THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 333 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan müəyyən bir tarixi təcrübəyə malikdir. 20-ci əsrin əvvəllərində Qafqazda əməkdaşlıq və federasiyası ilə bağlı fikirlərin irəli sürülməsi, danışıqlar aparılması, layihələrin hazırlanması buna nümənədir. Qaf- qaz xalqlarının 1917-ci ildən sonra ortaya çıxan mühitdə ortaq bir dövlət çətiri altında yaşamağa çalış- dıqlarını qeyd etməmək mümkün deyil. Qısa sürən müstəqillik dövründə Qafqaz respublikaları arasında əməkdaşlıq meylləri və bir kon- federasiya qurma fikri mövcud olsa da, bunların müvəffəqiyyətə çata bilmədiyi məlumdur. Bu uğur- suzluğun səbəbləri arasında mövcud liderlərin dövlət və idarəçilik təcrübələrinin qeyri-kafi olması, planlaşdırılan layihələri həyata keçirmək üçün maddi resursların kifayət olmaması və ayrıca zamanın da məhdud olmasını qeyd etmək olar. Bu dövrdə Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz Dağlılar Respublikası arasında müəyyən səviyyədə bir yaxınlaşma və hətta aralarında müəyyən bir strateji ortaqlığın da olduğunu gördük. Hətta qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti tərəfində Şimali Qafqaz Cumhuriyyətinə 50 milyon Azərbaycan manatı məbləğində yardım göstərilmiş, eyni zamanda, əməkdaşlıqla bağlı müxtəlif layihələr hazırlanmış və bununla əlaqədar bir neçə bəyanat verimişdir. 1,s.60 Lakin Ermənistan Respublikası yuxarıda göstərilən tendensiyalardan uzaq davranırdı. İrəvandakı idarəçilər regional inteqrasiya yerinə xarici dövlət və güclərin köməyini alaraq irredentist niyyətlərlə "Böyük Ermənistan" qurmağa çalışırdılar. Bu idarəçilər nə Denikinə, nə də bolşevik təhdidinə qarşı bölgə içində ortaq bir müqavimət meyli göstərməmiş, nə də Paris Sülh Konfransında digər Qafqaz ölkələri ilə əməkdaşlığa yanaşmamışlardı. 1918-1920-ci illərdə Qafqaz dövlətləri arasında inteqrasiya və əməkdaşlıq səylərinin bir nəticə verməməsi, onların şimaldan gələn Bolşevik istilası qarşısında da zəyif müqavimət göstərmələrinə yol açmış və nəticədə müstəqilliklərini təkrar itirmişdi. Son olaraq, Qafqaz konfranslarının bölgədəki digər dövlətlərin vasitəsilə deyil, yerli hökümətlər tərəfindən həyata keçirildiyini, tərəflərin birbaşa danışıqlar etdiyini, danışıqların Qafqaz içində edildiyini və danışıqlara bölgə xaricindən dövlətlərin qatılmadığını qeyd etmək lazımdır. Digər tərəfdən maraqlı bir xüsus da aralarında döyüş daxil yaşanan bir çox ixtilafa baxmayaraq hər bir dövlətin digər paytaxtlarda diplomatik nümayəndələrinin mövcudluğudur ki, bu da əməkdaşlıq cəhətdən müsbət bir xüsusiyyət olaraq görülə bilər.
1.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, 440 s. 2.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, 472 s. 3. N.L. Nəsibzadə. Azərbaycan Xarici Siyasəti (1918-1920), Bakı, “Ay-Ulduz”, 1996, 304 s. 4. R.O.Qurbanov. Qafqaz tarixi. Bakı, “Zərdabi LTD” MMC, 2008, 583 s. 5. A.M. Topçubaşı. Azerbaycan'ın Teşekkülü, İstanbul 1918. 6. O.N. Mirza-Kriçinski. Kafkasya Konfederasyonu İdesi Tarihine Dair. Kurtuluş, s. 5 (Mart 1935), Berlin 193, 138-140 s.
BEYNƏLXALQ İCTİMAİYYƏTİN ETNİK MÜNAQİŞƏLƏRİN TƏNZİMLƏNMƏSİNƏ MÜMKÜN YANAŞMALARI Məmmədova İlahə Vahid qızı Bakı Mühəndislik Universiteti ilahememmedova95@mail.ru
Məqalədə etnik münaqişələrin tənzimlənməsinə dair mümkün yanaşmalardan bəhs olunmuşdur. Digər sa- hələrdə olduğu kimi, etnosiyasi münaqişələr sahəsində də köhnə bir qayda keçərlidir: münaqişələri əvvəlcədən xəbər vermək onları sonradan həll etmədən daha asandır. Dovlətin milli siyasəti də məhz buna istiqamətləndirilməlidir.
The article discusses possible approaches to the regulation of ethnic conflicts. As in other areas, ethnopolitical conflicts are the old rule: the premature disclosure of conflicts is easier than their resolution later. It should also be directed national policy of the state. Key words: ethnic conflict, international organizations, conflict, peace THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES Baku Engineering University 334 26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan Giriş Etnik münaqişələrin analizi onların tənzimlənməsinə dair bəzi yeni yanaşmaların hazırlanma- sına ehtiyac olduğunu göstərir. Xüsusi halda, ərazi ilə birləşdirilən əhalinin hər qrupu ümumi mənşə, dil, mədəniyyət, şəxsi dövlətə malik olmalıdır. Yeni dövlətlərə müstəqilliyin verilməsi ehtiyacı haqqında bəzi məsələlər müstəmləkə imperiyalarının iflası ilə əlaqədar BMT Nizamnaməsində qeyd edilmişdir. Ancaq XX əsrin sonunda baş verən hadisələr bu beynəlxalq təşkilatda öz hökmranlığını itirmiş sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin siyasətinə gözə çarpan düzəlişlər daxil etdi. Məlum oldu ki, bir çox regionlarda etnik qruplar yığcam yaşayış yerlərinə malik deyil və beləliklə, sərhəd qoymaq mümkün deyil. Və hətta yaşamanın real görünürdüyü bəzi yerlərdi (məsələn, keçmiş Yuqoslaviyanın ərazisi), yeni münaqişələr mütləq yaranırdı, bəzən əvvəlkilərə nisbətən daha kəskin olurdu.[6, s.33] Təklif edilən yeni yanaşmalar əsasən aşağıdakı kimidir: * dünyanın bütün bölgələrinə Qərb demokratiyası ideyalarını yaymaq, tərəfdarlara yardım göstərmək və inadkar ölkələrə qarşı sanksiyalar tətbiq etmək. Qərb liderlərinin rəsmi mövqeyi belədir: etnik münaqişələr demokratik rejimlərə nisbətən diktatorluq və repressiya rejimlərinə daha çox xarakterikdir; * öz növbəsində, demokratiya etnik azlıqlar üçün heç bir real zəmanət vermir, buna görə də on- ların ayrılıq cəhdləri deyil,muxtariyyətidəstəklənməlidir. Bu halda, bəzi özünüidarəetməyə malik etnik azlıqlar, demokratik normalardan istifadə edən çoxluğun onlara zülm edəcəyindən qorxmaya bilər. * silahlı etnik münaqişələrin həlli üçün beynəlxalq müdaxilənin müəyyən qaydaları və mexanizmləri hazırlanmalıdır. Əsas beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi bu qaydalar və mexanizm legitim olmalıdır, lakin hansı təşkilatlar məsələsinə gəldikdə isə ciddi fikir ayrılığı var (BMT, NATO, MDB). Bəzi tədqiqatçılar və diplomatlar BMT-nin çox sayda münaqişələrin hər birinə müdaxilə edə bilməyəcəyinə inanırlar, buna görə regional təşkilatlar bu qayğıları özləri üzərinə götürməlidirlər. Digərləri etiraz edirlər ki, münaqişə tərəflərinə yalnız öz maraqlarını (məsələn, NATO) həyata keçirən bir təşkilatdan bərabər və ədalətli münasibət gözləmək olmaz; * beynəlxalq münasibətlər üçün ənənəvi prinsip yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Buna görə bir dövlət ərazisində etnik münaqişələrin tənzimlənməsi həmin dövlətin daxili məsələsidir. Müdaxilə hazırda qonşuların iqtisadi və siyasi həyatını ciddi şəkildə pozmaqda olan sərhədlər daxilində mümkün olan qaçqın axınının təhlükəsi ilə əsaslandırılır. Beynəlxalq terrorizmə qarşı güc tətbiq etmək də qanunidir (Etnik münaqişələrə məruz qalan Əfqanıstan ərazisində 1998-ci ilin yayında döyüşçü düşərgələrini ABŞ raketlərinin bombardm etməsi demək olar ki, bütün NATO ölkələri tərəfindən təsdiqləndi); *yeni yaranan dövlətlərin BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tanınması və qəbul olun- ması şərtləri inkişaf etdirilməlidir. Bu baxımdan xarici, ən çox silahlı təsirlər altında yaradılan dövlət- ləri tanımaq təklif olunur. Bundan əlavə, tanınma üçün ön şərt insan hüquqlarına hörmət, mövcud sərhədlərə hörmət etmə öhdəliyi, milli azlıqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququdur.[2, s.54] Bu gün beynəlxalq sülh təmin olunması və müharibənin qarşısının alınması, stabiliyin qorunması, dövlətlərarası münasibətlərin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi məhz beynəlxalq təşkilatlar çərcivəsində həyata keçirilir. Dövlətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsi tələbinin real ifadəsi olan beynəlxalq təşkilatlar bir çox sahələri əhatə edir və çoxtərəfli fəaliyət göstərirlər. Ancaq qeyd etmək olar ki, təyinatından asılı olmayaraq bütün beynəlxalq təşkilatların fəaliyyətinin əsas məqsədi məhz beynəlxalq sülhün, təhlükəsizliyin təmin edilməsi və qorunmasıdır. Beynəlxalq təşkilat müəyyən məqsədləri həyata keçirmək üçün beynəlxalq müqavilə əsasında yaradılmış daimi fəaliyyət göstərən, müvafiq orqanlar sisteminə malik olan, üzv dövlətlərin hüquq və öhdəliklərindən fərqli hüquq və vəzifələrə malik olan dövlətlər birliyi adlanır [8, s.129]. Sülhün və təhlükəsizliyin təmin edilməsi sahəsində beynəlxalq təskilatların həyata keçirdikləri tədbirlərin əhəmiyəti son dövrlərdə xüsusilə artmışdır. Bu təşkilatların həyata keçirdikləri tədbirlər aşağıdakıları əhatə edir: 1. xüsusi sülhpərvərlik, daha doğrusu vasitəçiliyin təşkili ilə bağlı diplomatik cəhdlər və ya münaqişə edən tərəflər arasında sülh müqaviləsinin əldə olunmasını nəzərdə tutan danışıqların aparılması; 2. əldə edilən razılaşmaları yerinə yetirmək məqsədi ilə tərəflərin razılığı əsasında həyata keçirilən qeyri-hərbi xarakterli əməliyatlar; |