Ix-xvii àsirlerde ùlkemiz tarıyxıy geografiyasi Mazmunı

2.2 Shiģatay ùlesi dàwirinde Òrta Aziya

Shiǵatay ùlesiniń shòlkemlestiriliwı. Odaǵı basqarıw tártibi, ekonomikalıq-sociallıq turmıs.

Qoshg'ar, Jetisiw , Mawrounaxr ekinshi balası Shaǵatayǵa berildi. Shaǵataydıń qosı Ili dáryası boyında edi. Úshinshi balası O'g'adoyxonga Batıs Mo'g'uliston hám Tarbag'atoy úlkesi ajıratıldı. Onıń qosı Chuguchakda edi. Shinģizxanniń genje balası Tuluyga bolsa atasınan Xalxa Manģoliya, yaǵnıy, Arqa Manģoliya miyraslar qaldı. Onıń qosı Kerulen dáryası boyında edi. Jo'chiniń balası Botuxon (1227-1255), O'g'adoy (1227-1241) hám Tuluyning balası Munqa (1251-1260 ) zamaninde mo'g'ullar saltanati sociallıq-siyasiy ómirinde zárúrli ózgerisler boldı hám Altın Ordaǵa tiykar salindi.

Shiǵatay (1227-1241) óz erlerine inji formasında iyelik etken. Olg'uygacha (1261-1266 ) bul erlerde xoqonning hákimiyat engizilgen. Xoqon atınan Shaǵatay ulusini Maxmud Yalavoch basqargan. 1239 jılda ol Kitayda Pekinga hákim etip tayınlanǵanan keyin, ornına balası Ma'sudbek (1239 -1289 ) o'tqazilgan. Áskeriy hákimyat, xalıqtı dizimnen ótkeriw, salıq jıynaw jumısları doruxachi hám tanmachi dep atalǵan mo'g'ul ámirleri qolında bolǵan.

Maxmud Yalavoch Kitayǵa jiberilgen, Ma'sudbekka Uyg'uristonga qarawlı Xo'tan, Qoshg'ar, almalıq, Jar taslıqtan tap Samarqand hám Jayxun dáryası jaǵalarına shekem, Beshbaliq hám Qoraxo'ja erleri sawǵa etilgen. Shaǵatay ulusida Kepekxon basshılıǵı dáwirige shekem (1309, 1318-1326 ) siyasiy turaqlılıq bo'lmadi

hám bir qansha siyasiy gúreslerden keyin, 1251 jıl Qoraqumda bolǵan qurultoy sheshimine kóre Shiǵatay ulusi eki bólekke bolınıp ketti: Arqa Turkiston, G'ulja úlkesi, Jetisiw, Ferǵananıń arqa -arqa bólegi qoon ixtiyorida qalǵan bolsa, Mawrounaxr, Ferǵananıń batıs bólegi Altın Orda kól astına ótti.

Olg'uy ibn Boydar ibn Shaǵatay (1261-1266 ) Shaǵatay ulusini Altın Orda tásirinen qutqarıw ilajların kórgen bolsa, Túkli ibn Yisonqur ibn Komkor ibn Shaǵatay (1266 -1271) Shaǵatay ulusini talay kusheytiwine eristi. Biraq, kóp ótpey Shaǵatay ulusi O'g'dayniń aqlıǵı Kaydu hám Altın Orda xoni Máńgi Temur (1267-1280) tásirine túsip qaldı. Kaydu Shaǵatay ulusi taxtiga Túklixonning balası Duvaxonni (1291-1306 ) ótkerdi. Andijandıń tikleniwi, Ózgenning Ferǵana úlkesi paytaxtına aylantırılıwı onıń atı menen baylanıslı. Duvaxon Kaydu menen sheriklikte úlken itibarǵa eristi. Duvaxon opatınan keyin onıń uwılları Kunjakxon hám tolg'u ibn Qudug'ay ibn Qasqır mutugan ibn Shaǵataylar xonligi uzaqqa sòzilmadi. Kepekxon urıwlaslarınıń barlıq dawlarına toqtatıw berdi hám oraylıq hákimyatni bekkemlewge háreket etdi. Shaǵatay mámleketiniń rawajlanıwı, qalaler qurılısına faktor bolǵan pul hám basqarıw isloxotlar Kepekxon atı menen baylanıslı. Nasafdan eki farsang aralıqta qurılǵan Qarsı shaxri onıń atı menen baylanıslı. Basqarıw isloxotlarga kóre mámleket Buxara hám Samarqand vioyatlrida rayonlarǵa, Ferǵana hám Arqa Turkistonda orchinga (paytaxt átirapı noxiyalari) bolındı. Jańa pul birligi «kepakiy» dep júrgizilgen hám bir dinor kepekiy eki mısqal, bir dirham kepekiy úshten bir mısqalǵa teń bolǵan.

1326 jıl Duvaxonniń uwılları Elshigidoy hám Oramal Temur ortasında taxt ushın gúresler baslandı. Keyinirek taxtni iyelegen Alovuddin laqaplı Tarmashirin (1326 -1334) bekkem poziciyaǵa iye boldı. Duvaxonning aqlıqları Buzan, Chankshi, Esun Temur 1334-1338 jıllarda atina ǵana xon bolıp turdilar. XIv ásir 40 -jıllarında Shaǵatay ulusi ekige-Ettisuv,, Ferǵananıń Arqa bólegi, Arqa Turkistonda ibarat Manģolistanģa bolınıp, siyasiy tàrepten bóleklendi.

Manģollar mámleketi yarım kóshpelinchi, áskeriy tártiplerge iye siyasiy shólkem edi. Chingizxon jáne onıń áwladları xon ataǵında bolıp, olardıń qol astında áskeriylashgan hámeldarlar tekshesi turardı. Shaǵatay ulusi dáwirinde Movarounnaxrni basqarıw jergilikli xukmdorlarga tapsırılǵan. Buxarada bolsa jergilikli zodagonlar hám ruxoniylar hákimyatini óz qolına alǵan bolıp, ámirler hám sadrlar dep júrgizilgen.
Shiģatay ulusi xonlari óz erlerin inji formasında basqarib, tek ǵana dáramattan paydalanıw xuquqiga iye bolǵanlar. Er salıǵı buyım (xiroj) on protsentti shólkemlesken. Kóshpenshiler tóliytuǵın qo'pchur júz basdan bir bas esabinde bolǵan. Sawdadan targ'u járiymasi alınǵan. Munqa atınan pul soqqı urıw etilgen, 1270 jıldan baslap, salıqlar pul kórinisinde alınǵan. Pul ulusning eń iri qalalerinen soqqı urıw etilgen. 1271 jıl Ma'sudbek pul isloxoti ótkerdi hám ulusning barlıq aymaqları ushın birdey vazndagi gúmis teńgeler muomilaga kirgizildi. Isloxot ekonomikalıq munasábetlerdiń jonlanishiga alıp keldi hám XIII ásirdiń 80-90 jıllarında ulusning 16 shaxrida sonday teńgeler ashıldı.
Joqarıda aytılǵan salıqlardan tısqarı sharbadorlardan shulen salıǵı alınǵan : hár suruvdan bir qoy hám mıń bas otdan bir bas biye. Xunarmand, sawdagerlerden alınatuǵın yarg'u salıǵı otızdan bir úles muǵdarında bolǵan. Bunnan tısqarı xalıq túrli jıynawlar hám tólewlerge, májburiy jumıslarǵa da qosılǵan. Ullı qoonlar Guyukxon (1246 -1248), Munqaxon (1251-1260), Shaǵatay xoni Olg'uy (1261-1266) basshılıǵı waqtında basqa mo'g'ul shaxzodalarining Movarounnaxr ishki ómirine aralasıwına shek qoyılǵan, bul bolsa az-azdan ekonomikalıq ómirdiń jonlanishiga tásir kórsetken. XIII ásir ortalarından baslap, ózbek qáwimleriniń óz-ara shòlkemlestiriwshi kúsheyedi. Atap aytqanda barloslar Qashqadáryada, jaloyirlar Oxangaron oypatlıqsında, arlotlar Afganistandıń arqasında, qoshinlar Ferǵana oypatlıģında bekkem òrnata baslaydilar. Bul hal ózbek xalqiniń shòlkem tabıwında áhmiyetli faktorlardan biri bolǵan. XIII ásirdiń baslarına kelip (1206 -1215) Mo'g'ulistonda Chingizxon húkimranlıǵında kúshmanchi mo'tullarning úlken mámleketi payda boldı. Bul dáwirde Orta Aziya aymaqlarında Xorezmshohlar mámleketi ámeldegi bolıp, óz-ara urıslar hám boshboshdoqlik áqibetinde bul qúdiretli saltanat krizisqa júz tuga baslaǵan dáwir edi. Chingazxon menen Muhammad Xorezmshoh ortasında qısqa múddet (1215-1218) elshilik munasábetleri dawam etken bulishiga qaramay bul munasábetler oxir-aqıbet baxıtsızlıqlı tugadi. Áskeriy tárepten puqta tayarlıq kórgen mo'g'ul ko'shinlari Xorezmshahlar mámleketindegi ekonomikalıq, siyasiy hám ishtimoiy tushkunlik jaǵdayınan paydalanıp, qısqa múddette (1218-1221) Orta Aziya erlerin basıp aladılar.

Ásirler dawamında materiallıq hám ruwxıy mádeniyatı rawajlanıp kelgen Orta Aziyadaǵı kóplegen qalalar - Buxara, Samarqand, Xo'jand, Termiz, O'tror, Ózgen, Urǵanch, Kesh sıyaqlılar wayranaga aylayatirildi. Dıyxanshılıq oazisleri qarabaxanalarǵa aylandı. Mo'g'ul shabıwılchlari jergilikli xalıqqa hám de olardıń mádeniyatına hesh bir shápáát etpediler. Arab tariyxchisi Ibn al-Tutqın (1160 -1214) Orta Aziyadaǵı mo'g'ul shabıwılı haqqında sonday jazadı : «... Kitay shegaralarınan bir xalıq shıǵıp, Turkistondagi Kashg'ar hám Balasog'un sıyaqlı wálayatlardı, Movarounnahr daǵı Samarqand, Buxara hám basqa qalalardı... wayran etip, oba etip, talon -toroj etip iyeledi. Tatarlar (mo'g'ullar) hesh qaysı qalanı omon qaldırmadilar, ketayotib wayran etdiler. Olar neniki janından ótken bolsalar, uzlariga yoqmagan zatlarǵa ot qoydılar».

Orta Aziya xalıqları mo'g'ul shabıwshilarģa qarsı qaharman gúres alıp bardı. Atap aytqanda, O'tror hákimi Inalxon, Buxara qorǵawshıları Ixtiyoriddin Qushlu, Hamid Pura Qoraxinoy, Súyinshixon, Xo'jand hákimi Temur Malik, Urǵanch shayıqı Najmiddin Kubro, shahzoda Jaloliddin sıyaqlılar watan ǵárezsizligi hám ozodligi ushın qan tukib gúresdiler. Biraq olar ana -jurt ozodligini saqlap qalıwa almadı. Manģol istilosi áqibetinde Mawaunaxr hám Xurasanıń obod wálayatları, qalaları qarabaxanazorga aylantırildi.
Zarafshon, Marv, Xorezm oazislerinde suwǵarıw tarmaqları buzib taslanıwı nátiyjesinde jap-jasıl atızlar, baǵ-roklar qarabaxanazorga aylandı. Bul dáwirde ilim hám bilimge etkazilgan jara da az bo'lmadi.
Shabıwılshılar basa-bası waqtında Buxarada, Samarqandda, Urǵanchda bir neshe kitapxanalar janıp ketti. Mısal uchup Buxarada «Baxıtlıiya» medresesi hám úlken kitapxana janıp ketti. Tek XIII asrpiniń 70-80- jıllarına kelip Orta Aziyada az-azdanlıq menen bolsa -de, qala hasti, ónermentshilik jonlana baslandı. Mo'g'ul shabıwılı dáwirinde krizisqa júz tutqan v pán-ádebiyat, bilim hám mádeniyat ayırım tarmaqları da tiklena boglaydi. XIII asirde Buxarada «Baxıtlıiya» hám «Xoniya» medreseleri qurıldı. Jaloliddin Rumiy, Sa'diy Sheroziy, Ámir Xusrav Dexlaviy sıyaqlılar ádebiyat salasında dóretiwshilik etdiler. Odan tısqarı Abu Umar Mirxojiddin Jusjoniyning «Tabaqoti Nosiriy», Alouddin Otamalik Juvayniyning «Tariyxı jáhán gushay» («Jáhán jeńimpazları taraxi»), Fazlullloh Rashididdinning «Joms at-chavorix» («Tariyxler kompleksi») sıyaqlı tariyxıy dóretpeleri jaratıladı.