20
Nargiza MUSULMANOVA
ahamiyat berilmaydigan, ammo o‘quvchi diqqat markazidan qoch-
masligi zarur bo‘lgan ayrim jihatlar
haqida ham talabalarga doim
to‘liq ma’lumot berish zarur. Bu kitobning tarkibiy tuzilishi bo‘lib, ki-
tobning muallifi va nomidan tortib, to mundarijasi va nashr rekvizit-
larigacha ham o‘quvchiga mazkur kitob haqida uni o‘qimasidan turib
to‘liq ma’lumot bera olishi mumkin.
Demak, kitob mutolaasi, u xoh ilmiy, xoh badiiy bo‘lsin, o‘qu-
vchiga ham estetik zavq, ham keng dunyoqarash, ham ilm qilish yo‘li-
dagi asosiy vositalardan biri bo‘lishi zarur.
Oliy ta’lim muassasalarining talabalari ilmiy matnlarni tuz-
ishda nimalarga ahamiyat berishi zarur? Umuman, ilmiy matn tur-
lariga nimalar kiradi? Biz bu haqda ancha asosli, ilmiy dalillarni,
ta’riflarni keltirishimiz mumkin. Ilmiy matn turlariga biz ilmiy ijod-
da foydalaniladigan barcha usul va uslublarni kirita olamiz. Xususan,
reja, tezis, konspekt, referat,
Abstrakt, taqriz, maqola, kurs ishi, o‘quv
loyihasi va u haqidagi hisobot, esse, bitiruv malakaviy ishi, magis-
trlik dissertatsiyasi, ilmiy tadqiqot ishlari (dissertatsiya) va hokazo.
Bularning barchasi o‘z mazmuni, shakli va hajmi bilan bir-biridan
keskin farq qiladi. Ularning farq qilishi esa,
vazifalarini ham tashkil
qiladi. Masalana, Abstrakt – biror bir ilmiy (badiiy) asarga, maqo-
la, tezis va h.k.larga berilgan qisqacha ta’rif bo‘lsa, taqriz unga nis-
batan yaqinroq bo‘lib, ma’lum bir ilmiy ish uchun beriladigan xulosa
hisoblanadi. Taqrizda ishdagi kamchilik va xatolar, fikr-mulohazalar
ham ko‘rsatiladi. Demak, hajmi jihatidan taqriz Abstraktdan ko‘ra
kengroq bo‘ladi.
Talabalarning ilmiy ijodkorligini shakllantirishda ilmiy mat-
nlar va ularning bir-biridan farqini mukammal tushuntirib bermish
zarur. Chunki, talabalar dars jarayonida yoki darsdan tashqari vaqt-
da mustaqil ta’lim olish jarayonida matnlarni shakllantirishi, ularn-
ing tuzilishi va ahamiyatini, matnlarning bir-biridan
farqli jihatlari
bilan birga qachon va qayerda, qanday ishlatilishi, ularning zarurati
haqida ham tasavvurga ega bo‘lishlari lozim. Ilmiy matnlar bir-biri-
dan farq qiladi. Bu – fakt. Lekin, 1-kurs talabasi dastlab matnlarni
farqlamaydi va hamma tayyorlagan matni uning uchun “konspekt”
hisoblanadi.
Ma’ruza vaqtida yozib olinadigan konspektlarning ham o‘zi-
ga yarasha qoidalari mavjud. O‘qituvchi o‘z ma’ruzasi mavzusini reja
bilan birga e’lon qiladi. Rejaning ahamiyati qay darajada? Reja – bu
eng qisqa yozuv bo‘lib,
- fikr bayonining izchilligini aks ettiradi va umumlashtiradi;
- matnning mazmunini ochib beradi;
21
Talaba-yoshlarda ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish ko‘nikmasini shakllantirish
- manbaning mazmunini xotirada qayta tiklaydi;
- konspekt va tezislar o‘rnini bosadi;
- har xil yozuvlarni (ma’ruza, axborot, hisobot) tuzishga yor-
dam beradi;
-
bajarilgan yozuvni yaxshilaydi;
- o‘zini o‘zi nazorat qilishni tezlashtiradi;
- e’tiborni jamlaydi;
- yaxshi tanish bo‘lgan matnni xotirada jonlantirish uchun
ishlatiladi.
Reja - faktik mazmunni bermaydi,
balki faqat uni va maz-
munni berish sxemasini ko‘rsatadi. Reja tuzishning ham o‘ziga xos
tamoyillari mavjud:
1.
Dostları ilə paylaş: