Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti r. E. Xoliqova

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

6 
1-MAVZU. «O‘ZBEKISTONNING ENG YANGI TARIXI
»
 O‘QUV 
FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI. 
MUSTAQILLIKKA ERISHISH ARAFASIDA O‘ZBEKISTONDAGI 
IJTIMOIY- SIYOSIY JARAYONLAR 
Reja: 
1. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalalari 
«
O‘zbekistonning eng yangi 
tarixi» fanining fan sifatida tutgan o‘rni, predmeti, maqsadi va vazifalari, fanining 
metodologik, ilmiy-nazariy asoslari, usullari va tamoyillari. 
2. Intellektual salohiyatli, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash, komil insonni 
voyaga yetkazishda O‘zbekistonning eng yangi tarixining tutgan o‘rni.
3. Mustaqillik arafasida O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy
hayoti: muammolar va yechimlar. O‘zbekistonning mustaqillik sari yo‘l tutishi. 
 
1. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalalari, «O‘zbekistonning eng yangi 
tarixi
»
 fanining fan sifatida tutgan o‘rni, predmeti, maqsadi va vazifalari, 
fanining metodologik, ilmiy-nazariy asoslari, usullari va tamoyillari 
 
1.
 
O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi
O‘zbekiston tarixi ko‘hna bo‘lib, olamshumul voqeliklarga juda boy. 
Mamlakatimiz jahon sivilizatsiyasining beshiklaridan biri hisoblanib, O‘zbekiston 
tarixi qadim va yaqin ajdodlarimizning hayotiy kechmishlari qanday bo‘lganligi, 
jahon tarixi taraqqiyotiga qo‘shgan hissalarini xolisona va haqqoniy o‘rganadi. 
Umuman, O‘zbekiston tarixi fani ajdodlarimiz hayotida sodir bo‘lgan tarixiy 
voqealarni tahlil qilishni, ularning sabablari va mohiyatini, ichki va tashqi 
omillarini, umumiy va o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berishni ko‘zda tutadi.
O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi o‘ta muhim masala bo‘lib, u 
fanning tub ilmiy-nazariy asoslarini tashkil etadi. Ma’lumki, O‘zbekiston tarixi 
sovet davrida eng qadimgi davrdan boshlab 5 ta taraqqiyot bosqichiga: ibtidoiy, 
quldorlik, feodalizm, kapitalistik, sotsialistik (kommunistik) jamiyatlarga 
bo‘lingan edi.
Mustaqillik yillarida tarixchi olimlar «Yangi tarix» ta’limoti va tarix fanini 
o‘rganishning nazariy-uslubiy asoslariga suyangan holda shonli boy tariximizni 
ilmiy asosda davrlashtirish sohasida ma’lum yutuqlarni qo‘lga kiritdilar va tarixni 
sinflar kurashidan iborat deb tushunish, uni 5 ta formatsiyaga bo‘lishdan 
batamom voz kechdilar. O‘zbekiston tarixiga oid dastur, darslik va o‘quv 
qo‘llanmalari sovet tuzumi davrining soxta, to‘qima materiallaridan butunlay xoli 
qilindi.
Avvalo tarix fanini o‘rganishda sivilizatsion yondashuv tamoyilidan kelib 
chiqqan masala yechimini topishga harakat qilindi. Xususan, davrlashtirish 
masalasida tarix fanida amal qiladigan tamoyillarga asoslangan holda ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy munosabatlar va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini hisobga 
olish kerak bo‘ladi. 
O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston tarixini zamon talablariga asoslanib 
davrlashtirish masalasida olimlar orasida hamon bahslar davom etmoqda. Bu 

---

7 
masala yuzasidan, xususan, eng qadimgi davrlardan bugungi kunga qadar bo‘lgan 
tariximizni davrlashtirishda e’tibor berilishi lozim bo‘lgan tarixiy-madaniy 
jarayonlar, masalaga sivilazitsion yondashuv, davrlashtirishning metodologik 
asoslari kabilarga A.Asqarov, E.Rtveladze, A.Sagdullayev va boshqa olimlar 
e’tibor qaratgan bo‘lishlariga qaramay, davrlashtirish masalalari to‘la yechimini 
topmagan. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlardan kelib chiqib, 
O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalalariga ham qisqacha to‘xtalib o‘tishni 
lozim topdik. Chunki, tarixni o‘rganishda avvalo, xronologik izchillik asosida 
davrlarga bo‘lib, har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda 
ma’ruzalarni belgilash hamda dars soatlarini taqsimlash maqsadga muvofiqdir. 
Qanchalik sodda ko‘rinmasin, ushbu jihat ham murakkab masala hisoblangan 
tarixni to‘g‘ri davrlashtirishni talab etadi. Masalaning eng muhim tomoni esa 
yoshlarimizga ilmiy asoslangan davrlashtirish asosida tarix fanidan ta’lim 
berishdir. 
Yuqorida ta’kidlanganimizdek, mustaqillik davriga kelib, haqqoniy 
tariximizni yaratish borasida olib borilgan tadqiqotlar tufayli sovet davri 
mafkurasiga asoslangan besh bosqichli formatsion davrlashtirish inkor etildi. 
Qadimgi tarixni davlashtirish masalasida tarixiy-madaniy taraqqiyotining ijtimoiy-
iqtisodiy omillariga asosiy e’tiborni qaratish g‘oyalari paydo bo‘ldi. Xususan, 
A.Sagdullayevning fikricha, O‘rta Osiyo tarixining eng qadimgi davri bir necha 
yuz ming yillarni o‘z ichiga oladi. Yevropa va Osiyo hududlarida tarixiy va 
madaniy jarayonlar rivojlanishining notekisligi, ayniqsa, turli davrlarda moddiy 
madaniyatdagi o‘zgarishlarning bir-biriga mos kelmasligi tufayli ayrim 
hududlarga tegishli tarixiy sana va davrlashtirish bir-biridan farqlanadi.
A.Asqarovning fikricha esa, O‘zbekiston tarixi jahon tarixining tarkibiy 
qismidir. Bu zaminda yuz bergan tarixiy jarayonlarni jahon tarixidan ajratib 
o‘rganish mumkin emas. Ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik jamiyat taraqqiyoti 
qonuniyatlarining mahsulidir. Har bir xalq yer kurrasining qaysi mintaqasida 
yashamasin, taraqqiyotning barcha bosqichlarini u yoki bu darajada bosib o‘tishi 
shart. Ammo, jamiyat rivojlanishi hamma yerda birday kechmagan. Jamiyatning 
notekis rivojlanish qonuniyati esa qadimgi zamonlarda ko‘proq mintaqaning 
tabiiy-geografik va ekologik imkoniyatlariga bog‘liq bo‘lgan. Jamiyat hayotida yuz 
beradigan tub ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, O‘rta Osiyo tarixining rivojlanish 
darajasi va ana shu mintaqa tarixi taqozo etgan holatdan kelib chiqib, O‘rta Osiyo, 
jumladan O‘zbekiston tarixini davrlashtirish mumkin. Tadqiqotchi qiyosiy tahlillar 
hamda tarixiy jarayonlarni obyektiv aks ettiruvchi omillarga asoslanib O‘zbekiston 
tarixining eng qadimgi davrdan bugungacha bo‘lgan davrini yettita katta 
xronologik davrga bo‘ladi. Ammo, olimning bu davrlashtirishi biroz 
ixchamlashtirishni talab etadi. Bizga qadar olib borilgan tadqiqotlarning qiyosiy 
tahlillari hamda mavjud adabiyotlarni o‘rganish asosida O‘zbekiston tarixini 
davrlashtirish quyidagi ko‘rinishda taklif etiladi: 
1. O‘zbekiston tarixining eng qadimgi davri. Bu davrni o‘z navbatida 
quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: a) O‘rta Osiyoda ibtidoiy to‘da davri – bu 
davr moddiy madaniyat taraqqiyotiga qarab xronologik jihatdan 1 mln. – 40 ming 
yil avval, ya’ni ilk va o‘rta paleolit davrlarini o‘z ichiga oladi; b) urug‘chilik 

---

8 
jamoasi davri–so‘nggi paleolitdan boshlab urug‘chilik, jamoalarining shakllanishi 
va mezolit, neolit, eneolit davrlarida ularning taraqqiy etishi (12-4 m.y.). Bu davr 
ijtimoiy boshqaruvning vujudga kelishi va rivojlanishi bilan izohlanadi. 
2. Ilk davlatchilikka o‘tish va davlatchilikning rivojlanishi davri. Ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy taraqqiyot nuqtayi nazaridan bu davr quyidagi bosqichlarga 
bo‘linadi: a) O‘rta Osiyoda ilk shahar madaniyatining paydo bo‘lishi hamda 
dastlabki davlatchilik tizimiga o‘tish davri (mil. avv. III II ming yillikning birinchi 
yarmi); b) ilk davlatlarning paydo bo‘lishi hamda ma’muriy-hududiy 
boshqaruvining rivojlanish bosqichlari (mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi-
antik davri). Bu davr dastavval bronza, keyinroq esa temirning xo‘jalik sohalariga 
jadallik bilan kirib kelishi natijasida mehnatning dastlabki ijtimoiy taqsimoti, 
ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiyoti, siyosiy birlashmalar, Qadimgi Baqtriya 
va Xorazm kabilarning paydo bo‘lishi, O‘rta Osiyoning Ahamoniylar, 
Makedoniyalik Aleksandr, Salavkiylar kabi polietnik davlatlar tarkibida 
rivojlanishi, xalqaro va o‘zaro madaniy-iqtisodiy aloqalarning taraqqiy etishi bilan 
izohlanadi. 
3. O‘zbekiston tarixining o‘rta asrlar davri. Bu davr o‘z navbatida quyidagi 
bosqichlarga bo‘linadi: a) ilk o‘rta asrlar; b) rivojlangan o‘rta asrlar; d) so‘nggi 
o‘rta asrlar bosqichi. Xronologik jihatdan V asrdan XVIII -XIX asrning 
o‘rtalarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan bu davrning birinchi bosqichida 
O‘rta Osiyoda yer egaligi munosabatlari o‘zgarib, mulkchilikning turli shakllari 
(xususiy mulk, jamoa mulki, vag‘nze) paydo bo‘ldi, etnomadaniy jarayonlar 
jadallanib, mahalliy hokimiyatchilik davlat tizimining asosiga aylandi. Ikkinchi 
bosqichda markazlashgan davlatchilik an’analari kuchayib, O‘rta Osiyoda islom 
dini keng yoyildi, ilm-fan va madaniyat yuqori darajada rivojlanib, bu sohada 
uyg‘onish davri yuz berdi, etnik jihatdan xalqlarning shakllanishi nihoyasiga yetdi, 
yer egaligi va mulkchilikning turli ko‘rinishlari vujudga keldi. Uchinchi bosqichda 
(XVII asrdan boshlab) hokimiyat uchun o‘zaro kurashlar avj olib, O‘rta Osiyo 
hududlari xonliklarga bo‘linib ketdi. 
4. O‘zbekistonda Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi va sovetlar 
hukmronligi davri. Xronologik jihatdan X1X asrning o‘rtalaridan 1991 yilgacha 
bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan bu davr chor Rossiyasi va sovet mustamlakachiligi 
davrilarga bo‘linadi. Birinchi bosqichda chorizm bosqinchiligi tufayli O‘rta Osiyo 
Rossiyaning xom - ashyo bazasiga aylanib, bu hududlarga rus kapitali jadallik 
bilan kirib keldi, mahalliy ishlab chiqarish va hunarmandchilikka putur yetdi, 
milliy-madaniy qadriyatlarga e’tibor berilmadi, natijada milliy ozodlik harakatlari 
avj olib, jadid namoyondalari rahnamoligida milliy ma’rifatparvarlik g‘oyalari 
yoyildi.
Ikkinchi bosqichda, dastavval milliy mustaqillik uchun qurolli va g‘oyaviy 
kurashlar avj olgan bo‘lsa-da, ular beayov bostirilib, jamiyat taraqqiyoti 
kommunistik mafkuraga bo‘ysundirildi, mulkchilikda davlat monopoliyasi ustunlik 
qildi, «o‘z taqdirini o‘zi belgilaydigan xalqlar» va sovet respublikalari amalda 
«markaz» manfaatlariga bo‘ysundirildi. 
5. O‘zbekistonning mustaqillik va milliy istiqlol davri. Mamlakatimiz 
tarixining mustaqillik davrini o‘tgan yillar davomida amalga oshirilgan 

---

9 
o‘zgarishlar va islohotlar, ularning samaradorligiga qarab belgilash maqsadga 
muvofiq bo‘lar edi. Shu nuqtayi nazardan milliy-mustaqillik davrini quyidagi 
bosqichlarga ajratish mumkin bo‘ladi:
Birinchi 
bosqich 
1991-2000-yillarni 
o‘z ichiga olib, bu davrda 
mustaqillikning mustahkam poydevori bunyod etilib, «O‘zbek modeli» asosida 
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot sari yo‘l tutildi, O‘zbekiston jahon hamjamiyati 
tomonidan tan olindi, milliy istiqlol mafkurasi jamiyat hayotida keng kirib bordi.
Ikkinchi davri 2001-2010-yillarni o‘z ichiga olgan ikkinchi bosqich, 
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning ta’biri bilan 
aytganda, «fan demokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiya qilish 
davri esa iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish, siyosiy hayotimizni, 
qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy gumanitar sohalarni izchil isloh qilishni 
ta’minlashda g‘oyat muhim rol o‘ynagan davr bo‘ldi».
2010-2016-yillarni o‘z ichiga olgan uchinchi bosqichda davlat hokimiyati va 
boshqaruvini demokratlashtirish, sud huquqi va axborot sohalarini isloh qilish, 
saylov huquqi erkinligini ta’minlash, fuqarolik institutlarini rivojlantirish, bozor
islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish davri bo‘lib 
qoldi.
2016-yildan to bugungi kungacha davrni o‘z ichiga olgan navbatdagi bosqichi 
mamlakatimizda hamma sohalarda yangilanishlar davri bo‘lib, O‘zbekiston 
Respublikasini yanada rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari belgilab qo‘yilgan 
Harakatlar strategiyasida berilgan vazifalarni hayotga tatbiq etish, jamiyatimizni 
barcha sohalarda isloh etish uning reyting salohiyatini ko‘tarish jarayonlari bilan 
bog‘liqdir. Bu bosqich tariximizda «Yangilanayotgan O‘zbekiston – yangicha 
dunyoqarash» davri deb baholanmoqda. 
Ta’kidlash lozimki, taklif etilayotgan ushbu davrlashtirish bu mavzuni 
yakunlamaydi. Tarix fanini o‘qitish borasida dolzarb bo‘lib turgan davrlashtirish 
masalalari hali jiddiy bahs-munozaralarga sabab bo‘lishi tabiiydir. Ammo, bu 
yo‘nalishda aniq konsepsiya ishlab chiqilib, o‘quv jarayoniga joriy etilishi davr 
talabidir. 
O‘zbekiston tarixi fani uchun tarixiy manbalarning o‘rni va ahamiyati nihoyatda 
katta. Zotan, manbalar tarixni tilga kiritadi. Manbalar o‘z holatiga ko‘ra, yozma va 
moddiy ko‘rinishlarga ega bo‘ladi, tarixning eng qadimgi, ya’ni yozuvsiz 
zamonlarga oid davrini o‘rganishda arxeologik, antropologik va etnografik 
manbalar yordamga keladi.
Moddiy ashyoviy manbalarga qadimda inson qo‘li bilan yaratilgan hamma 
narsalar kiradi. Yozma manbalarga esa qoyatoshlarga, sopol, yog‘och, teriga va 
hokazolarga bitilgan qadimgi yozuvlar va kitoblar kiradi. 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanini o‘rganishda esa mamlakatimizni 
rivojlantirishga doir davlatimiz rahbarining farmon va qarorlari, tarixiy-ma’naviy 
merosimizga tayangan holda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ko‘plab 
dolzarb mavzulardagi ilmiy tadqiqot ishlari, darslik va qo‘llanmalar, 
monografiyalar, ilmiy asarlar manba sifatida xizmat qiladi. 
O‘zbekiston eng yangi tarixi fani boshqa ijtimoiy fanlarga nisbatan aniq fan. 
Shuning uchun ham u matematika usulidan keng foydalaniladi. Tarixiy voqea va 

---

10 
hodisalar qat’iy aniqlikda, davriy ketma-ketlik-xronologik asosda o‘rganiladi. Shu 
bilan birga tarixiy voqelikning sabab va oqibatlari aniqlanib, shakl-shamoyillari va 
holati belgilanadi. O‘zbekiston eng yangi tarixi fani o‘tmishda ijtimoiy-iqtisodiy 
hayotning rivojlanishi va tanazzulning sabab va oqibatlarini o‘rganib, ulardan 
kelajak uchun zarur saboq va xulosalar chiqaradi. O‘zbekiston eng yangi tarixi fani 
insoniyat jamiyatining faqat bir qirrasini emas, balki hamma tomonlarini uzviy 
bog‘liqlikda, bir butunlikda o‘rganadi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida davlat boshqaruv tizimi, 
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohalarda katta o‘zgarishlar amalga 
oshirildi. Shuningdek, ta’lim sohasida ham bir qator islohotlar o‘tkazilib, barkamol 
avlodni shakllantirishga yo‘naltirilgan islohotlar rivojlantirilib borilmoqda. Bugun 
jahonda yuz berayotgan voqea va hodisalar, mafkuraviy qarama-qarshiliklarning 
mazmun-mohiyatini tahlil etish, turli xil yot g‘oyalardan yoshlarni himoya qilish 
uchun tarixiy tafakkurni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu o‘rinda 
ta’kidlash kerakki, Oliy o‘quv yurtlarida O‘zbekistonning eng yangi davri tarixini 
chuqur o‘rganish yosh mutaxassislarning bugungi davr siyosatini, jahon 
hamjamiyatidagi o‘rnini, davr qahramonlarini, ayniqsa o‘zining ham shu jarayon 
ishtirokchisi ekanligini to‘g‘ri va to‘liq anglashi jamiyat taraqqiyotida muhim 
ahamiyat kasb etadi. 
O‘zbekistonning eng yangi tarixi haqida so‘z yuritilganda, biz uchun, 
avvalo, mamlakatimizning 1991-yildan keyin bosib o‘tgan tarixiy yo‘li mohiyati 
va mazmunini anglab yetish muhimdir. Bu jarayon qanday borganligini, 
mamlakatimiz mustaqillik arafasida va uning dastlabki yillarida qanday 
muammolarga duch kelganini tushunib yetish muhim. O‘zbek jamiyatida qadimgi 
davrlardan beri ayrim demokratiya unsurlari: o‘zini o‘zi boshqarishning jamoa 
shakli, mahalla yig‘inlari, oqsoqollar kengashlari va xalq diplomatiyasi mavjud 
edi. Biroq hozirgi kunda ushbu institutlar tomonidan an’anaviy funksiyalar 
bajarilishining o‘zi bilan qanoatlanib bo‘lmaydi. Biz ularning faoliyatini hozirgi 
davr talablariga mos yangi mazmun bilan to‘ldirishimiz maqsadga muvofiqdir. 
Rivojlangan demokratik davlatlarda siyosiy partiyalar fuqarolik jamiyatining 
eng muhim institutlaridan birini tashkil etadi. Mamlakatimiz Birinchi Prezidenti 
Islom Karimov fuqarolarning davlat va jamiyatni boshqarishda keng ishtirok 
etishini ta’minlovchi siyosiy institutlarning xilma-xilligiga asoslangan yangi 
demokratik tizim negizlarini shakllantirish zarurligiga alohida e’tibor qaratgan. 
Sobiq tuzum davrida davlat va yakkapartiyaviylik tizimi shaxs ustidan yalpi 
hukmronligini 
o‘rnatgan 
edi. 
Fuqaroning 
huquqiy 
himoyalanmagani, 
boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usullari, har qanday muqobil fikrlashning 
tazyiq ostiga olinishi ko‘p odamlarda chorasizlik tuyg‘usini uyg‘otib, real hayotdan 
uzoqlashish istagini oshirdi. «Siyosiy autsayderlar» deb ataluvchi kishilar sonining 
o‘sishi, jamiyatda ijtimoiy pessimizm va boqimandalikning kuchayishiga sabab 
bo‘ldi. 
O‘zbekistonning eng yangi tarixini o‘rganishda yuqorida ta’kidlab o‘tilgan 
vazifalar qatorida jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy isloh qilishdagi o‘zbek modelining 
konseptual asoslarini idrok etish, davlatimizning global va mintaqaviy integratsiya 

---

11 
jarayonlarida ishtiroki bilan bog‘liq masalalarning to‘g‘ri va haqqoniy tahlilini 
xalqimiz va kelajak avlodga yetkazish burchimizdir. 
Fanning