Ix-xvii àsirlerde ùlkemiz tarıyxıy geografiyasi Mazmunı

Saljuqiylar mámleketi — jaqın hám Orta Shıǵıs, bólek Mawarounaxrda saljuqiylar turkiy úrim-putaǵı basqargan mámleket (1038—1308).
Saljuqiylar mámleketine Saljuqniń aqlıǵı Sultan To'g'rulbek tiykar salǵan. Saljuq túrkleri 11-ásirdiń 20 y. larida áskeriy xızmetlerin ornına Xurasanda Mahmud Gáziynexanaviydan kóplegen múlk alǵanlar. Biraq keyinirek gáziynexanaviylar olarǵa qarsı lashkar jo'natib, Arıslan Izrail ibn Saljuqni tutqın alǵanlar hám Indiya daǵı áskeriy qorǵanda tutqunlikda saqlawǵan (1032-jıl ol qamawda ólgen). Saljuqiylar gáziynexanaviylarga qarsı alıp barǵan kóplegen tabıslı sawashlarınan keyin Nishopurni iyelep, óz basshıları To'g'rulbekni sultan dep elon etdiler (1038). Ásbaptıń tiske usaǵan bólegikon jangidagi jeńisten keyin, ol Xurasan húkimdarı dep daǵaza etildi. Az-azdan saljuqiylar Xurasan, Xorezm, Batıs Iran, Azerbaydjan, Irak (Bag'dod menen birge) ni ózlerine bo'ysundirdilar. Bag'dodda To'g'rulbek atına neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiya oqıtılǵan. Abbosiylar xalifasi al-Vertikal (húkimranlıq dáwiri: 1031—75) hákimiyattı To'g'rulbekka tapsırıp, onı sultan hám de „Shıǵıs hám Batıs patshahi“ dep tán alıwǵa májbúrli hám qızın oǵan hayallıqqa bergen. To'g'rulbek Rayni, onıń úkesi Chag'ribek Dovud (990—1060 ) Marvni ózlerine paytaxt etdiler. 1050-jılda To'g'rulbek paytaxttı Raydan Isfahonga kóshirgen.
Alp Arıslan hám Malikshoh ústemlikleri dáwirinde saljuqiylar Kishi Aziya hám Jaqın Shıǵısda bekkem o'rnashib alǵanlar. Olar vizantiya imperatori Roman Iv Diogenning 200 mıń adamlıq áskerin jeńip (1071), pútkil Kishi Aziyanı (1071—81), keyinirek Siriya hám Palestinanı jawlap alıw etiwgen. Armeniya, Gruziya, Shirvon da bo'ysundirilgan. Sol dáwirde Balx, Termiz (1044), Buxara, Samarqand (1089 ), keyinirek Ferǵana oypatlıqsı saljuqiylar qol astında birlesken.
Hátte Arqa Turkistandaģi qoraxoniylar da olardıń artiqmashliǵin tán alǵanlar. Alp Arıslan paytaxttı Isfahondan Marvga kóshirgen. Saljuqiylar áskerleri Araviya yarım araldagi Emen hám Paydayn jerlerin de óz ıqtıyarlarına alǵanlar. Malikshoh húkimranlıǵı dáwirinde Saljuqiylar mámleketi áskeriy-siyasiy tárepten júdá kúshli bolǵan. Bul waqıtta paytaxt taǵı Isfahonga kóshirilgen. 11-ásir aqırlarında Saljuqiylar mámleketi Arqa Turkistondan Orta jer hám Marmar teńizlerine shekem bolǵan katga aymaqtı óz ishine alǵan. Bul mámleket Kitay menen vizantiya ortasında jaylasqan. Atanaqchilarning Shıǵısqa etken júriwlerin toqtatıwda saljuqiylarning xızmeti úlken bolǵan.
XI-ásir aqırlarınan baslap, Saljuqiylar mámleketi bóleklena baslaydı. Sebebi 1-atanaq júriwi nátiyjesinde Saljuqiylar mámleketi Gruziya, Shirvon hám de Kishi Aziyanıń jaǵa boyı aymaqlarından, Siriya hám Palestinanıń bir bóleginen bóleklengen (1096—99 ). Saljuqiylar mámleketinen bir neshe ǵárezsiz sultanlıqlar ajralıp shıqqan. Mas, Kermon sultanlıǵı (1041 — 1187), Keshki payıt (Siriya ) sultanlıǵı (1074—1117), Ko'niya sultanlıǵı hám basqa saljuqiy sultanlar o'g'uz hám basqa turkiy urıwlar basshıları, batır jawıngerlerge iqto sawǵa etkenler. Mısalı, Malikshoh saltanatni 12 wálayat — mulkka ajıratıp, olardı ámirler hám lashkarboshilarga iqto jol menende bergen. Úlken-úlken múlkke iye bolǵan iqtodorlar bolsa ǵárezsiz bolıwǵa háreket etkenler. Malikshoh opatı (1092) den keyin onıń uwılları ortasında taxt ushın gúres háwij aldı. Ájaǵa -úke sultanlar Mahmud (húkimranlıq dáwiri: 1092—94), Barqiyoruq, Malikshoh II (húkimranlıq dáwiri: 1104— 25), G'iyosiddin Muhammad (húkimranlıq dáwiri: 1105—18) ayırım hákimlerdiń kóterilislerin bastırıw menen birge ismoiliylar háreketi, atap aytqanda, hashshoshiylarga qarsı gúres aparıwǵa májbúr bolģan.
Ullı Saljuqiylar mámleketi taxt ushın gúresler áqibetinde arqa hám batıs bólimlerge bólingen. Batıs bólekke kirgen Batıs Iran, Irak hám Azerbaydjandı Irak sultanlıǵı (1118—94) atı menen sultan G'iyosiddin Muhammaddıń balası sultan Mahmud (húkimranlıq dáwiri: 1118—31) basqarıwdı baslaǵan. Ol Hamadonni ózine paytaxt etken. Arqa bólim, tiykarınan, Xurasan, Seyiston, Xorezm hám Movarounnahrdan ibarat bolıp, oǵan sultan Malikshohning genje balası sultan Sanjar húkimranlıq etken hám paytaxtı Marv bolǵan. Sanjarning qudıreti avjga shıqqan dáwirlerde batıs saljuqiylar da onıń siyasiy tásiri astında bolǵanlar, Gáziynexanaviylar mámleketi bolsa oǵan 1117-jıldan baǵınıqlı bolǵan. Biraq Shıǵıstan qoraxitoylarning Movarounnahrǵa bastırıp kiriwi, Samarqand qasında bolǵan ataqlı Qatvon jangi (1141-jıl 9 Sent.) de olar qarluqlar menen birgelikte saljuqiylar hám qoraxoniylarning birlesken áskerin tar-mor etiwi nátiyjesinde Sanjarning kúsh-qudıreti zaiflashai baradı. Ol aldın Movarounnahr, keyinirek Xurasandıń tiykarǵı bóleginen ajraladi`. Anushteginiylardan Polisiddin Muhammad, atap aytqanda, Otsiz dáwirlerinde Xorezm de Saljuqiylar mámleketinen ajralıp shıǵıp, óz ǵárezsizligin tiklagan. Otsiz, hátte saljuqiylar paytaxtı Marvni iyelep, Nishopurni qamal etken (1141—42). Sanjarning opatı (1157) den keyin saljuqiylarning Xurasan daǵı hákimligi tawsılǵan. Xurasan g'uzlar (o'g'uzlar) ıqtıyarına kirgen. 1117-jıl saljuqiylarning Keshki payıt (Siriya ) sultanlıǵı, 1187-jıl Kermon sultanlıǵı da tamamlanılǵan. Xorezmshohlar XII-ásir 2-yarımınan baslap batıs saljuqiylarning Irak sultanlıǵına kúshli zarbalar beriwgen. Xorezmshoh Takash Irak sultanlıǵın da tar-mor etip, óz mámleketine qosıp alǵan (1194). Tek Kishi Aziyadaǵı Ko'niya (Anadolu yoxud Rum) sultanlıǵı XIV-ásir baslarında húkim súrgen.
Saljuqiylar mámleketi tepasida joqarı hukmdor — sultan (sultan ula'zam) turǵan. Onıń atınan neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiya o'qilib, teńge soqqı urıw etilgen. Taxt otadan balaǵa miyraslar retinde ótken. Múlk, yersuv bólistiriw, zárúrli mámleket hám basqarıw hámellerine belgilew, hámeldarlar jumısın baqlaw hám basqa sultandıń kepillikleri sheńberine kirgen. Saljuqiylarning basqarıw sisteması samaniyler, qoraxoniylar, gáziynexanaviylarniki sıyaqlı ekige: dárgay hám toplamlarǵa bólingen. Ullı hojib, horis amiri (amiri horis), saloxdor, tán wákil, alamdor, jondor, tashtdor, sarhang, miroxur dargoxdagi tiykarǵı lawazımlar sanalgan. Bas ministr toplamı artıqmash — oraylıq basqarıw tepasida turǵan. Toplamı birıktırıp jazıw, toplamı istifo (finans toplamı ), toplamı ishraf (qadaǵalaw toplamı ), toplamı arz (áskeriy ministrlik) sıyaqlı rásmiy toplamlar bolǵan. wálayat baslıqları (voliylar) da óz toplamlarına ıyelewgen. voliylar sultan tárepinen tayınlanǵan bolıp, olar wálayat turmısı menen baylanıslı barlıq tarawlar : finans, salıq, sud, áskeriy jumıslar, jaza keńselerine basshılıq etken. Rayon hám qala kólemindegi basqarıw sisteması da derlik sonday bolǵan.
Saljuqiylar mámleketinde, ásirese, Ullı saljuqiylardan To'g'rulbek, Alp Arıslan, Malikshoh, Sanjar dáwirlerinde ekonomikalıq hám materiallıq turmısda úlken kóteriliw júz bergen. Ónermentshilik taraqqiy etken: toqımashılıq, gúlallıq, zergerlik, aynasozlik, temirshilik, kóńshilik hám ǵalı toqıw rawajlanǵan. Ullı jipek aqshası úlken saltanatning oraylıq qalaları arqalı ótken. Arqa Evropa, vizantiya, Indiya, Kitay mámleketleri menen sawda baylanısları gúllep rawajlanǵan. Malikshoh Shıǵıs hám Batıs ortasındaǵı sawdanı janlandırıw ushın Xurasan hám Irak sawdagerlerin boj tólewinen azat etken. Kaspiy teńizi arqalı Turkistonga neft ónimleri keltirilgen. Ishki sawda da rawajlanǵan. Mámlekette sap altınnan soqqı urıw etilgen dinor (kizil dinor) engizilgen. Bunnan tısqarı, jergilikli dinor (rukniy) hám mıs dirhamlar da bolǵan.
Saljuqiylar mámleketinde ilim hám mádeniyat rawajlanǵan. Ásirese, Iran, Irak hám Movarounnahrda materiallıq rawajlanıw joqarı bolǵan. Nishopur, Isfahon, Basra, Hirot, Marv, Buxara, Samarqandda medreseler quringan. Atap aytqanda, ullı ministr Qaǵıydaulmulk qurdirgan Bag'doddagi Qaǵıydaiya medresesi (1067) pútkil jáhánǵa ataqlı bolǵan. Qaǵıydaulmulk mámleketti basqarıw tiykarları haqqında „Siyasatnoma“ shıǵarmasın jaratqan. Munajjim hám matematikashı alım Umar Xayyom joybarına kóre, Isfahonda observatoriya qurılǵan. Ol Malikshoh tapsırig'iga kóre, observatoriyada gúzetiw jumısların alıp barǵan hám sosoniylarning quyashiy kalendarın isloh etip, Jańa kalendar („Malikshoh kalendari“ yoxud „Jalol erası“) ni dúzgen (1079 ). Qaǵıydaiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa'diy Sheroziy, Umar Xayyom parsı poeziyasınıń so'nmas dúrdanaların jaratılıwman. Muhammad Ǵázeliy, Farididdin Satıwshı, Xoja Yusuf Hamadoniy sıyaqlı islam ulamaları hám so'fiylar dóretiwshilik etiwgen.
Saljuqiylar mámleketinde matematika hám ilmi astrologiya (Bahovuddin Abubakr Marvaziy, Húrmetiddin Tusiy, Abulhasan Ali Marvaziy, Abulhotam Jeńimpaz Isfizoriy, Zahiriddin Gáziynexanalıq ), medicina hám ximiya (Ismoil Jurjoniy, Faxriddin Roziy), tariyx (Zahriddin Nishopuriy, Sadriddin Husayniy, Anushirvon Koshoniy, Abu Bakr Tuwridiy), ádebiyat (avtor Sobir Termiziy, Nosir Xusrav, Nur shashıwshıiy, Asiriddin Axsikatiy, Raf'iy Marvaziy hám basqalar ) tarawlarına tiyisli kóplegen bahasız dóretpeler jaratılǵan. Bul dáwirde Nishopur, Marv, Isfahon, Ray, Hamadon sıyaqlı paytaxt qalalar, sonıń menen birge, Buxara, Samarqand, Termizde kóplegen arxitekturalıq estelikler qurılǵan. Marv gullep jasnaǵan, ol „Marvi Shohijahon“ — „Qalalar shohi“ dep ullılanǵan. Tariyxchi hám sayaxatshı Yaqut Hamaviy Marvda bolǵanında bul jerde 10 iri kitapxana bar ekenin kórgen hám olardan paydalanǵan. Termiz qasındaǵı Payǵambarorolda Zulkifl kompleksi (11—12-ásirler), Sultan Saodat arxitekturalıq kompleksi (11 — 18-ásirler), Jarqo'rg'on minarı (1109 ), Marvda Sultan Sanjar mazarı (12-ásir) hám basqa arxitekturalıq ótmishten qalǵan estelikler qurılǵan. Saljuqiylarning Ko'niya sultanlıǵında da mádeniyat taraqqiy etken. Kishi Aziyanıń islamlasıw procesi kúsheyip, sufizmning mavlaviylik, bektoshiya sıyaqlı jol menentlari qáliplesken, axiylik (kiyim shkafımardlik) hám qalandarlik kúshaygan.
Jaloliddin Rumiy, Yunus Emro (1240—1320 ), Xoja Bektosh vali (1248—1338), Sadriddin Ko'nyoviy, Shahobiddin Suhravardiy sıyaqlı ataqlı mutasavviflar jetisip shıqqan. Ko'niya (Ikoniy), Sivas, Gejiriya, Nikeya sh. lari iri materiallıq oraylar esaplanǵan. Bul waqıtta „O'g'uznoma“ dástanınıń jazba variantı qáliplesken, kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińaa Xo'ja Nasriddin (Afandi) obrazı (Turkiston hám Anadoluda) jaratılǵan.