Ix bob. Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari i-§. S h a X siy huquq va erkinliklar tushunchasi

2-§. Yashash huquqi. Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi
In son n in g hayoti, shaxsi va erkinligi daxlsizdir1, - deb qayd 
qilingan Konstitutsiya qabul qilinayotgan Oliy Kengash sessiyasida 
va shu g'oya Konstitutsiyada to'la o'z ifodasini topgan.
Inson hayoti Konstitutsiyada yashash huquqining belgilanishi 
va har tom onlam a t a ’minlanishi bilan kafolatlanadi.
K onstitutsiyaning 24-moddasida: “Yashash huquqi har bir in­
sonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og'ir 
jinoyatdir”, — deb belgilangan.
Insonning yashash huquqi qonunlar bilan himoya qilinadi. 
Yashash huquqi hayot kechirish bilan bog'liq bo'lganligi uchun 
inson hayotiga har qanday tajovuz qonunga asosan jazolanadi. 
O'zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida inson hayotiga 
qilingan tajovuzlarga jazo belgilangan. Kodeksning 97-moddasida 
qasddan odam o'ldirish uchun, 98-moddada kuchli ruhiy hayojon 
natijasida qasddan odam o'ldirish uchun, 99-moddada onaning o'z 
chaqalog'ini (bolasini) o'ldirganlik uchun jinoiy javobgarlik belgi-
1 Qarang. Karimov I.A. 
O 'zbekiston — kelajagi buyuk 
davlat. — Т.. О zbekiston 1992.
39-bet.
147
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lan g an . Xuddi shu n in g d ek, Jinoyat kodeksida ehtiyotsizlik orqasida 
o d am o'ldirish, zaru riy mudofaa ch eg a rasid an chiqib o dam o'ldirish 
u ch u n ham jinoiy javobgarlik belgilangan.
O g 'ir jinoyat sodir e tg a n sh ax slarn i o'lim jazosi orqali hayot- 
dan m a h r u m qilish m asalasi ham yash ash huquqi bilan bog'liq 
hodisa. Bu ayrim davlatlarda oxirgi chora tariqasida qo'llaniladigan 
jazo. M a m la k a tim iz d a dem o k ratlash tirish jarayoni chuqurlashib 
borishi bilan bu m a sa la g a ham yondashuv o'zgarib bormoqda. 
O 'zb ek isto n XXI asrg a ijtimoiy h ay otn in g barcha sohalarini erkin- 
lashtirish vazifasi bilan kirib keldi. Bu borada 2001-yil ikkinchi 
chaqiriq O 'zb ek isto n Respublikasi Oliy M ajlisn in g 6-sessiyasida 
qabul qilingan “Jinoiy ja zo larn in g liberallashtirilishi munosabati 
bilan O 'zb ek isto n R espublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual 
kodekslari h am d a M a ’m uriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksga 
o 'z g a rtiris h la r va qo'shim chalar kiritish haqida”gi Q o n u n 1 muhim 
rol o'ynaydi.
U m u m a n O 'zbekiston mustaqillikka erishgach, o'lim jazosi- 
ni qo'llashni k am ay tirish g a h arak at qildi. M ustaqillikka erishgan 
vaqtda Jinoyat kodeksining 30 dan ortiq moddalarida o'lim jazosi 
b elgilangan bo'lsa, 1994-yilda 13 ta moddada, 1998-yilda 8 ta mod- 
dada, 2001-yilda 4 ta moddada o'lim jazosi ko'zda tutildi.
2005-yil 28-yanvarda Prezidentim iz O 'zbekiston Respublikasi 
Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va S e n a tin in g qo'shm a majlisi- 
dagi m a ’ruzasida: “Sud-huquq tizimini liberallashtirish borasida 
biz hal etishimiz lozim bo'lgan yana bir m asala - bu jazolash 
tizim idan o'lim jazosini chiqarib ta shlash d ir”2, — deb qayd etdi. 
Shuni hayotga tatbiq etish uchun O 'zbekiston Respublikasi Prezi- 
d e n tin in g “O'zbekiston Respublikasida o'lim jazosini bekor qilish 
to 'g ‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. Farmon asosida tegishli qo- 
n u n la rg a o'zgartirish kiritildi va o'lim jazosi mutlaqo bekor qilindi. 
Bu am a lg a oshirilayotgan ishlar bevosita in so n n in g Konstitutsi­
yada b elgilangan yashash huquqini t a ’minlashni kuchaytirishga 
qaratilgandir.
1 0 ‘zbekiston Respublikasi O liy M ajlisin ing Axborotnomasi. 2001-yil, 9 — Ю-son, 
165
-modda.
2
K arim ov I.
A. 
B izning bosh maqsadimiz - jam iyatni demokratlashtirish va yangilash, 
m am lakatni modernizatsiya va isloh etishdir. — 
Т.: 
O'zbekiston, 
2005. 
_ 48-bet.
148
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Insonning yashash huquqi to‘la-to‘kis bo'lishi, yashashi, hayoti 
davomida hayotdan to la bahram and bo'lishi va o'z imkoniyatlari- 
dan to'la foydalanishi uchun unga, albatta, erkinlik va daxlsizlik 
zarur. S h u n in g uchun K onstitutsiyaning 25-moddasida: “H ar kim 
erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hech kirn qonun- 
ga aso slan m ag an holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi 
mumkin e m a s ”, - deb belgilangan.
Erkinlik s h ax snin g o'z ixtiyori bo'yicha yashash, hayot ke- 
chirish imkoniyati bo'lib, faqat shaxs qonunlarga itoat etishi zarur. 
Mamlakatimizda har bir kishining erkinligi, uning shaxsiy daxl- 
sizligi bilan ta ’minlanadi. Daxlsizlik degani shaxsning erkinligini 
cheklovchi hech qanday harakatlarga yo'l qo'yilmasligidir. Qonunda 
belgilangan asoslardan tashqari hech kimning erkinligi cheklanishi, 
erkinlikka zarar yetkazilishi mumkin emas. Qonun tegishli hollarda 
kishilarning erkinligini cheklashga yo'l qo'yadi. Ya’ni, ular jinoiy 
harakat sodir etsa yoki shunday harakat sodir etishda gumon qi- 
linsa, shaxsni jamiyatdan ajratishga zarurat tug'iladi. Lekin, har 
qanday erkinlikni cheklash qonunga asosan va qonun vakolat ber- 
gan organlar tomonidan amalga oshiriladi. Ichki ishlar organlari 
ma’Ium muddatga shaxslarni ushlab turishi, sud organlari qamoqqa 
olish haqida sanksiya (rozilik) berishi va ozodlikdan m ahrum qilish 
yoki boshqa erkinlikni cheklovchi jazolar berishi mumkin.
M am lak atim izda har bir kishining erkinligini yanada kengroq 
ta’minlash maqsadida va jahon tajribasiga tayangan holda shaxsni 
ushlab turish (ya’ni erkinligini cheklash) masalasini adolatli hal qi­
lish uchun: “Boshqa demokratik davlatlar kabi O'zbekistonda ham 
shaxsni ushlab turish, hibsga olish, shuningdek, boshqa protses- 
sual majburlov choralarini qo'llash uchun sanksiya berish huquqini 
ham sudlarga o'tkazish kerak, deb o'ylayman \ ~ deb Prezident 
bu masalani kun tartibiga qo'ygan edi. Ushbu masalani hayotga 
tatbiq qilish uchun 2005-yil 8-avgustda O'zbekiston Respublikasi 
Prezidentining “Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sud- 
Isrga o'tkazish to'g'risida”gi Farmon2 qabul qilindi va uning asosi-
> Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, 
mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. _ Т.: О zbekiston, 2005. 
47-bet.
2 Xalq so'zi, 2005-yil avgust.
149
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

da tegishli qonunchilikka o 'zg artirish kiritildi. N atijada shaxsning 
daxlsizligini t a ’minlash k uchaytirildi.
Bu m asalaning mohiyati to'g'risida Prezidentimiz shunday de­
gan edi: “Bu borada “Xabeas korpus” institutining joriy etilishi, ya’ni 
2008-yildan ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishga sanksiya berish 
huquqining prokurordan sudga o'tkazilishi prinsipial qadam bo'ldi”1.