Ix-xvii àsirlerde ùlkemiz tarıyxıy geografiyasi Mazmunı

Qaraxoniyler mámleketi Mawaraunaxrda
Qaraxaniyler mámleketiniń saltanat dárejesindegi rawajlanıwı hám rawajlanıwı 10 -ásirdiń 2-yarımına tuwrı keledi. Abdulkarim Sotuq Bug'roxon hákimiyattı iyelep, ózin " Qaraxon" dep daǵaza etedi. Bug'roxondan keyingi barlıq xonlar da bul ataq menen ullılanǵan.
Qaraxaniyler màmleketi 1006-jil

992-jılı boyawlıqxon Bug'ra basshılıǵındaǵı Qoraxoniylar áskeri Movarounnahr aymaǵına bastırıp kiredi. Qoraxoniylar jeńisine Bug'raxon menen Xurasandıń samaniy hákimi Abuali Simjur ortasında dúzilgen hufyona birlespe hám de lashkarboshi Foiqning satqınlıǵı sebep bolǵan. Nátiyjede qoraxoniylar Buxaranı jangsiz basıp aladılar, ámir Nuh bolsa Chorjo'yga shaǵılısıwǵa májbúr boladı. Biraq Bug'raxon kesellenip, óz watanı Koshg'arga ketip atırǵanda opat etedi. Qoraxoniylar Buxaradan úlken olja menen qaytadılar. Qoraxoniyalarning jańa jolbasshısı bolǵan boyawlıqxon Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Buxaraǵa qayta hújim uyushtiradi. 995-996 -jıllarda Nuh II Sabuh Tegin jardemi menen qoraxoniylar hújimin dap etedi.

Qaraxoniyler húkimranlıǵın Mawarounaxrda ornatılıwı

999 -jılı qoraxoniylar taǵı Buxaranı basıp alıp, ámir Abdul Malik II hám patshah shańaraǵın asirga aladılar. Bul hal Movarounnahrda húkimet qoraxoniylar paydasına úzil-kesil sheshiliwine alıp keledi. Qoraxoniylar mámleketi Koshg'ardan Amudaryaǵa shekem shozılǵan Arqa Turkiston, Jetisiw, Shosh, Ferǵana hám áyyemgi So'g'd jerlerin óz ishine alǵan. 1005-jılǵa shekem samaniylerdiń sońǵı wákili al-Muntasir qoraxoniylar menen tabıslı gúresgen, biraq raxiptiń ko'psonli áskeri sońı jeńisti támiyinlegen.

Baģdad halifi pátiwası menen boyawlıqxon Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn Ali Movarounnahrda óz húkimranlıǵın ornatdı. Movarounnahrdı jawlap alıw etgach qoraxoniylar dıyxanlar siyasiy gruppasın jeksen etdiler hám olardıń jerleri hám suwini mámleket ıqtıyarına tapsırganlar. Boyawlıqxon Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma 1012-jılı opat etgach, onıń mámleketine úkesi Ali Tegin miyrasxorlıq etedi. Qoraxoniylar Amudarya oypatlıqsı jerleri ushın gáziynexanaviylar mámleketine qarsı úzliksiz urıslar aparıwadı, 11-ásir aqırında bolsa saljuqlarning kúshaygan mámleketine baǵınıqlı bolıp qalıwadı. Boyawlıqxon paytaxtı daslep Uzgenda jaylasqan, keyininen Samarqandga kóshirilgen. Buxara da Samarqandga baǵınıqlı bolǵan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxarada, Binkentda kóplegen qurılısshılıq jumısların ámelge asırıwǵan, saraylar, meshitler hám medreseler qurıwǵan, musulman dini orının saqlaw hám bekkemlewge úles qosģan.
Usı mámleket shegarasında islam dini keń jayilģan. Qoraxoniylar óz mámleket shegarasın samaniyler úrim-putaǵına tiyisli aymaqlar esabına keńeytiw siyasatın aparıwǵan. Samaniyler hákimiyat bul waqıtqa kelip, tereń siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq krizisqa júz tutıp zaiflashib qalǵan edi. Áne sonday jaǵdayda qoraxoniylar samaniyler paytaxtı Buxaranı derlik qarsılıqsız basıp aladılar. Biraq, Hasan Bug'roxon biytaplıǵı sebepli Buxarada uzaq túrmey, Qasqarga qaytıwda jolda opat etedi. 996 jıl qoraxoniylar taǵı Movarounnahr tárepke júriw baslaydı. Gáziynexanaviylar menen alıp barılǵan ózara kelisiwler nátiyjesinde ortada shártnama tuzilib, oǵan kóre, Sirdaryo háwizi qoraxoniylar qolına ótedi. Amudaryanıń jan. dagi jerlerde hám Xurasan aymaǵında Sabukteginsh húkimranlıǵı ornatıladı. Samaniyler ixtiyorida bolsa Movarounnahrdıń oraylıq qis-migina qaladı. Samaniyler hákimiyat tamamlanılgach, 10 -ásir aqırlarına kelip, Qoraxoniylar mámleketi Amudaryanıń joqarı hám orta aǵıslarınan tap Jetisuv, shıǵısda bolsa Torim dáryasigacha bolǵan úlken aymaqǵa iyelik etedi. Amudarya Qoraxoniylar hám Gáziynexanaviylar mámleketi ortasında shegara bolıp qaladı. Lekin bul 2 turkiy mámleket ortasında da Xurasan aymaǵı ushın óz-ara urıslar bolıp ótedi. 1006 hám 1008-jıllarda qoraxoniylar Xurasanǵa ásker tartıp, Balx, Tús hám Nishopur qalasın jawlap alıw etedi. Lekin Sultan Mahmud Gáziynexanalıq qoraxoniylarga zarba berip, Xurasandı óz qolında saqlap qaladı. Gáziynexanaviylar keyinirek daslep ózleri jer berip, qáwenderlik etken saljuqiylar menen qarsı -diyatga aralasıp, ortada úlken áskeriy dúgilisisler júz beredi. 1040 -jılda bolsa Ásbaptıń tiske usaǵan bólegikon jangiaa gáziynexanaviylar saljuqiylar tárepinen qaqshat-qich zarbaga ushırasıp ózlerin qaytıp o'nglay almaydı. Gáziynexanaviylar mámleketin bul daǵdarısınan, qoraxoniylarning jergilikli húkimdarı Ibrohim Qasqırtegin paydalanıp qaladı. Ol daslep Xuttalon, vaxsh hám Chag'oniyonni gáziynexanaviylardan tartıp aladı. Keyinirek pútkil Movarounnahrdı hám Ferǵananı ózine bo'ysundirib ǵárezsiz siyasat júrgizedi.