Iqtisodiyot asoslari fani predmeti vazifasi va ahamiyati

Ko‘rsatkichlar tahlili quyidagi vazifalarni hal qilish uchun zarurdir:

1) iste’mol sektorida, uning tuzilmalari va dinamikalari;

2) tovarlarning yoki xizmatlarning ma’lum turlari narxlarining oshishiga yordam bergan sabablarni va narxlar oshishining inflyatsiyaning darajasiga ta’sirini aniqlash;

3) inflyatsiyaning o‘sish manbalarini bartaraf etish choralarini ishlab chiqish;

4) inflyatsiyaning darajasini bashorat qilish.

O‘zbekiston Respublikasida bu ko‘rsatkichlarni tahlil qilish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar ishlab chiqilgan. Iste’mol sektorida inflyatsiya darajasini tahlil qilish uchun iste’mol narxlar haqidagi har oylik axborotdan foydalaniladi.

Bunda turli xildagi hisob-kitoblar qilinadi. Bular:

a) hisobot oyidagi iste’mol narxlarining indeksi (IPTS) oldingisi (LTR) ga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkich iste’mol tovarlari va xizmatlari narxlarining joriy oyda shu oyning o‘tgan oyidagiga solishtirgandagi o‘zgarishini ifodalaydi;

b) hisobot oyidagi iste’mol narxlari indeksi (IPTS) ning o‘tgan yil dekabrdagi indeksiga nisbati. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning yanvaridan hisobot oyigacha bo‘lgan davrda iste’mol tovarlari va xizmatlari;

v) bundan tashqari, uchinchi variantda joriy yilning hisobot oyidagi IPTS ning o‘tgan yilning xuddi shu davriga (LTRZ) nisbati hisob-kitob qilinadi. Bu nisbat joriy yilning alohida olingan oyida iste’mol tovarlari va xizmatlarning o‘tgan yilning shu oyiga solishtirilgan o‘zgarishni ifoda etadi. Bu indeks mavsumiy tebranishlarni hisobga olmaydi;

g) hisobot oyining iste’mol narxlari indeksining yil boshigacha o‘sib boruvchi natijasi bilan birga hisoblaganda o‘tgan yilning shu davriga (LTR₄) nisbati. Bu indeks LTR₃ ga o‘xshash, lekin narxlarning yil boshidan beri o‘tgan davr ichida o‘sib boruvchi natijalar bilan qo‘shib hisoblaganda hamda bunda o‘tgan davr ichida mavsumiy bo‘lmagan tebranishlarni hisobga olingan o‘zgarishlarini qayd etadi;

d) hisobot choragining IPTS sining o‘tgan chorakniki (LTR4a) ga nisbati. U hisobot choragida narxlarning o‘tgan chorak bilan solishtirgandagi o‘zgarishi;

e) hisobot choragi IPTS sining o‘tgan yilning shu davriga (LTR5) nisbati ham xuddi LTR4a dek. Faqat u narxlarning har xil yildagi bir xil davrdagi o‘zgarishini hisobga oladi.

Aniq tahlil qilish uchun iste’mol savatchasi o‘rganiladi, iste’mol savatchasi 3 qism: oziq-ovqat, nooziq-ovqat tovarlari va xizmatlarga bo‘linishi kerak. Har bir qism ichida joriy oyning individual indeksi undan oldingisiga solishtirib tahlil qilinadi. Narxlarning o‘sishini tegishli tovarlar guruhining solishtirma salmog‘iga ko‘paytirish yo‘li bilan narxlarning o‘sishini iste’mol tovarlari va xizmatlarninng ayrim turlariga va iste’mol narxlari indeksining umumiy kattaligi (hajmi)ga ta’siri aniqlanadi. Bu usul yordamida qaysi viloyatlarda qaysi tovarlar va xizmatlar iste’mol narxlarining umumiy indeksining o‘sishiga eng katta ta’sir ko‘rsatganini aniqlash mumkin.

Respublikada har yili davlat dotatsiyalari pasaytirilmoqda. Shuning uchun foydalanish xarajatlari (kvartira haqi), issiqlik, elektroenertika, gaz, jamoat transportida yurish, aloqa xizmatlari uchun to‘lanadigan haq miqdori sezilarli darajada o‘smoqda. Bu o‘zgarishlarning hammasi narxlarni bashorat qilishda asoslanishi va hisobga olinishi lozim.

Inflyatsiyani tahlil qilishda mavsumiylik omili alohida ahamiyatga egadir.

Bozorda yil davomida emas, balki ma’lum bir mavsumda bo‘ladigan tovarlar va xizmatlar mavsumiy deb nomlanadi. Bular mevalar va sabzovotlardir. Iste’mol savatchasida ularning solishtirma salmog‘i sezilarlidir. Shuning uchun bahor va qish davrlarida bunday mahsulot narxlarining o‘sishi iste’mol narxlarining indeksiga katta ta’sir ko‘rsatadi.

Ayrim tovar guruhlari va xizmatlar bo‘yicha o‘zgarishlarning hisob-kitoblari inflyatsiyaning umumiy darajasidagi ulushni aniqlashga imkon beradi. Bunda iste’mol narxlarining umumiy yig‘ma indeksiga 100 foizga qabul qilinadi. Boshqa ko‘rsatkichlar esa foiz nisbatida, arifmetik yo‘l bilan hisoblab chiqariladi. Iste’mol tuzilmasidagi o‘zgarishlarni 100 foiz deb qabul qilinadigan iste’mol savatchasidan uni tashkil qiluvchi guruhlarni ayirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Masalan, Qoraqalpog‘istonda birinchi chorakda narxlar o‘sishining tovarlar ishlab chiqarishga ta’siri 73,6 foizni tashkil qiladi, nooziq-ovqat tovarlariga ta’sir 16,5%, xizmatlarga ta’siri 8,9% ni tashkil qildi. Unda 100%-73,6%-16,5%-8,9%=1%.

Farg‘ona vodiysida tegishlicha, bu guruhlar 70%, 17%, 9%, 12,4% ni tashkil qildi, unda 100%-70%-12,4%=0,3%. Bu nimani bildiradi? Bu shuni bildiradiki, Qoraqalpog‘istonda indeksga narxlar ta’siri = 99%ga, 1% esa bu – tuzilmaviy o‘zgarishdir. Farg‘ona vodiysida u 100,3 foizni tashkil etadi. Bu Farg‘ona viloyatida narxlar Qoraqalpog‘iston bilan solishtirganda ko‘proq o‘sayotganligini ko‘rsatadi.

Inflyatsiya darajasini tahlil qilishida oylik o‘rtacha ko‘rsatkichi muhim ko‘rsatkichidir. U tahlil qilinayotgan davr uchun o‘rta kattalik sifatida hisoblab topiladi.

Masalan, 1 uchun IPTS-103,5%, 11 uchun-101,94%, unda o‘rtacha oylik kattalik 103,5% + 103,4% + 101,94%=102,6%.

Asosiy ko‘rsatkich inflyatsiya darajasidir. Iqtisodiy siyosatda Inflyatsiyani chidash mumkin bo‘lgan darajagacha pasaytirmasdan turib muvaffaqiyatga erishish qiyin. Chunki inflyatsiyaning yuqori sur’atdagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning munosabatlariga va aholining moliyaviy sohaga ishonchiga putur yetkazishi mumkin.

Mavsum omili inflyatsiyaning umumiy darajasiga qishloq xo‘jalik oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining o‘zgarishiga katta ta’sir qiladi.

Inflyatsiya dinamikasining tegishli oylar bo‘yicha tah-lili eng past sur’at yoz oylariga to‘g‘ri kelishidan guvohlik beradi. Bu sabzovotlar va mevalarning ommaviy pishishi, bozorlarda ularning taklifi oshishi davri bilan bog‘liqdir. Yuqori raqobat sharoitlarida sotuvchilar tez buziladigan mahsulotlarning narxlarini tushirishga majbur bo‘ladilar. Yoz oylarida nooziq-ovqat mahsulotlarining narxlari ham pasayadi, chunki aholining to‘lovga qobil talabi bu tovarlardan qishloq xo‘jalik mahsulotlariga ko‘chadi.

Inflyatsiyaning eng yuqori sur’atlari qish oylari va bahorning boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu davr qishloq xo‘jalik mahsulotlarining tovar taklifi pasayishi, ularning zaxiralari kamayishi bilan ifodalanadi.

Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlarining o‘sishi sanoat ishlab chiqarishini qo‘shgan holda boshqa iste’mol tovarlar narxining oshishida ham aks etadi.