Iqtisodiyot asoslari

XO‘JALIK TIZIMINI SHAKLLANTIRISH SIYOSATI 
Moliyaviy 
munosabatlar 
bozor 
xo‘jaligi 
subyektlari 
orasida, 
shuningdek, tarmoqlar va mintaqalar o‘rtasida (bir tomondan, davlat va 
boshqa tomondan korxonalar, aholi, jamiyat tashkilotlari, ikkinchi tomon-
dan, korxonalar o‘rtasida, korxonalar ichida, korxonalar va banklar 
o‘rtasida) vujudga keladi. Bu aloqalar moliyaviy munosabatlarning tizimi, 
tuzilmasini tashkil qiladi. 
Soliqqa tortish
– davlat bilan birga tug‘ilgan qadimiy iqtisodiy mex-
anizmalardandir. Soliq solmasdan davlat mavjud bo‘la olmaydi. 
Soliq solish – daromadlarni va davlat mablag‘lari manbaalarini tartibga 
solish usulidir. 
Soliq tizimini tuzish tamoyillari 
Umumiylik
– daromad oluvchi hamma iqtisodiy subyektlarni soliq bi-
lan qamrab olish. 
Mo‘’tadillik
– soliq turlari va soliq stavkalarining vaqt mobaynida 
o‘zgarmasligi, qat’iy bir darajada turishi. 
Tengyuklanganlik
– himoyaning daromadi va foydasi ulushlari hisobi-
ga soliqlarning aynan bir xil stavkalar bo‘yicha undirilishi. 
Majburiylik
– soliqlarning majburiy ekanligi. 
Ijtimoiy adolat – xo‘jalik hayotining hamma ishtirokchilari soliqlar masa-
lasi bo‘yicha bir xil sharoitga qo‘yilgan. 
Soliqqa tortiluvchi obyektga qarab soliqlar quyidagi turlarga bo‘linadi: 
- huquqiy shaxslar to‘laydigan soliqlar; 
- jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlar. 
Soliq manbaini soliqqa tortish obyektidan ajrata olish zarurdir. 
Manba
– soliqqa tortish obyektga bog‘liq bo‘lmagan, jamiyatning sof 
daromadidir. 
Obyekt
– bu miqdoriy o‘lchanadigan fenomendir. U soliqlarni 
hisoblash uchun baza bo‘lib xizmat qiladi. 

korxonadan olinadigan daromad yoki aholining daromadi; 

mulk (ko‘char va ko‘chmas mulk); 

mulkni meros qilib qoldirish, sovg‘a qilish paytida, shuningdek, 
bitishuvlarni ayrim turlari (qimmatbaho qog‘ozlar bilan o‘tkaziladigan 
amallar); 

tovarlarni chet elga chiqarish (bois to‘lovlar) 
soliqqa tortish 
obyektlaridir. 
Mexanizmlarga ko‘ra, soliqlar ikkita asosiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri va 
bilvosita soliqlar guruhiga bo‘linadilar. 
To‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlar mulk egalari, daromad oluvchilardan undiri-
ladi. 

---

91 
Bilvosita soliqlar tovarlar va xizmatlarni sotish yoki iste’mol qilish so-
hasida undiriladi. Ya’ni pirovard natijasida mahsulotning iste’molchilariga 
yuklanadi. 
Soliqqa tortish obyektlari: 

daromad; 

kapital; 

yer; 

xo‘jalik aylanmasi; 

ayrim tovarlar aniqroq mezonlardir.