THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Baku Engineering University
1
26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
PROCEEDINGS
SECTIONS
International Economy
Bussiness Administration
Finance and Accounting
International Relations
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Baku Engineering University
2
26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Baku Engineering University
3
26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
PROCEEDINGS
SECTION I
International Economy
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Baku Engineering University
4
26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
BİLİK İQTİSADİYYATININ GÖSTƏRİCİLƏRİ
i.ü.f.d.Altay Hüseyn oğlu İsmayılov
Beynəlxalq İqtisadiyyat(ingilis dilli) kafedrası - UNEC
altay.ismayilov@unec.edu.az
XÜLASƏ
Klassik yanaşmada zənginliyin mənbəyi kimi qəbul edilən əmək, torpaq, kapital kimi ənənəvi amillərin
yerini günümüzdə bilik tutur. Bilik istehsal prossesinə nüfus etdikcə əlavə iqtisadi dəyər yaradır və bu dəyər get-
dikcə artan istiqamətdə davam edir. Ona görə də muasir dünyada sosial-iqtisadi inkişafın yeni istiqaməti bilik əsaslı
iqtisadiyyatdır. Bilik iqtisadiyyatı iqtisadi fəaliyyətlərin biliyə əsaslanaraq həyata keçirildiyi struktur deməkdir.
Burada biliyin əldə edilməsi, emalı və konvertasiyası ilə onun paylanması əhatə edilir. Yəni bilik iqtisadiyyatı
biliyin yaradılması ilə birlikdə onun səmərəli istifadəsi və yayılmasına əsaslanan bir sistemdir. Sistemin təməlini
formalaşdıran əsas ünsur bilik olduğu kimi, rəqabət mühitinin fundamental amili də bilikdir. Beləliklə muasir ya-
naşmalarda bilik iqtisadi resurs olaraq istehsal amili kimi qəbul edilməklə iqtisadi inkişafın əsas mənbəyi halına
gəlmişdir.
Açar sözlər: Bilik iqtisadiyyatı, bilik iqtisadiyyatı indeksi, bilik iqtisadiyyatının sütünları.
INDICATORS OF SCIENCE ECONOMY
ABSTRACT
Nowadays traditional factors such as labor, land, capital, which are regarded as the source of wealth in
the classical approach, replaced by knowledge. Knowledge creates additional economic value as a result of the
production process and this value is gradually increasing. Therefore, in the modern world, the new direction of
socio-economic development is knowledge-based economy. Knowledge Economy means the structure where
economic activities are based on knowledge. Here, the acquisition, processing, and conversion of knowledge are
covered. In other words, the knowledge economy is a system based on its effective utilization and dissemination.
As well as the main element of knowledge that shapes the system, the fundamental factor of the competitive
environment is knowledge. Thus, in modern approaches, knowledge has become the main source of economic
development by adopting the economic factor as a production factor.
Key words: Knowledge Economy, Knowledge Economy Index, The Pillars of Knowledge Economy
Giriş
İnkişaf etməkdə olan ölkələrin düzgün bir planlama ilə insan kapitalına, institutsional sistemin
effektivliyinin artırılmasına, uyğun kommunikasiya texnologiyalarına, innovativ və sağlam rəqabətə
əsaslanan sahibkarlıq mühitinin formalaşmasına investisiya etməklə qlobal dünyadakı "bilik
inqilabından" faydalanmaqları mümkündür. Finlandiya, Cənubi Koreya, Yeni Zellandiya, İrlandiya,
Malaziya, Sinqapur, son illərdə Çin və Hindistan kimi ölkələrdəki sürətli inkişaf buna nümunə olaraq
göstərilə bilər. Dünya Bankının "İnkişaf üçün Bilik Programı" (Knowledge for Development-K4D)
əlaqədar ölkələrin qlobal bilik iqtisadiyyatında digər ölkələrlə rəqabət qabiliyyətini müqayisəli olaraq
qiymətləndirməyə imkan verir. Program ölkələrin bilik iqtisadiyyatına keçiddə əsas alabiləcəkləri
"dörd sütünlü çərçivə" (four-pillar framework) təqdim edir.
Bir ölkədə bilik iqtisadiyyatının formalaşdırılmasının ilk addımı ölkənin özü ilə birlikdə
mövcud və potensial rəqiblərin güclü və zəif tərəflərinin başa düşülməsidir. Bu addımdan sonra
hədəflər müəyyənləşdirilməli, ona uyğun siyasət formalaşdırılıb investisiya edilməlidir. "Dörd sütünlü
çərçivə"yə görə bilik iqtisadiyyatının fundamental əsasları 4 göstərici üzərinə bina edilmişdir. Bunlar:
iqtisadi və institutsional rejim, təhsil və ixtisaslı kadr potensialı, informasiya-kommunikasiya
infrastrukturu və innovasiya sistemidir.
Bilik İqtisadiyyatının Göstəriciləri
Bu 4 əsasa görə formalaşdırılan "Biliyin Qiymətləndirilməsi Metodologiyası" (Knowledge
Assessment Metodology-KAM) isə illər üzrə dəyişməklə, ümumilikdə 83 adda müxtəlif struktur və
keyfiyyət dəyişənlərinə görə ölkələrin bilik iqtisadiyyatı baxımından nisbi performanslarını müqayisə
etmək imkanı verir. Bundan əlavə qeyd edilən metodologiya ilə seçilmiş xüsusi göstəricilərə görə
hazırlanan ölkə hesabatı və ölkələrarası müqayisə də təmin edilə bilər. Biliyin qiymətləndirilməsi
metodologiyasından istifadənin asanlığı, şəffaflığı və əlyetənliyi onun dövlət rəsmiləri, siyasətçilər,
tədqiqatçılar, vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri və özəl sektor tərəfindən geniş şəkildə istifadə
edilməsinə şərait yaratmışdır.
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Baku Engineering University
5
26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
Ölkələrin vəya regionların bilik iqtisadiyyatına ümumi hazırlıq səviyyəsinin ölçülməsində ən
çox istifadə edilən göstərici "Bilik İqtisadiyyatı İndeksi"dir (Knowledge Economy Index-KEI). Bu
indeks hər bir ölkənin fəaliyyət səviyyəsini yuxarıda qeyd edilən dörd sütünlü çərçivəyə müvafiq
olaraq 12 indikator üzərindən qiymətləndirir.
Bilik İqtisadiyyatının əsas göstəriciləri
Bilik İqtisadiyyatının
“4 sütünu”
Nəzərə alınan indikatorlar
İqtisadi və İnstitutsional Rejim
Tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətləri
İdarəetmə keyfiyyəti
Hüququn üstünlüyü
Təhsil və ixtisaslı kadr potensialı
Oxuma-yazma dərəcəsi
Orta təhsilli olanların faizi
Ali təhsil alanların faizi
İnformasiya – kommunikasiya
infrastrukturu
Əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən telefon sayı
Əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən komputer sayı
Əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən internet istifadəçilərinin sayı
İnnovasiya sistemi
Adambaşına düşən royalti ödənişləri və gəlirləri
Texniki sahədə dərc olunan jurnal məqalələrinin
sayı (hər milyon nəfərə düşən)
Alınan beynəlxalq patentlərin sayı (hər milyon nəfərə düşən)
Mənbə: Dünya Bankı
Bilik iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi üçün iqtisadi və institutsional rejim elə qurulmalıdır ki,
mövcud olan ilə yeni yaradılan biliyin effektiv istifadəsinə və sahibkarlıq fəaliyyətlərinin
stimullaşdırılmasına gətirib çıxarsın. Bunun üçün isə bu sahədə həm tarif və qeyri-tarif
məhdudiyyətlərin minimallaşdırılması, həm də ümumi idarəetmə keyfiyyətinin artırılması və hüququn
üstünlüyü prinsipinin hamı tərəfindən qəbul edildiyi bir cəmiyyət formalaşmalıdır.
Bilik iqtisadiyyatının təhsil sütunu biliyin yaradılması, istifadə olunması və yayılması üçün
ehtiyac duyulan bilik və bacarıqların təmin olunması prosesini özündə əks etdirir. Güclü informasiya –
kommunikasiya infrastrukturunun qurulması isə bilik iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi üçün
informasiyanın emal edilməsi və yayılması baxımından əhəmiyyətlidir. Çünki, bilik iqtisadiyyatı və
yeniliklərin tətbiqi birbaşa informasiyaya, onun emalına və yayılmasına, daha dəqiq desək tətbiqinə
əsaslanır. Bu baxımdan, güclü informasiya – kommunikasiya infrastrukturu daha aktiv innovasiya
sisteminin qurulması, bazarın ehtiyaclarının müəyyənləşdirilərək yeni texnologiyaların yaradılması və
tətbiqinin stimullaşdırılmasında əhəmiyyətli rola malikdir. Qurulacaq innovasiya sistemi özündə iş
dünyası, tədqiqat mərkəzləri, universitetləri və s. birləşdirir. Bu çərçivədə, qeyd edilməlidir ki, bilik
əsaslı iqtisadiyyatın formalaşdırılması üçün ilkin olaraq uyğun mühitin yaradılmasına ehtiyac vardır.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1- BAYDAR, Burcu, "Bilgi Ekonomisi ve Türkiye", International Conference on Eurasian Economies Proceedings,
Skopye, 2014
2- DAVID, P., FORAY, D., 2002. “Economic Fundamentals of the Knowledge Society”, Policy Futures in Education,
Volume 1, Number 1, 2003
3-
KAVAK, Çiğdem, "Bilgi Ekonomisinde İnovasyon Kavramı ve Temel Göstergeleri", Akademik Bilişim’09 - XI.
Akademik Bilişim Konferans materialları, Şanlıurfa, 2009
4- OECD, "The Knowledge-based Economy", Head of Publications Service of OECD, Paris, 1996.
5-
REDDI, U.R.V., RÜSTƏMOV,A., SEYIDZADƏ, E., SADIQLI, A., "İnkişaf üçün İKT-nin Tətbiqi", Qafqaz
Universiteti nəşri, Bakı, 2015
6-
YUMUŞAK, İbrahim G., Bilgi Ekonomisinin bir Unsuru Olarak Yenilik Ekonomisi ve Türkiye Üzerine bir
Değerlendirme, Siirt Üniversiteti İqtisadiyyat və İdarəetmə Fakultəsi İqtisadi Yenilik Jurnalı, Cilt: 1, Sayı: 2, Yanvar,
2014
7-
WORLD BANK INSTITUTE, "K4D Knowledge for Development, The World Bank, Waşinqton, 2007
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Baku Engineering University
6
26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
BAZEL II STANDARTLARI VƏ POTENSİAL TƏSİRLƏRİN TƏHLİLİ
C.G. ƏSGƏRZADƏ
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
asgarzade@live.de
Q.G. ƏSGƏRZADƏ
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
g.asgarzade@gmail.com
XÜLASƏ
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan
Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə ölkə banklarında risklərin idarə
edilməsinin təkmilləşdirilməsi üçün mövcud prudensial tələblərin mərhələli şəkildə Bazel Komitəsinin müəyyən
etdiyi tənzimləmə prinsiplərinə uyğunlaşdırılması strateji hədəflər sırasında prioritet olaraq müəyyən edilmişdir.
Strateji Yol Xəritəsində mərhələli şəkildə Bazel II və Bazel III standardlarına keçilməsi nəzərdə tutulub. Qlobal
maliyyə bazarlarının sürətli inkişafı, müəyyən tezliklə baş verən böhranlar ölkənin iqtisadiyyat və maliyyə
sektorunun dünya bazarı ilə güclənən inteqrasiyası şəraitində ölkənin bank sektorunda risklərin idarəedilməsini
beynəlxalq standartlarının tələblərinə uyğunlaşdırılmasını zəruri etmişdir.
Bu məqalə ölkədə Bazel standartlarına keçidin ilk mərhələsi olan Bazel II standartını təhlil edir və bu
standartlara keçidin gətirəcəyi dəyişiklikləri və potensial təsiri analiz edir.
Açar sözlər: Bazel II, Bazel III, kapital tələbi, strateji yol xəritəsi, risk menecment
BASEL II STANDARDS AND ANALYSIS OF POTENTIAL IMPACTS
Abstract
The Strategic Road Map for the Development of the Financial Services in the Republic of Azerbaijan
approved by the presidential decree on December 6, 2016, sets out gradual adaptation of the current prudential
requirements to the regulation principles of the Basel Committee as one of the priorities in the list of strategic
targets in order to improve the risk management in the commercial banks of the country. It is planned gradually
shift to the Basel II and Basel III standards in the near future. The rapid development of the global financial
market and occurring financial crisis in the condition of increasing integration of the country's economy and
financial sector to the global market necessitates to improve the risk management in the banking sector of the
country to the international standards.
This article reviews Basel II, the first phase in the transition of the country to the Basel standards, and
analyzes the changes and potential impacts of the transition to this standard.
Key words: Basel II, Basel III, capital requirement, strategic roadmap, risk management
Giriş
Bank sistemi qlobal iqtisadiyyatda likvidlik təminatçısı və ödəniş platformu kimi ciddi rol
oynayır. Bu funksiyanı yerinə yetirmək və iqtisadi böhranların öhdəsindən gəlmək üçün bank
sisteminin lazımi resurslara çıxışı olmalıdır. Bu baxımdan banklar üçün qayda və qanunlarda
təhlükəsiz limitlərinin müəyyən edilməsi mütəxəssislər, səlahiyyətli orqanlar və bazar nəzarətçiləri
üçün prioritet olmuşdur.
Dünya iqtisadiyyatında 10 il əvvəl başlamış son maliyyə böhranı beynəlxalq maliyyə sistemində
ciddi pozuntulara yol açdı. Qlobal maliyyə bazarında tənzimləyici alətlərin yumşaldılması böhranın
amplitudasını daha da gücləndirdi. Ehtiyat dərəcələrinin aşağı salınması, kapital adekvatlığının
yumşaldılması, bank səhmdarlarının kapitalı artırmaqda istəksizliyi və hibrid (borc/sərmayə)
məhsulların kapital kimi təsnifləşdirilməsi, "kölgə banklar"ın (fondların, maliyyə xidmətləri
provayderləri - maliyyə bazarından öhdəliklər cəlb edən lakin dövlət tərəfindən qarantiyalar
verilməyə) meydana çıxması, maliyyə nəzarət orqanları tərəfindən erkən müdaxilə sistemlərinin
olmaması böhranın daha da dərinləşməsinə gətirib çıxardı [Cannata et al., 2011]. Qeyd edilən hallar
banklara itkilərlə üzləşəndə lazımi resursları təmin etməyə imkan vermədi. 2008-ci ilin birinci yarımili
ərzində 10 qlobal maliyyə institutu üzrə kumulativ olaraq 490 milyard dollar itki qeydə alınmışdı.
2008-ci ildə Lehman Qardaşlarının iflası böhranın daha da dərinləşməsinə rəvac verdi və beynəlxalq
banklarası bazarın çökməsi ilə maliyyə institutları kütləvi olaraq monetar bazardan geri çəkildilər.
Bir çox mütəxəssislər hesab edir ki, Bazel II standartlarının/prinsiplərinin tam tətbiqinin
gecikdirilməsi, prudensial və mühasibatlıq qaydaları arasında korrelyasiyanın olmaması böhranı daha
da alovlandırdı [Ranjit, 2009].
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Baku Engineering University
7
26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş
Azərbaycan Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi ölkə
banklarında risklərin idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi üçün mövcud prudensial tələblərin mərhələli
şəkildə Bazel Komitəsinin müəyyən etdiyi tənzimləmə prinsiplərinə uyğunlaşdırılması strateji
hədəflər sırasında prioritet olaraq müəyyən edilmişdir. Strateji Yol Xəritəsində mərhələli şəkildə
Bazel II və Bazel III standardlarına keçilməsi nəzərdə tutulub. Qlobal maliyyə bazarlarının sürətli
inkişafı, müəyyən tezliklə baş verən böhranlar ölkənin iqtisadiyyat və maliyyə sektorunun dünya
bazarı ilə güclənən inteqrasiyası şəraitində ölkənin bank sektorunda risklərin idarəedilməsini
beynəlxalq standartlarının tələblərinə uyğunlaşdırılmasını zəruri etmişdir.
Bu məqalə ölkədə Bazel standartlarına keçidin ilk mərhələsi olan Bazel Bazel II-ni təhlil edir və
bu standartlara keçidin gətirəcəyi dəyişiklikləri və potensial təsiri analiz edir.
Bazel – qlobal bank sistemində inqilabi standartlar
Bazel I prinsipləri 1988-ci ildə Bazel Komitəsi tərəfindən irəli sürülmüşdür və 1992-ci ildən
başlayaraq banklar tərəfindən tətbiq edilir. Prinsiplərin formalaşması 1987-ci ildə Bazel Komitəsi
tərəfindən beynəlxalq bankların kapital adekvatlığının ölçülməsi metodlarının eyniləşdirməsi və
kapital adekvatlığı standartlarının yaradılması üçün irəli sürülən sənədlə başlanmışdır. Bu sənədin
ortaya çıxma səbəbi artan kredit riskləri ilə əlaqədar bankların kapital əmsallarının pisləşməsi ilə bağlı
olmuşdur.
Bazel I prinsipləri kapital adekvatlığının ölçülməsində yalnız kredit risklərini nəzərə alır. Bazel
I bankların aktivlərinin müxtəlif risk qruplarında ölçərək (0%, 20%, 50% və 100%) birinci və ikinci
dərəcəli (Tier I və Tier II) kapital üçün minimum adekvatıq tələbləri müəyyən edir (risk dərəcəsi üzrə
ölçülmüş aktivlərin minimum 8%-i).
Bazel I prinsipləri dövrünə görə inqilabi və mürəkkəb olsa da, maliyyə bazarının sürətli inkişafı
ilə qeyd edilən çərçivə yetərsiz qaldı və yeni kapital adekvatlığı çərçivəsinə zərurət yarandı. 2004-cü
ildə bank sektorunun və biznesmenlərlə müzakirələrdən sonra Bazel II prinsipləri dərc edildi. 2005-ci
ildə çərçivəyə bazar risklərini əlavə edildikdən sonra 2006-ci ilin iyun ayında Bazel II-nin tam
versiyası dərc edildi.
Beynəlxalq maliyyə bazarlarının stabilliyini və sağlamlığının təmin edilməsinə yönələn Bazel II
3 sütun üzərinə qurulub: minimum kapital tələbi (kredit riski, bazar riski və əməliyyat riskini nəzərə
almaqla hesablanır), prudensial nəzarət prosesi (keyfiyyə yanaşması (qualitative approach)) və bazar
intizamı (səhmdarlar, potensial risklər və kapital adekvatlığı ilə bağlı məlumatların detallı açıqlanması).
Bazel II-nin banklarda risklərin idarə edilməsi sahəsinə gətirdiyi yeniliklər əsasən aşağıdakılar-
dan ibarətdir:
1)
Əməliyyat riski ilə əlaqədar kapital tələbləri (daxili faktorlarla (prosedurlar,
əməkdaşlar, dələduzluq və s.) və ya xarici faktorlarla (iqtisadi mühit) əlaqədar itkilər));
2)
Kapital tələbinin qiymətləndirilməsi üçün fərqli metodlar. Bankın kredit və əməliyyat
riskindən asılı olan 3 metod tövsiyyə edilir. Banklar ehtiyaclarından, qabliyyətlərindən, resurslarından
asılı olaraq bu metodlardan birini seçə bilərlər.
3)
Kapitalın ölçülməsi, kapital adekvatlığı, bazar intizamı və nəzarət proseslərin arasında
güclü əlaqənin yaradılması.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən başqa Bazel II özündən əvvəl tətbiq olunan Bazel I-in əsas
elementlərini saxlayır. Növbəti hissədə yuxarıda adı çəkilən yeniliklər bir qədər təfsilatlı təhlil
ediləcək.
Basel II və onun sütunları
Məqalənin bu bölməsində Bazel II-nin əsasında dayanan 3 sütun daha da dərindən təhlil
ediləcək.
Sütun I– minimum kapital tələbi
Bankın investisiya etməli olduğu minimum kapital səviyyəsi minimal olaraq risk dərəcəsi üzrə
ölçülmüş aktivlərin 8%-i təşkil etməlidir.
Minimum kapital tələbi = 8% x risk dərəcəsi üzrə ölçülmüş aktivlər (RÖA)
THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND ADMINISTRATION: PROBLEMS AND PERSPECTIVES
Baku Engineering University
8
26-27 October 2018, Baku, Azerbaijan
RÖA-nın hesablanmasında əsas risk komponentləri kredit riski, bazar riski və əməliyyat riskidir.
Aktivlər bu risk komponentləri üzrə ölçülür və cəm RÖA-nı təşkil edir. Kredit riski borcalanın
maliyyə çətinlikləri səbəbindən götürdüyü kredit geri qaytar bilməməsi halında yaranır. Bazar riski isə
bazar amillərindən asılı olaraq maliyyə aktivinin dəyərinin dəyişməsindən yaranır. Bazar riskinin
hesablanması müxtəlif modellərdən (Riskə Məruz Dəyər modeli) istifadə etməklə gözlənilməz itkilərin
ölçülməsini məqsədi daşıyır. Əməliyyat riski isə Bazel Komitəsi tərəfindən qeyri-adekvat daxili
proseslər, sistemlər və insanların fəaliyyəti nəticəsində və ya kənar hadisələrdən qaynaqlanan risklər
kimi xarakterizə edilir. Başqa sözlə ifadə etsək, bank işçilərinin səhvləri və ya proseduralarda olan
çatışmazlıqlar nəticəsindən maliyyə tranzaksiyalarının pozulması kimi hallar nəzərdə tutulur.
Hər bir risk kateqoriyasını qiymətləndirlmək üçün Basel II çərçivəsi bir neçə seçim təklif edir
[BİS, Basel II, 2006]:
Kredit riski üçün: standarlaşdırılmış yanaşma, daxili reytinq (İRB) və təkmil daxili reytinq
yanaşmaları (A-İRB);
Bazar riski üçün: standartlaşdırılmış yanaşma və daxili Riskə Məruz Dəyər (VaR)
yanaşmaları;
Əməliyyat riski üçün: sadə indikatorlar yanaşması, standarlaşdırılmış yanaşma və təkmil
ölçmə yanaşması (daxili proqnozlaşdırma).
Dostları ilə paylaş: |