Ix-xvii àsirlerde ùlkemiz tarıyxıy geografiyasi Mazmunı

1.2 Qaraxaniyler màmleketi tarıyxı geografiyasi

Qaraxaniyler mámleketi yamasa qısqasha Qaraxaniyler — 840 -1212 jıllar aralıǵinda Orta Aziya hám Mawaraunaxrda húkimranlıq etken turk úrim-putaǵı. Bul Oraylıq Aziyada júzege keliw etilgen birinshi islam úrim-putaǵı bolıp tabıladı.

Qoraxoniylar mámleketi qarluq turkiy qáwimlerine tiyisli edi.[7] 389/999 -jıllarda Ilekxon (388-403/998-1013) komandirligi astındaǵı qoraxoniylarning hújimleri olarǵa Movarounnahr aymaǵındaǵı húkimranlıqtı qolǵa kirgiziw imkaniyatın berdi.

Bul hújimler Samaniyler mámleketiniń qulashi haqqında da xabar berdi. Sebebi hújimlerden keyin Qaraxoniyler mámleketi regiondaǵı Samaniyler mámleketiniń kóp jayların basıp aldı. Qaraxoniyler mámleketi ishki dawlar hám bóliniwler menen kóp dáwirlerdi basınan keshirdi. Bóliniwler hám ishki dawlar, tuwrısıda, mámleket basqarıwında seriklik sistemasın qóllaw nátiyjesinde júz bergen. Sebebi mámlekette bir waqtıniń ózinde eki qıylı hukimdar bolǵan : Ullı xan hám ápiwayı xan. Ullı Xan mámlekettiń arqa bóleginde jasaǵan hám arqa tárepti basqargan. Basqa Xon batısda jasaw etip, mámlekettiń batıs bólegin basqargan.
Qaraxaniyler mámleketi yamasa Turk qoqanliģii — 840—1212 jıllar aralıǵinda orayı házirgi Kirgizstanda jaylasqan Orta Aziya jerlerinde húkimranlıq etken turk mámleketi.
Ayırım tariyxıy dereklerde bul saltanat “Ilexon saltanati” dep júritiledi. Tabılǵan teńgelerdiń kóbisinde “Ilek (Jilik, qol hám basqalar )” tipik sóz bar. Mısalı, islamıy dereklerde Ali ibn al-Tutqın bul úrim-putaq atınıń al-Hoqoniya, al-Haniya yamasa al-Afrasiya dep tariyplagan.
Tariyxshunoslik hám usılǵa kóre, eń tuwrı nomenklatura " Et-Türkü'l-Hakaniyye", yaǵnıy Kasgarli Mahmud aytqanı sıyaqlı, " Turk qaqanliģii" degeni bolıp tabıladı.
Mámleket atı eki turkiy sózden ibarat : Kara hám Xan. “Kara” turkchada qara hám zodagonlikni ańlatadı, “xon”, tuwrırog'i xoqon bolsa tanhu, jabg'u, yabg'u, ilbey sıyaqlı hukmdorlarga beriletuǵın turkcha ataq bolıp tabıladı.
Omeljan Pritsak máseleni basqa tárepden túsintirdi. Qara, qızıl, aq hám kók túrklerde tórt jónelisti ańlatadı. Kompas arqa tárepti kórsetedi hám kópshilik qalalarda bul jónelislerdiń dárwazaları bólek ataladı.
Balxtiń arqası, yaǵnıy Karaning baǵdarı (tárepi) turk dárwazası bolıp tabıladı. Qubla dárwazası hind, batıs dárwazası evrey, arqa dárwazası bolsa Qitay qara kúshli, danıqlı hám batır degen mánisti de ańlatadı. Sol sebepli olar bul atdı alıwları kerek edi.
Mahmud G'azniyga Qitaylar tárepinen berilgen “Qoraxon” termini de tap sonday mániske iye. " Qora" ullılıq, biyiklik hám ústinlikti ańlatadı.

840 jılda Jetisuw hám Arqa Turkiston aymaqlarında " patsha yag'ma" yamasa " ilakxan" basshılıǵındaǵı Qoraxoniylar mámleketi dúziledi. Bul mámleket quramına túrli turkiy urıwlar - qarluqlar, chigillar, arg'ular, yag'molar hám basqa xalıqlar kirgen bolıp, olar 960 -jılǵa shekem islam dinin qabıl etken.