Ix-xii asrlarda o’zbek davlatchiligi: siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot

Madaniy taraqqiyot, ilm-fan ravnaqi 
Turonzamin ulus va elatlari istiqomat qilgan hududning arablar istilosi va asoratidan xalos 
etilishi, o’z mustaqillik maqomiga ega bo’lishi yurtimizning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy 
taraqqiyotiga sezilarli ijobiy ta’sir etdi. Somoniylar, Qorahoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar 
va Xorazshohlar sulolalari hukmronlik qilgan IXXII asrlarda Movarounnahr sarhadlarida 
yashagan ulus-elatlar o’rtasida nisbatan tinchlik, osoyishtalik, totuvlik, yaqinlik va 
hamjihatlik vujudga keldiki, buning orqasida o’lkada moddiy ishlab chiqarish, madaniy 
rivojlanish jarayoni ancha tezlashdi, shaharlar hayoti yuksaldi, savdo-sotiq, hunarmandchilik 
o’sdi, aholi farovonligi ko’tarila bordi. IX-XII asrlarda Movarounnahrda moddiy madaniyat 
o’ziga xos uslub va shakllarda to’xtovsiz rivoj topib bordi. Xalq ichidan chiqqan mahalliy 
ustalar, me’morlar, naqqoshlar, kulollar, zargarlar, miskarlar tomonidan yurt dovrug’ini 
olamga tanitgan ajoyib me’morchilik obidalari, san’at namunalari bunyod topdi. Somoniylar, 
G’aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar sulolalariga mansub ma’rifatparvar 
hukmdorlarning ilm-fan va madaniyatga doimiy rag’bat berishlari orqasida ko’plab iste’dod 
sohiblarining salohiyati, ijodi o’sib, yuksalib borgan. O’sha davr hukmdorlari tashabbusi 
bilan bunyod etilgan va faoliyat ko’rsatgan kutubxonalarda sonsanoqsiz noyob, qimmatbaho 
kitoblar, qo’lyozmalar to’planganki, bulardan hozirgi avlod kishilari ham bahramand 
bo’lmoqdalar. Ibn Sinodek buyuk zot ham birinchi bor tanishib hayratlangan Somoniylar 
saroyi qoshidagi boy kutubxona ham mana shunday ilm maskanlaridan biri bo’lgan.
O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy madaniyatining o’sishida islom madaniyatining ahamiyati 
katta bo’ldi. Islom faqat dingina emas, balki yangi ma’naviy yo’nalish sifatida ham butun 
madaniy jarayonga, barcha musulmon mamlakatlari orasida ijtimoiy-madaniy va ma’rifiy 
aloqalarning kuchayishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Bu davrda ma’naviyatda hurfikrlilik, har 
qanday bilim, ilm-fanga hurmat, diniy oqimlar erkinligi ustivorlik qilgan. Diniy va dunyoviy 
ilmlar o’zaro uzviy bog’liq holda rivoj topib bordi. Qadimgi Yunon, Hind va boshqa yurtlar 
an’analaridan, bilim manbalaridan ham keng ijodiy foydalanildi. 

---

IX-XII asrlarda Movarounnahrda ilm-fan yuksaldi, hozirgi zamon fanining 
ko’plab tarmoqlari va yo’nalishlariga chinakam poydevor yaratildi. Xususan 
matematika, algebra, astronomiya, tibbiyot, geologiya, geodeziya, jug’rofiya, falsafa 
singari dunyoviy fanlarning tamal toshi tom ma’noda shu davrda qo’yildi. Buyuk 
matematik, astronom va geograf olim Muhammad Muso al-Xorazmiy (783-850) 
nomi fan tarixida alohida o’rin tutadi. Olim o’zining «Hisob aljabr val Muqobala», 
«Hind arifmetikasi haqida kitob», «Quyosh soatlari haqida risola», «Astronomik 
jadvallar» singari asarlari bilan «Algebra» faniga asos soldi. Uning arifmetika 
risolasi hind raqamlariga asoslangan bo’lib, hozirgi paytda biz foydalanayotgan 
o’nlik hisoblash sistemasining Evropada tarqalishiga sabab bo’ldi. Allomaning «al- 
Xorazmiy» nomi «algoritm» shaklida fanda abadiy muhrlanib qoldi. Olimning 
«Kitob surat al-arz» nomli geografiyaga doir asari shu qadar fundamental 
ahamiyatga egaki, u arab tilida ko’plab geografik asarlarning yaratilishiga zamin 
yaratdi. Uning Sharq geografiyasining otasi deb nomlanishi ham shundan. Xorazmiy 
yaratgan «Zij» Ovro’pada ham, Sharqda ham astronomiya fanining rivojlanishi 
yo’llarini belgilab berdi. Alloma qalamiga mansub «Kitob at-tarix» («Tarix kitobi») 
asari Movarounnahr, Xuroson va Kichik Osiyo halqlarining VIII-IX asrlarga oid 
tarixini to’laqonli yoritishda muhim qo’llanmadir. Al-Xorazmiyning arab ilmiy 
dunyosining yirik markazi - Bag’doddagi Ma’mun akademiyasida ishlagan davrlari 
uning iste’dodining eng barq urgan paytlari bo’ldi. U shu akademiyaning rahbari 
sifatida ilm ahliga ibrat ko’rsatdi. 

---

O’rta Osiyolik buyuk allomalar orasida Ahmad al-Farg’oniy (797-865) nomi 
alohida ko’zga tashlanib turadi. Olimning to’liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn 
Muhammad ibn Kasir al-Farg’oniy bo’lib, aslida Farg’onaning Quva shahrida 
tavallud topgan. Ilm yo’lida zahmat chekib ko’p yurtlarni kezgan. Umrining ko’p 
qismini xorijiy ellarda, xalifalik markazlarida o’tkazgan. Uning butun ongli hayoti va 
faoliyati fan yo’liga bag’ishlangan. Ahmad al-Farg’oniy etuk astronom, matematik va 
geograf olim sifatida shuhrat topgan. Juda ko’plab fundamental asarlarning muallifi, 
Bag’doddagi Baytul Hikma (akademiya)ning nomdor namoyandalaridan biridir. 
Al-Farg’oniy ilmiy salohiyatining mahsuli bo’lgan «Astronomiya asoslari haqida