İstanbul Ermeni Patrikleri ve Siyasî Faaliyetleri (1878-1923)
Zaven Efendi’nin Milli Mücadele Dönemindeki
Yüklə 140,95 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Zaven Efendi’nin Milli Mücadele Dönemindeki
Faaliyetleri Ermeni Patriği Zaven Efendi, Şubat 1919’da Mısır’dan İstanbul’a gelmiş 96
defa makamına oturmuştur 97 . Daha sonra hükümete bir şikayet dilek- çesi sunan Zaven Efendi, memlekette asayişin olmadığını, İslamların silahlandırılarak Ermenileri tehdit ettiklerini ileri sürmüştür. Hükümet Ermeni Patriğinin dile getirdiği şikayetleri görüşmüş, milliyetler ara- sında uyumlu bir geçinmeyi bozabilecek hareketlerden kaçınılmasını yeniden duyurmaya, Patrikten de şikayetlerini belgelemesini istemeye karar vermiştir 98 .
Rumlarla birlikte hareket etmiştir. Pontus gazetesine bir demeç veren Zaven Efendi, “Müslüman vatandaşlarımızla teşrik-i mesai edeme- yiz ve bize verilen vaadlere asla inanamayız, biz Ermeniler Karadeniz Rumlarıyla birlikte hakkımızın yerine getirilmesini talepten geri dur- mayacağız, her iki milletin gün geçtikçe kuvvetlenen siyasi dayanışması sayesinde emellerimizi gerçekleştirebileceğiz, murahhas olarak göster- diğimiz Venizelos’a büyük bir itimadımız vardır. Anadolu’dan pek az haber gelmekle birlikte alınan bilgilerden Ermenilere kötü muamele- lerde bulunulduğu ve silah altına davet edildikleri bildiriliyor, ileride Ermeni Patrikhanesi’nin takip edeceği yol, Rum Patrikhanesi’nin takip edeceği harakete uygun olacaktır” demiştir 99 . Zaven Efendi başka bir açıklamasında da, Ermenilerin Yunanlılardan memnun olduğunu, Yunan ordusunun işgal ettiği yerlerdeki Ermenilerin, her zaman durumlarından memnun olduklarını belirtmiştir. 1919 yılı içinde Anadolu’da, milletin, hakkını aramaya karar vermesi ve Mustafa Kemal’in önderliğinde mücadeleye başlaması, bunun ilke ve esaslarını Amasya’da, Erzurum’da ve Sivas’ta tesbit ederek bütün dünyaya duyurması, Ermenilerin hiç hoşuna gitmemiştir. Özellikle İstanbul’da hükümetle ilişkileri İngilizlerin desteğiyle oldukça iyi olan ve bir dediği iki edilmeyen Ermeni Patriği Zaven Efendi Anadolu’daki gelişmelerden hiç hoşlanmamıştır. Zaven Efendi, İngiliz Yüksek Komiseri Robeck’e bir mektup yaza- rak, Bolu’da Kemalist çetelerin Ermenileri diri diri yaktığını ileri sür- müş ve Mustafa Kemal’in yeni cinayetlerine karşı İtilaf devletlerinin
İSTANBUL ERMENİ PATRİKLERİ VE SİYASî FAALİYETLERİ (1878-1923) 101
tedbir almasını istemiştir. Hükümet kuvvetlerinin Bolu’yu 14 Ağustos’ta isyancılardan kurtardığı gün Ermeni mahallesinde yangın çıkmıştır 100 .
narak, Anadolu’daki ahvalin vahim olduğunu, Hristiyanların hayat- larının tehlikede bulunduğunu, Erzincan ve Erzurum havalisinden bir çok ailelerin Mersin ve Adana iskelelerine gelmekte olduklarını, Hristiyanlara Kuva-yı Milliye’ye iltihak etmelerini ve aksi takdirde bir kaç gün zarfında oralardan gitmelerinin ihtar edildiğini yazmıştır. Fakat Anadolu’dan gelen haberler gerçeğin böyle olmadığını ve Neologos’ta yer alan Patrik Efendi’nin iddialarının asılsız ve gerçek dışı olduğunu ortaya koymuştur. Onikinci Kolordu Komutanlığı’ndan gelen 12 Ekim 1919 tarihli telgrafta, ne Ermeni ve ne de Rumların hiç bir tazyıka maruz kalmadıkları, emniyet, mal ve canlarına oldukça itina edildiği ve asayişin devam etmekte olduğu bildirilmiştir. Ancak yaklaşık olarak iki aydan beri Rum ve Ermenilerin çok miktarda seyahat belgesi alarak İzmir ve Adana taraflarına gittikleri, Kayseri ve Niğde’de nasi- hat yoluyla bu seyahatlerin önüne geçilmek istendiği ve her türlü temi- nat verildiği, bu meseleyle ilgili olarak 11. Fırka kumandanıyla Kayseri Ermeni metropolidinin görüştüğü, gerek ahali ve gerekse metropolidin bu seyahatlerinin hiç bir endişe eseri olmadığını ve sırf ticaret mak- sadıyla olduğunu söyledikleri de Onikinci Kolordu Komutanlığı’ndan gelen telgrafta yer almıştır. Ayrıca Ankara’dan gelen 11 Ekim 1919 tarihli telgrafta da asayişi bozacak hiç bir olay olmadığı bildirilmiştir 101 .
duymuş ve bu cevap 22 Ekim tarihli İkdam’da yayınlanmıştır. Mustafa Kemal Paşa bu konuyla ilgili olarak özetle şunları söylemiştir; “Patrik Zaven Efendi, milletin sırf milli hukukunu müdafaa emeliyle vücuda getirdiği vahdeti bir Ermeni veya anasır-ı gayr-ı müslime aleyh- darlığı ile şaibedar etmek istiyor. Bunun için hakikatı bu kere de ayrıca açıklamaya mecburiyet görülmüştür. Evvela, Erzincan ve Erzurum havalisinden hicret eden katiyyen hiç- bir Ermeni ailesi yoktur. Saniyen, İzmit, Adapazarı ve Samsun ve hava- lisinde olduğu gibi bilcümle Anadolu’da asayiş ve beynelanasır hüsn-i amiziş her zamankinden daha fazladır ve teşekkür edilecek durumda- dır. Hatta Haymana vesair mahaller rüesa-yı ruhaniyesi ve Amasya, Tokat vesair livaların ahali-i hristiyaniyyesi tarafından hareket-i mil- liyenin tamamen mürevviç bulundukları telgrafla Dahiliye Nezareti’ne
DOÇ. DR. RECEP KARACAKAYA 102
ve ecnebi mümüssillerine bildirilmiştir. Salisen, hilaf-ı hakikat olarak Anadolu harekat-ı milliyesini Bolşevizm diye ilan eden, bu memleketi daima ittihadçı hareketiyle şuriş-i mütemadi içinde görmek ve gös- termek isteyen Ferid Paşa Kabinesi’nin beyanatından ürkerek ihtimal birkaç zengin aile kendilerince emin gördükleri bir tarafa hanelerini nakletmişlerse bunun mütarekeden beri Adana ve havalisinde ve müs- takbel Ermenistan’daki ekseriyeti teşkil için Ermeni komiteleriyle bizzat Patrikhane’nin teşvikatına kapılan ailelerdir” 102 .
Ermeni Kilisesi’nde toplanan bir komisyon, harp esnasında meydana gelen zararlardan Ermenilerin hissesine düşen payı tesbit ederek, Türk Hükümeti’nden alabilmek için Paris Sulh Konferansı’na müracaat etmeyi düşünmüştür. Basında bu konuda çıkan yazılarda, Türk Hükümeti’nin hizmetinde önemli miktar maaşlarla çalışmakta olan bazı Ermeni memurlarının da bu komisyonun toplantılarına katıldıkları ve bazı önemli evrak suretleri- nini komisyona naklettikleri rivayetleri yer almış, bu konu hoş karşılan- mamış, bir nevi suistimal ve ihanet olarak değerlendirilmiştir 103
. Ermeni Patriği Zaven Efendi İtilaf devletleri nezdinde propa- ganda faaliyetlerinde bulunmak üzere İstanbul’dan ayrılmış, 12 Şubat 1920’de Londra’ya gitmiş, orada çeşitli temaslarda bulunduktan sonra, Paris’e geçmiştir. İngiltere Kralı V. George, Fransa Cumhurbaşkanı Paul Deschanel, İngiltere Başbakanı Lord Curzon, Fransa Başbakanı Millerand ve Yunanistan Başbakanı Venizelos’la görüşmelerde bulunmuştur. Haziran 1920’de İstanbul’a dönen 104
Zaven Efendi, Ermenistan hududunun tayini için teklif olunan hakemlik vazifesinin Başkan Wilson tarafından kabul olunduğundan bahsederek, bu konuda verilecek kara- rın uygulanmasının zorluklarla karşılaşmayacağının zannedildiğini ve bu hudut meselesinin çözümlenmesinin Türkiye’nin menfaatlerine de uygun düştüğünü beyan etmiştir. Ayrıca Kilikya katagikosu ile Ermeni Katolik patriğinin de Kilikya meselesi hakkında teşebbüslerde bulun- duklarını söylemiştir 105 .
Konferansı’nın bağımsız bir Ermenistan’ı kabul etmekle adil bir karar verdiğini, bunun dökülen Ermeni kanların bedeli olduğunu söylemiştir 106
. İSTANBUL ERMENİ PATRİKLERİ VE SİYASî FAALİYETLERİ (1878-1923) 103
Ermeni Heyetlerinin Paris ve Londra’da faaliyetlerde bulunması Anadolu’daki Ermenilerin tepkisini çekmiştir. Samsun Ermenileri de Büyük Millet Meclisi’ne hitaben bir telgraf çekip, Patrik Zaven Efendi ve diğer Ermeni ileri gelenlerinin hareket tarzlarını eleştirmişlerdir. Samsun Ermenileri bu telgrafta özetle; “Patrik Zaven Efendi ve diğer Ermeni ileri gelenlerinin, Avrupa kapılarında dolaşacağına ve garb emperyalistlerinin fikrine alet olacağına doğrudan doğruya Mustafa Kemal Paşa’nın yanına gelmelerinin daha iyi olacağını beyan etmişler- dir. Ayrıca Samsun Ermenileri Patrikhane tarafından Samsun’a gönde- rilen murahhasayı kabul etmemişlerdir 107 .
durumu iddiaların aksine gayet iyidir ve hayatlarının tehlikede olduğu ve Kuva-yı Milliye’ye katılmadıkları takdirde memleketi terke mecbur edilecekleri yönündeki iddiaların gerçekle bir alakası olmadığı anlaşıl- mıştır. Bu iddialar İstanbul merkezli olarak yayılmıştır. Ermenilerin Güney bölgesinde Fransızlarla işbirliği yaparak, bölge- deki işgal faaliyetlerine katılmaları ve yeni bir devlet kurma girişimleri, Adana, Antep, Maraş ve Urfa’da Türk halkının büyük direnişiyle hayal olmaktan ileri gidememiş, Fransızlar yenilgiye uğramış ve Türklerle Ankara Antlaşması’nı imzalayarak bölgeden geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Türkiye Ermenilerinin Protestan, Katolik ruhani reisleri ve Ermeni Patriği, İstanbul’daki Yüksek komiserlere başvurarak 20 Ekim tarihli Ankara Antlaşması’nın Ermenilerin durumlarını garanti etmediğini, Çukurova’daki Ermenilerin toplu bulunduğu yerlerden Fransız asker- lerinin çekilmemesini, bu mümkün değilse Ermenilerin müttefik- lerden birinin uyrukluğuna kabul edilmesini, bu da mümkün değilse, Çukurova’ya dönmüş bir milyon Ermeni’nin tekrar göç edebilmesi için araç sağlanması konusunun hükümetlere bildirilmesini istediler. General Dufieux Adana’da, azınlıkların bölgeyi boşaltmamalarını iste- yerek, gitmek isteyenlere araç sağlanmayacağını bildirmiştir 108 .
geçmelerini ve itidallerini muhafaza etmelerini tavsiye eden bir uzun beyanname neşretmişler, bu beyanname bütün kiliselerde okunmuş- tur 109
. Fakat bu tarz girişimler de sonuç vermemiş ve Ermenilerin büyük bir kısmı Fransızlarla birlikte ülkeyi terk etmişlerdir. DOÇ. DR. RECEP KARACAKAYA 104
Ermeni Patriği Zaven Efendi de, Kurtuluş savaşının kazanılması ve Mudanya Ateşkes Antlaşması’nın imzalanması üzerine, 1922 yılının sonlarında İstanbul’u terk etmek zorunda kalarak, önce Kudüs’e sonra da Bağdat’a gitmiştir. Bir boğaz hastalığı nedeniyle konuşamaz hale gelen Zaven Efendi, Bağdat’ta vefat etmiştir. Naaşı 10 Haziran 1947’de Kudüs’e nakledilerek orada toprağa verilmiştir 110
. İstanbul Ermeni Patriği Zaven Efendi, bağımsızlık yanlısı ve ihti- lalci bir ruh yapısına sahiptir. Göreve başladıktan sonra, arazi ve asa- yiş meseleleriyle ilgili şikâyetleri gündemine alarak hükümet nezdinde teşebbüslerde bulunmuş, Ermenilerin hükümet nezdindeki bütün işle- rini takip etmiştir. 1914 yılında yapılan Meclis-i Mebusan seçimlerinde Ermenileri yönlendirmeye çalışmıştır. Zaven Efendi Patrikhane meclis- leri üzerinde kendi otoritesini kurmuş, bunu gerçekleştirmek için istifa silahını kullanmaktan çekinmemiştir. İstanbul Ermeni Patriği Zaven, Ermeni meselesinin kökten çözümü- nün, bütün Ermenistan’ın, Rusya’nın kontrolü altına girmesi olduğunu düşünmektedir. Zaven Efendi, ikinci defa patriklik makamına oturduktan sonra Rumlarla birlikte hareket etmiş, İstanbul’daki işgal kuvvetleri komutan- larıyla işbirliği yapmış, bağımsız bir Ermenistan kurulması için elin- den gelen her şeyi yapmıştır. Türkleri asılsız iddialarla suçlamış, fakat bu hususlardaki iddiaları bizzat Anadolu’da bulunan Ermeni ve Rumlar tarafından tekzip edilmiştir. İtilaf devletleri nezdinde propaganda faa- liyetlerinde bulunmak üzere Londra ve Paris’e gitmiştir. Fakat Kurtuluş Savaşı’nın kazanılması ve Mudanya Ateşkes Antlaşması’nın imzalan- masından sonra ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. Yüklə 140,95 Kb. Dostları ilə paylaş:
|