Issn №2078 6042 azərbaycan respublikasi кənd тəSƏRRÜfati naziRLİYİ аqrar elm məRKƏZİ

Şəkil 1. Tikinti müəssisələrinin dövriyyə kapitalının dövriyyəsi.
Dövriyyə kapitalının kəmiyyəti təkcə istehsal prosesinin tələbatı ilə yox, həmçinin digər amillərlə də müəyyən edilir. Ona görə də dövriyyə kapitalını daimi və dəyişilənə bölmək qəbul olunub (şəkil 2.).

Aktivlər

Cari aktivlərin dəyişilən hissəsi

Bütün aktiv

Cari aktivlərin sistem hissəsi

Dövriyyədən kənar aktivlər

Vaxt
Şəkil 2. Tikinti müəssisələrinin aktivlərinin dinamik artımı.
Dəyişilən dövriyyə kapitalı (və ya cari aktivlərin dəyişilən hissəsi) pik dövründə və ya sığorta ehtiyatında zəruri olan, əlavə cari aktivlər kimi əks edilir. Məsələn, əlavə istehsal – material ehtiyatlarına tələbat mövsüm reallaşdırılması vaxtında satışın yüksək səviyyəsini saxlamaqla bağlı ola bilər. Eyni zamanda da reallaşdırma üzrə debitor borcu artır. Əlavə pul vəsaitləri xammalın və materialların tədarükünü, habelə yüksək iş fəallığının keçmiş dövrünün, əmək fəaliyyətini ödəmək üçün lazımdır.

Dövriyyə kapitalının ən likvidli, tez reallaşdırılan və yavaş reallaşdırılana bölünməsi mütləq hesab edilmir və tikinti fəaliyyətinin konkret vəziyyətindən asılıdır. Ona görə də hər bir müəssisə və hər bir ayrıca dövrə likvidlik dərəcəsi üzrə dövriyyə kapitalının öz qruplaşdırılma mexanizmi mövcuddur (şəkil 3.).

Şəkil 3. Tikinti müəssisəsinin likvidlik dərəcəsi üzrə dövriyyə kapitalının qruplaşdırılması mexanizmi.
İlk dəfə dövriyyə kapitalı müəssisə yaradılanda onun nizamnamə fondunun bir hissəsi kimi formalaşır. Formalaşma mənbələri burada əsas vəsaitlərdə olduğu kimidir: səhmdar kapitalı, pay üzvlük haqları, büdcə vəsaitləri. Onlar əmtəə məhsulun hazırlanması üçün istehsala daxil olan, istehsal ehtiyatlarının əldə edilməsinə yönəldilirlər.

Hazır məhsulun ödənilməsi anına qədər müəssisənin istehlakçılarının pul vəsaitlərinə ehtiyacları olur. Ona görə də müəssisə dövriyyə kapitalının artırılması üçün digər xüsusi mənbələri istifadə edə bilər – mənfəət və sabit passivləri.

Sabit passivlər xüsusi mənbələrə bərabərləşdirilir, çünki daimi müəssisənin dövriyyəsində olurlar, onlar təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunurlar, ancaq ona məxsus deyillər. Sabit passivlərə aiddir:

• 
  əmək haqqı üzrə minimum keçən borc və sosial sığortaya, pensiya fonduna və məcburi tibbi sığorta fonduna ayırmalar;
  
• 
  gələcək xərcləri və ödəmələri örtən ehtiyatlar üzrə minimum borc;
  
• 
  tədarüklər üzrə tədarükçülərə borc;
  
• 
  avans üzrə sifarişçiyə borc və məhsulun qismən ödənilməsi;
  
• 
  büdcəyə vergilər üzrə borc.
  

Xüsusi və ona bərabər vəsaitlərdən əlavə dövriyyə kapitalının formalaşmasının mənbəyi cəlb edilən vəsaitlər ola bilər, məhz qanunu əsasda və müəyyən dövrdə müəssisənin dövriyyəsinə daxil edilən kredit borcu: kommersiya krediti və ya təqdim edilən avanslar. Kredit borcunun dövriyyə kapitalının artırılması mənbəyi kimi istifadə edilməsi dövriyyə kapitalının əmələ gəlməsinin maliyyə mənbələrinin quruluşunda ciddi irəliləyişlərlə şərtləndirilir.

Gündəlik fəaliyyəti mövqeyindən asılı olaraq müəssisənin mühüm maliyyə xarakteristikası onun likvidliyidir, yəni öz vaxtında qısamüddətli kreditor borcunu ödəmək qabiliyyətidir. Hər hansı bir müəssisə üçün kifayət olan likvidlik səviyyəsi, yəni öz vaxtında qısamüddətli kreditor borcunu ödəmək qabiliyyəti stabil təsərrüfat fəaliyyətinin ən mühüm xarakteristikasından biridir. Likvidliyin itirilməsi təkcə əlavə xərclərə səbəb olmur, həm də istehsal prosesi müvəqqəti olaraq dayanır.

Şəkil 4-də xalis dövriyyə kapitalı şəraitində yüksək və aşağı səviyyədə likvidlik riski göstərilir. Əgər pul vəsaitləri, debitor borcu və istehsal-material ehtiyatları nisbi aşağı səviyyədə saxlanılırsa, onda ödəmə qabiliyyətinin olmaması ehtimalı və ya rentabellik fəaliyyətini həyata keçirmək üçün vəsaitlərin çatışmamazlığı böyükdür. Dövriyyə kapitalının idarə edilməsinin sadə variantını formalaşdırmaq olar və nəticədə likvidliyin itkisi riskini minimuma endirmək olar: cari aktivlər cari öhdəliklərdən nə qədər çox olarsa, riskin dərəcəsi o qədər az olacaq; beləliklə, xalis dövriyyə kapitalını artırmağa cəhd göstərmək lazımdır.

Riskin dərəcəsi

Aşağı

Orta

Yüksək

Xalis dövriyyə kapitalının

səviyyəsi
Şəkil 4. Dövriyyə kapitalı ilə müəssisənin təmin edilməsi səviyyəsində maliyyə riskinin dəyişilməsi dərəcəsi.
Beləliklə, dövriyyə kapitalının idarə edilməsi siyasəti likvidliyin itirilməsi riski və işin səmərəliliyi arasında uzlaşma axtarışını təmin etməlidir. Bu iki mühüm vəzifənin həll edilməsinə səbəb olur:

1. 
   Ödəmə qabiliyyətinin təmin edilməsi. Belə şərtlər olmayanda, əgər müəssisə hesabı ödəmək, öhdəlikləri yerinə yetirmək vəziyyətində deyilsə, müflisləşmə haqqında elan etməyə məcburdur. Müəssisə kifayət qədər dövriyyə kapitalına malik olmayanda, onda ödəmə qabiliyyəti olmayan risklə qarşılaşır.
   
2. 
   Aktivlərin əlverişli həcmi, strukturu və rentabelliyi. Məlumdur ki, müxtəlif cari aktivlər müxtəlif səviyyədə mənfəətə təsir edir. Pul vəsaitlərinin, debitor borcunun və istehsal ehtiyatlarının səviyyəsinin müəyyən edilməsi ilə bağlı, hər bir qərar həm həmin növ aktivlərin rentabellik səviyyəsi və həm də dövriyyə kapitalının optimal strukturu mövqeyi kimi baxılmalıdır.
   

Mənfəət və dövriyyə kapitalı arasında tamamilə başqa növdə asılılıq olur .(şəkil 5). Dövriyyə kapitalı səviyyəsi aşağı olanda istehsal fəaliyyəti lazımi qaydada saxlanılmır, buradan da – likvidliyin itirilməsi ri ski yaranır, işdə dövri fasilələr olur və aşağı mənfəət əmələ gəlir. Dövriyyə kapitalının bəzi optimal səviyyəsində mənfəət maksimum olur. Dövriyyə kapitalının kəmiyyətinin gələcəkdə yüksəlməsi ona gətirib çıxarır ki, müəssisənin sərəncamında müvəqqəti azad, hərəkətsiz cari aktivlər, habelə maliyyələşdirmənin artıq xərcləri olacaqdır, bu isə mənfəətin azalmasına səbəb olacaqdır. Bununla bağlı likvidlik riskinin aşağı salınması ilə bağlı, dövriyyə kapitalının idarə edilməsi variantının formalaşması, tamamilə düzgün deyil.


Yüksək dövriyyə kapitalının səviyyəsi
Mənfəət

Aşağı

Orta
Şəkil 5. Tikinti müəssisəsi mənfəətinin və dövriyyə kapitalı səviyyəsinin qarşılıqlı əlaqəsi.
Mənfəət, likvidliyin itkisi riski, dövriyyə kapitalının vəziyyəti və onların örtülməsi mənbələri arasında uzlaşmaya nail olan yolların axtarışı maliyyə menecmenti nəzəriyyəsində əks olunan, riskin müxtəlif növləri ilə tanışlığı nəzərdə tutur [3].

Likvidliyin itkisi riski və ya səmərəliliyin aşağı düşməsi, cari aktivlərdə dəyişmələri şərtləndirir və soltərəfli adlanması qəbul edilib, çünki bu aktivlər balansın sol tərəfində yerləşirlər.

ƏDƏBİYYAT
1. Либерман И.А. Проектно-сметное дело и себестоимость строительства - Ростов на –Дону: март, 2008 2. Бочаров В.В. Финансово-кредитные методы регулирования рынка инвестиции.– М.: Финансы и статистика, 1993. 3. Толмачев Е. А., Монахов Б. Е. Экономика строительства. Учебное пособие. – М.: Юриспруденция, 2003.
формирования основного капитала строительного предприятия в рыночной экономике
Ширинов Башар Габиб оглы
РЕЗЮМЕ
Система формирования оборотного капитала оказывает влияние на скорость его оборота и эффективность использования. В работе рассмотрены классификации и кругооборот оборотного капитала, и группировка оборотного капитала по степени ликвидности, взаимосвязь прибыли и величины оборотного капитала.

Ключевые слова: строительство, предприятие, оборотный капитал, ликвидность, уставный капитал, основной капитал, дебиторские задолженности, платежеспособность.
The formation of the construction of working capital mechanism on the market economy
Shirinov Bashar Habib



SUMMARY
The working capital formation system affects its turnover speed and effective use. The classification and turnover of working capital are displayed at the work. The degrees of liquidity for working capital classification are displayed as profit and working capital quantity interaction.

Key words: construction, enterprise, working capital, liquidity, charter capital, special funds, receivables, ability to pay.
Rəyçi :

Əliyev Ə.M.

Az.MİU, “Xidmət sahələrinin

iqtisadiyyatı və menecment”

kafedrasının i.e.n.,dosent

Az.ETKTİ və Tİ, Elmi Əsərləri 2012/3 səh.84-91

_____________________________________________________________________
UOT 336.714
Qiymətli kağızlar bazarında kollektiv investisiya institutlarının fəaliyyətinin təşkili xüsusiyyətləri
Nuriyev Z.Ə

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin

“Bank işi” kafedrasının dissertantı

XÜLASƏ
Müəllif, məqalədə qeyd edir ki, investisiya əmanətləri – əmanətlərin istehlak tələbatları üçün nəzərdə tutulmayan xüsusi növüdür. Bu cür əmanətlərin əsas məqsədi – gəlir gətirən aktivlərə investisiya etməlidir.

Beləliklə, maliyyə bazarlarında kifayət qədər fərqli vəziyyət investisiya ehtiyatlarının kifayət qədər təcrübəyə və biliyə malik olmayan əksər sahiblərinə yaranan iqtisadi vəziyyətin adekvat monitorinqini həyata keçirmək və düzgün qərarlar qəbul etmək imkanını vermir. Ona görə də, bu səbəbdən investorlar və investisiyanın alanları arasında maliyyə ehtiyatlarının hərəkatı adətən maliyyə ortaqlığı institutları vasitəsilə həyata keçirilir.

Açar sözlər: qiymətli kağızlar, investisiyalar, investor, maliyyə bazarı, maliyyə institutları, kollektiv investisiyalar.
Kollektiv investisiya etmə institutlarının yaradılmasının zəminləri əhalinin əmanətlərinin struktur xüsusiyyətlərində, həmçinin, keçid dövrünün iqtisadi yenidənqurmalarının xüsusiyyətlərindəndir.

Əmanətlərin strukturu cari əmanətlərin böyük payı ilə, uzunmüddətli istifadəyə malik malların alınması üzrə əmanətlərin və qocalıq əmanətlərinin böyük payı ilə fərqlənir. Bütün ötən illər boyu əmanətlərin cəlb olunmasının dövlət formaları sabit aşağı satış qabiliyyəti ilə xarakterizə olunurdu.

Uzun müddət ərzində əmanətlərin yeganə etibarlı vasitəsi xarici valyuta idi, ilk növbədə, Amerika dolları. Əhali tərəfindən valyutanın alınması obyektiv iqtisadi səbəblərə malik deyildi, yığmaq və əmanət etmək istəyi istisna olmaqla. Əslində, valyuta sonradan satılmaq üçün alınırdı.

Əhalinin xərclərinin strukturu mal və xidmətlərin əldə olunması ilə əlaqədar olan xərclərin yüksək səviyyəsi (bütün gəlirlərin 3/5 – 3/4 hissəsi), əhalidə pul vəsaitlərinin əhəmiyyətli artması, xarici valyutaya sabit tələbat ilə xarakterizə olunur. Bu o deməkdir ki, yığımlar əsasən maddi obyektlər, nağd xarici valyuta formasında, yəni, əmanətlərin qeyri mütəşəkkil formasında həyata keçirilir.

Beləliklə, son zamanlara qədər əhalinin geniş təbəqələrinin ən əhəmiyyətli tələbatlarını əks etdirən adekvat formalar yaradılmamışdır. Əmanətlərin müasir ənənəvi formaları əmanət edilən aktivlərin alış qabiliyyətini qorumaq imkanını vermir, çünki onların gəlirliliyi inflyasiya səviyyəsini aşmır. Xarici valyuta ilə əmanətlər həmçinin effektiv deyil və yüksək risklidir, çünki əmanət aktivləri kimi istifadə olunan aparıcı valyutalar bazarının konyunkturası yüksək dəyişkənliyə malikdir, həmçinin, son il yarım ərzində manat ABŞ dollarına nisbətdə müəyyən dərəcədə möhkəmlənmişdir. Bu zaman əhalinin əmanətləri heç də tam şəkildə investisiya tədbirləri üçün istifadə olunmur. Belə şəraitdə əmanət etmənin xüsusi formalarının inkişaf etdirilməsi zəruriliyi yaranır [3].

Cədvəl 1.
Əhalinin gəlir və xərcləri

	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Əhalinin pul gəlirləri	123,4	140,3	137,8	108,0	113,3	125,9
Orta aylıq əmək haqqı	119,8	142,0	124,2	108,6	109,1	113,7
İstehlakçı qiymətlərinin indeksi	8,3	16,7	20,8	1,5	8,3	12,1

Mənbə: Mərkəzi Bankın Statistik bülleteni №3 ,s. 5. Bakı 2011.

İnvestisiya əmanətləri – əmanətlərin istehlak tələbatları üçün nəzərdə tutulmayan xüsusi növüdür. Bu cür əmanətlərin əsas məqsədi – gəlir gətirən aktivlərə investisiya etməдир. Bu növ əmanətlər istehlakçı məqsədləri ilə istifadə olunan zəruri əmanətlərdən çox yığılır. Bu cür əmanətlərin həcmi cəmiyyətin ümumi həyat səviyyəsindən, onun vətəndaşlarının gəlirlərinin səviyyəsindən asılıdır. Bu cür əmanətlərin əksəriyyəti müxtəlif qiymətli kağızlara, o cümlədən, səhmlərə yatırılır və qısamüddətli və uzunmüddətli ola bilər.

Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, pərakəndə investor şəxsi pullarını xərcləyir, institusional investor isə - bu və ya digər şəkildə pərakəndə investorlardan alınmış pulları. Hər bir investor qiymətli kağızlar bazarında konkret məqsədlər güdür ki, onlar onun maliyyə imkanlarını, risk haqqında təsəvvürlərini və digər şəxsi halları əks etdirir. Adətən bu cür məqsədlər aşağıdakılardır: 1) kapitalın ilkin həcminin qorunması; 2) yüksək və sabit gəlirin əldə olunması; 3) kapitalın artırılması; 4) likvidlik.

Adətən investor qarşısında bir əsas məqsəd və bir neçə əlavə məqsəd qoyur. Şübhəsiz ki, investisiya ehtiyatlarının müxtəlif növləri onları birbaşa müəssisələrə investisiya edə bilər. Lakin, effektiv yatırım üçün birincisi, düzgün qərarlar qəbul etməyi, ikincisi, bunu zamanında etməyi bacarmaq lazımdır. Qəbul etmək lazımdır ki, maliyyə bazarlarında kifayət qədər fərqli vəziyyət investisiya ehtiyatlarının kifayət qədər təcrübəyə və biliyə malik olmayan əksər sahiblərinə yaranan iqtisadi vəziyyətin adekvat monitorinqini həyata keçirmək və düzgün qərarlar qəbul etmək imkanını vermir. Bu səbəbdən investorlar və investisiyanın alanları arasında maliyyə ehtiyatlarının hərəkatı adətən maliyyə ortaqlığı institutları vasitəsilə həyata keçirilir [4].

Bu zaman əhalinin əmanətləri yalnız o halda investisiyalara transformasiya edə bilər ki, onlar maliyyə institutları tərəfindən toplansın və uzunmüddətli borclara, yaxud korporativ qiymətli kağızlara yerləşdirilsin.

Cədvəl 2.

Əhali depozitlərinin dəyişmə dinamikası (mln.manat)

	2008	2009	2010	2011
Cəmi depozitlər	4750,8	4652,3	5446,8	5531,4
Manatla	1939,5	1915,8	2652,9	2541,7
Xarici valyuta ilə	2821,3	2737,5	2794,9	2990,7

Mənbə: Mərkəzi Bankın Statistik bülleteni №3, Bakı 2011.
Cədvəldən göründüyü kimi, əhalinin əmanətlərinin payı əsas kapitala investisiyaların 20% həcminə çatmır. Burada həmçinin o halı nəzərə almaq lazımdır ki, statistik məlumatlar daşınmaz əmlakın alınmasına yönəldilmiş vəsaitləri bir sətirlə qeyd etmir, bunu nəzərə alaraq, investisiyalar üçün əlverişli əmanətlərin həcmi şübhəsiz ki, şəxsi əmanətlərin əsas kapitala əmanətlərə qeyd olunmuş nisbətindən aşağı olacaqdır. Bundan əlavə, əmanətlərin heç də hamısı yekunda investisiya prosesinə xidmət etmir, çünki əhalinin əmanətlərinin əksər hissəsi banklarda satış xüsusiyyətlərinə malikdir (qeyd olunan vəsaitlərin əmanətlərə cəlb olunmasının orta müddəti cəlb etmənin həcmini nəzərə alaraq 3-6 aydan artıq olmur).

Beləliklə, şərh etmək olar ki, hal - hazırda investisiya proseslərinin təşkilində maliyyə ortaqlarının rolu kifayət qədər aşağı səviyyədədir. Bu əhalinin əmanətlərinin aşağı səviyyəsi ilə (bu da əhali başına aşağı gəlir səviyyəsi ilə əlaqədardır ki, onun da əsas hissəsi istehlaka yönəlir); ölkənin maliyyə sisteminin maliyyə bazarları, institutları və alətləri kimi az inkişafı ilə; əhalinin maliyyə ortaqlığı institutlarına qarşı etibarsızlığı ilə əsaslandırılır.

Əmanətlərin mümkün məqsədlərinə kollektiv investisiyaların müxtəlif formaları cavab verməlidir.

Beləliklə, kollektiv investisiya etməyə tələbat onunla ortaya çıxır ki, ənənəvi maliyyə alətləri yüksək qiymət, onlarla işin mürəkkəbliyi və ya emitentlərin və ortaqların kiçik sazişlərlə işləmək arzusunun olmadığı səbəbindən kiçik investorlar üçün əlverişsiz olur.

Dövlətin bir çox borc öhdəliklərinin infrastrukturu elə qurulmuşdur ki, bu bazarın iştirakçılarına kiçik investorlarla işləmək rahat deyil, dövlətin qiymətli kağızlarının bir qismi isə sadəcə olaraq əhali tərəfindən investisiya etmə üçün nəzərdə tutulmamışdır.

Lakin, hətta dövlət kağızlarının buraxılışı əhali üçün nəzərdə tutulan halda belə onların yerləşdirilməsinin nəticəsi göstərmişdir ki, onlar əsasən pərakəndə bazarda iri banklar və investisiya şirkətləri arasında dövr edirlər. Bu zaman fərdi investorlar adətən bu istiqraz vərəqələrinin ikinci dərəcəli dövriyyəsində iştirak etmirlər, onları əldə edirlər və ödənilənə qədər kupon ödənişlərini gözləyirlər. Korporativ qiymətli kağızlara gəldikdə isə burada fərdi investorların fəallığı daha da zəifdir. Müəssisələrin səhmlərini vətəndaşlar əsasən 1993-1994-cü illərdə çek özəlləşdirilməsi zaman əldə edirdilər [2]. Əlbəttə ki, əhalinin korporativ qiymətli kağızlara marağı müvafiq şərait yarandıqca artır – xüsusilə də müəssisələrin maliyyə göstəricilərinin və bazar infrastrukturunun yaxşılaşması, vətəndaşların “keyfiyyətli” və sabit artan səhmlər əldə etmək imkanlarının genişlənməsi. Lakin, kollektiv investisiya mexanizmləri vasitəsilə əhalinin vəsaitlərinin borc korporativ alətlər bazarına cəlb olunmasının artırılması artıq indi də mümkündür.

Kollektiv investisiya etmənin aktuallığı həmçinin onunla bağlıdır ki, investorun riskinin azalması üçün istənilən investisiya portfelini müxtəlifləşdirmək lazımdır. Lakin, kiçik portfelləri praktiki olaraq diversifikasiya etmək mümkün deyil. Bir və ya bir neçə insan investisiya müsabiqəsində və ya iri broker şirkətindən hətta minimal lot almaq imkanına malik deyildir. Lakin, minlərlə kiçik investorların vəsaitlərinin birləşdirilməsi hesabına “kollektiv” alıcını və ya satıcı formalaşdırmaq mümkündür. Bundan əlavə, investorların gəlirləri əksər hallarda kapitalın savadlı idarə olunmasından çox asılıdır. Birləşmiş kapitalın idarə olunması üçün ixtisaslaşmış mütəxəssislər лазымдыр. Kollektiv investorların kiçik mülkiyyətçilərin vəsaitlərinin toplanmasında, aktivlərin peşəkar idarə olunmasında və riskin azaldılmasında uğurları maliyyə bazarının yetişkənliyindən, onun infrastrukturunun inkişafından asılıdır.

Kollektiv investisiya etmənin müxtəlif formalarının üstünlükləri şübhə doğurmayan ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsi aşağıdakı nəticələrə gəlmək imkanını verir. İlk növbədə kollektiv investisiya etmələrin inkişafından bütün əhali udur, çünki onların vasitəsilə iqtisadiyyata kapital qoyuluşlarının axını artır, bu da iqtisadi inkişaf üçün şərait yaradır [6]. Vergi daxilolmaları da artır, deməli – sosial proqramların və büdcə təşkilatlarının maliyyələşdirilməsi yaxşılaşır. Dövlətin qiymətli kağızlarına tələbat artır, eyni zamanda alma qiymətinin azalması baş verir.

Bundan əlavə, vətəndaşların öz əmanətlərini qoruyub, artırmaq imkanı genişlənir, bu da özü-özlüyündə onların maraqlarını müdafiə edib, bazar iqtisadiyyatına qarşı etibarını artıra bilər. Ölkənin iqtisadi inkişafına kollektiv investorların və kommersiya banklarının əhalinin pulları üstündə rəqabətli mübarizə də müsbət təsir göstərəcəkdir – maliyyə ehtiyatları müəssisələrə daha əlverişli olacaqdır. Bundan əlavə, müəssisələrin səhmlərinin qiymətlərinin artması milyonlarla mülkiyyətçiyə - səhmdara öz kapitallarını təkcə qorumaq deyil, həmçinin, artırmaq imkanını verir.

Beləliklə, kollektiv investorların maliyyə ortaqları qismində rolu ikili vəzifənin yerinə yetirilməsindən ibarətdir. Bir tərəfdən onlar kiçik investorların müvəqqəti sərbəst vəsaitlərini cəmləyir, bununla da investisiyaların peşəkar idarə olunmasını, investorların maraqlarının yol verilən müdafiə səviyyəsini təmin edirlər. Digər tərəfdən – onlar iqtisadiyyatın real sektorunu bilavasitə korporativ qiymətli kağızlara sahiblik edən investorların sayının artması hesabına əlavə maliyyə ehtiyatları ilə təmin edirlər (peşəkar ortaqlar vasitəsilə).

Dövlətin ümumdünya dəstəyini tələb edən kollektiv investorlar tərəfindən təsdiqlənmiş “Əmanətçilərin və səhmdarların hüquqlarının qorunması üzrə kompleks tədbirlər proqramı” səhmdar investisiya fondlarını, pay investisiya fondlarını, kredit istehlakçı kooperativlərini (kredit ittifaqlarını) və investisiya banklarını cəmləmişdir. Onlar hamısı bu və ya digər şəkildə artıq mövcuddur, baxmayaraq ki, onların qanunvericilik tənzimlənməsi adətən işlənilməli və təkmilləşdirilməlidir.

Fond bazarında iqtisadçıların və peşəkarların fikrinə əsasən dövlət kollektiv investisiya etmə institutlarının dəstəyini bir neçə istiqamətdə təmin edə bilər [9].

Birincisi, qanunvericilik və icraiyyə hakimiyyətləri ölkə iqtisadiyyatında investisiya proseslərinin genişləndirilməsinə və dərinləşməsinə daha çox təsir göstərməlidir. Buna iqtisadi və siyasi sabitliyin qorunması, investisiya proseslərinin dövlət dəstəyinin artması, mülkiyyətçilərin maraqlarının miqyaslı qorunması mexanizmlərinin formalaşması yardım edir.

Bundan əlavə, müxtəlif növ maliyyə ortaqlarının, o cümlədən, kollektiv investisiya sahəsində fəaliyyətinin adekvat hüquqi bazasının yaradılması zəruridir.

Nəhayət, kollektiv investisiya etmənin inkişaf etdirilməsi məqsədilə əhali arasında daha məşhur kollektiv investisiya etmə formalarının qanunvericilik dəstəklənməsi sistemini formalaşdırmaq lazımdır, o cümlədən, əhalinin əmanətlərinin dəyərsizləşmədən qorunmasını təmin etmək məqsədilə.

Aydındır ki, kollektiv investisiyalar bazarının bütün əsas elementləri (onlardan əsası kollektiv investordur) bu günə artıq mövcud haldadırlar. Bunlar aşağıdakılardır:

- əhalinin qeyri mütəşəkkil formalarda yığılan, həmçinin, xüsusi məqsədlər üçün ehtiyat edilən (məsələn, pensiya və sığorta ehtiyatları şəklində) müvəqqəti sərbəst əmanətləri şəklində əhəmiyyətli potensialın mövcudluğu;

- əhalinin kiçik səpələnmiş əmanətlərini cəmləyən və onların investisiya ehtiyatlarına transformasiyasına yardım edən kollektiv investisiya etmə institutları sistemi;

- qiymətli kağızlar bazarı və onlara təklif olunan maliyyə alətləri ki, onların vasitəsilə bu investisiya ehtiyatları real investisiyalara çevrilir (istər dövlət, istərsə də korporativ).

Funksional olaraq kollektiv investisiyalar bazarını kollektiv əsasla investorlar tərəfindən müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin, əhali ehtiyatlarının və təsərrüfat subyektlərinin cəmləndiyi və qiymətli kağızlara, daşınmaz əmlaka və bazar dəyərinin artması şəklində, eləcə də faiz və divident ödənişləri şəklində gəlir gətirən digər investisiya obyektlərinə transformasiya edildiyi maliyyə bazarının bir hissəsi kimi xarakterizə etmək olar.

İnstitusional olaraq kollektiv investisiyalar bazarı maliyyə ortaqlığının müxtəlif institutları ilə təqdim olunmuşdur ki, onlar pul vəsaitlərinin kollektiv fondları şəklində təşkil olunmuşdur və maliyyə bazarının peşəkarları və müvafiq infrastruktur tərəfindən idarə olunur.

“Kollektiv investor” məfhumunu xarakterizə edək. Məlum olduğu kimi maliyyə ortaqlığının üç növü mövcuddur:

- depozit – kommersiya banklarını, kredit - əmanət assosiasiyalarını, qarşılıqlı əmanət banklarını və kredit-istehlakçı kooperativlərini (kredit ittifaqlarını) daxil edir;

- kontrakt - əmanət – onlara həyat və əmlakın sığortalanması üzrə şirkətlər, pensiya fondları aiddir.

- investisiya – bu pul bazarının qarşılıqlı fondları, pay investisiya fondları, trast-fondlar və qapalı tipli investisiya şirkətləridir.

Çərçivəsində nisbətən kiçik investorların öz pul vəsaitlərini fonda sonrakı gəlirli yatırılmasını nəzərdə tutaraq təqdim etdikləri “Kollektiv investor” məfhumuna digərlərindən daha çox investisiya tipi uğun gəlir. Beləliklə, kollektiv investorlar dedikdə böyük sayda investorları vahid pula¹ cəmləmək üçün onların vəsaitlərini cəlb edən və sonradan qiymətli kağızlar bazarında yerləşdirən və ya daşınmaz əmlak obyektlərinə investisiya edən maliyyə institutları nəzərdə tutulur [1].

İnvestisiyaların mənbəyi fiziki və hüquqi şəxslərin əmanətləri və sərbəst pul vəsaitləridir. Şübhəsiz ki, investisiya ehtiyatlarının sahibləri onları birbaşa müəssisələrə investisiya edə bilərlər. Lakin, kapitalın effektiv istifadə olunması üçün birincisi, düzgün qərarlar qəbul etməyi, ikincisi, bunu zamanında etməyi bacarmaq lazımdır. Qəbul etmək lazımdır ki, maliyyə bazarlarında kifayət qədər fərqli vəziyyət investisiya ehtiyatlarının kifayət qədər təcrübəyə və biliyə malik olmayan əksər sahiblərinə yaranan iqtisadi vəziyyətin adekvat monitorinqini həyata keçirmək və düzgün qərarlar qəbul etmək imkanını vermir. Bu səbəbdən investorlar və investisiyanın alanları arasında maliyyə ehtiyatlarının hərəkatı adətən maliyyə ortaqlığı institutları vasitəsilə həyata keçirilir [5]. Bu cür institutlar qismində kredit təşkilatları, pensiya fondları, sığorta şirkətləri və nəhayət, investisiya fondları çıxış edir. Potensial investorlar tərəfindən bu və ya digər maliyyə institutlarının xidmətlərindən istifadə edilməsinə səbəb heç də həmişə investisiyaların həyata keçirilməsi kimi məqsədə qulluq etməyə bilər. Məsələn, pensiya fondu [7] ilə müqavilə bağlamış işçi özü üçün pensiyaya çıxandan sonra müəyyən gəlir mənbəyini təmin etmək məqsədini güdür; öz əmlakını sığortalayan müəssisə sığorta halının yaranması zamanı mümkün olan zərərin əvəzinə kompensasiya almaq imkanını məqsəd qoyur; bank əmanətçisi isə banka yerləşdirdiyi əmanətlərə görə sabit və davamlı faizləri əldə etmək niyyətindədir.

Adətən bu cür təşkilatların müştərilərini təqdim olunan maliyyə ehtiyatlarının son yerləşdirmə yeri maraqlandırmır, onlara bu və ya digər xidmətləri təqdim edən təşkilatla başlanılan müqavilənin şərtləri daha maraqlıdır. Bununla yanaşı ortaq təşkilatlarında müştəri bazası genişləndikcə əhəmiyyətli maliyyə ehtiyatları yığılır ki, onları təkcə dəyərsizləşmədən qorumaq deyil, həmçinin, artırmaq lazımdır.

Nəzərdən keçirilən maliyyə institutları adətən qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları olmurlar. Onlar tərəfindən qiymətli kağızlarla həyata keçirilən əməliyyatların dairəsi investisiya etmə ilə və ya ehtikarlıqla məhdudlaşır. Bununla yanaşı onlar qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçılarının xidmətlərindən fəal şəkildə yararlanırlar, müəyyən hallarda isə özləri də qiymətli kağızlarla peşəkar fəaliyyətin həyata keçirilməsi üzrə lisenziyanı əldə edə bilərlər [8].

Maliyyə bazarının institusional strukturu hal - hazırda aşağıdakı kollektiv investorları daxil edir: sığorta şirkətləri, qeyri dövlət pensiya fondları, investisiya fondları (pay və səhmdar), kredit ittifaqları, qarşılıqlı sığorta cəmiyyətləri.

Buraya bəzi mütəxəssislər bank idarəetməsinin ümumi fondlarını, fərdi investorların vəsaitlərinin etibarlı idarə edilməsini həyata keçirən fond bazarının peşəkar iştirakçılarını da aid edirlər.

Kollektiv investorların qeyd olunan növlərindən hər biri infrastrukturun xüsusiyyətləri ilə, müştərilərin cəlb olunmuş vəsaitləri ilə işin üsul və metodları ilə, istifadə olunan satış texnologiyası ilə, həmçinin, potensial müştərilərinin tərkibi ilə səciyyələnir. Kollektiv investorun infrastrukturu akkumulyasiya edilmiş ehtiyatların effektiv idarə edilməsi məqsədinə qulluq edir və adətən, idarə edən şirkətdən, depozitaridən, qeydiyyat aparandan, müstəqil qiymətləndirəndən və auditordan ibarətdir.

Bu zaman cəlb olunmuş pul vəsaitlərinin idarə olunması müstəqil fəaliyyət sahəsinə çevrilmişdir ki, onun həyata keçirilməsi üçün idarə edən şirkət xüsusi lisenziyanı əldə etməlidir.

Sadalanmış kollektiv investisiya etmə institutlarının qısa xarakteristikasını verməyi və müqayisəli analizini həyata keçirməyi zəruri hesab edirik. Qeyd edək ki, təcrübədə bir kollektiv investorlar digərlərinin müştəriləri kimi çıxış edə bilər.

Kollektiv investisiya etmə institutlarından sığorta qanunvericiliyi investisiya fondları haqqında qanunla yanaşı daha dolğun işlənmişdir.

Sığorta şirkətləri investisiya ehtiyatları qismində məcmu sığorta fondunu formalaşdırırlar ki, bu fond sığorta ödənişlərinin həyata keçirilməsi zəruriliyi yaranana qədər azalmır, əksinə, yeni sığortaçıların cəlb olunması ilə artır.

Sığorta şirkətlərinin investisiya fəaliyyəti sığortalama ilə müqayisədə ikinci dərəcəli məqsəddir, lakin, iqtisadi əhəmiyyətə görə o daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Sığorta ehtiyatlarının yerləşdirilməsi dedikdə sığorta ehtiyatlarının əvəz olunması üçün qəbul edilən aktivlər nəzərdə tutulur. Bu zaman sığorta ehtiyatlarının əvəz olunması üçün qəbul edilən aktivlər diversifikasiya şərtlərinə, qaytarılma, gəlirlilik və satıla bilmə şərtlərinə cavab verməlidir.

Pensiya öhdəliklərinin əvəz olunma ehtiyatlarının normativ həcmi pensiya öhdəliklərinin təmin olunması üçün kifayət edən pensiya ehtiyatının minimal həcmidir və pensiya öhdəliklərinin ödənilmiş dəyərinə bərabərdir ki, bu da qüvvədə olan bağlanmış qeyri dövlət pensiya təminatı üzrə öhdəliklərin müasir dəyəridir ki, bu müqavilələrlə nəzərdə tutulmuş gələcək pensiya daxilolmalarının müasir dəyərinə azalmışdır. Sığorta ehtiyatının normativ ehtiyatı pensiya öhdəliklərinin təmin olunması üzrə öhdəliklərin normativ həcminin Qeyri dövlət pensiya fondları müfəttişliyi tərəfindən müəyyən olunmuş normativə vurulması yolu ilə hesablanır. Bu zaman pensiya ehtiyatlarının faktiki həcmi pensiya ehtiyatlarının yerləşdirildiyi aktivlərdən pul vəsaitlərinin daxilolmalarının müasir dəyərinə bərabərdir, sığorta ehtiyatının faktiki ölçüsü isə sığorta ehtiyatının təmin olunması üçün qəbul edilən aktivlərdən pul vəsaitlərinin daxilolmalarının müasir dəyərinə bərabərdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, pensiya ehtiyatlarının yerləşdirildiyi aktivlərin tərkibində sığorta ehtiyatının təmin olunması kimi yalnız yüksək satılma qabiliyyətinə malik olan və bir ay ərzində minimal itkilərlə reallaşdırmaya yol verən, həmçinin, Qeyri dövlət pensiya fondlarının pensiya ehtiyatlarının strukturuna və tərkibinə qarşı Tələblərə uyğun olaraq risksiz və ya minimal riskli aktivlərə aid olan aktivlər qəbul oluna bilər.

Yuxarıda qeyd olunanlardan əlavə pensiya ehtiyatlarının yerləşdirilməsindən və fondun nizamnamə fəaliyyətinin təmin olunması üçün nəzərdə tutulan əmlakın istifadəsindən əldə olunan gəlir hesabına fondun fəaliyyəti ilə əlaqədar olan xərclər də ödənilir. Bu zaman fondun nizamnamə fəaliyyətinin təmin olunması üçün nəzərdə tutulan əmlakın formalaşdırılması üçün ayırmalar fondun fəaliyyətinin ilk üç ili ərzində pensiya ehtiyatlarının yerləşdirilməsindən əldə olunmuş gəlirin 20%-dən və sonradan pensiya ehtiyatlarının yerləşdirilməsindən əldə olunmuş gəlirin 15%-dən yüksək olmamalıdır.

Qiymətli kağızların digər növlərinə fondların pensiya ehtiyatları yalnız müvafiq lisenziyaya malik olan idarə edən şirkətlər tərəfindən yerləşdirilə bilər. Ehtiyatlar investisiya layihələrinə və digər yerləşdirmə obyektlərinə yerləşdirilə bilər ki, onlar pensiya ehtiyatlarının qorunmasını və artımını təmin etsin, bu da pensiya fondu tərəfindən öz vəsaitlərini xüsusi qiymətli kağızlara əmanət olunmasını nəzərdə tutmur.