Ix-xvii àsirlerde ùlkemiz tarıyxıy geografiyasi Mazmunı

Qaraxoniylerdiń Samarqanddaģi rezidenciyası qarabaxanaları, Afrosiyab qarabaxanaları
Aqıbette Qaraxaniyler mámleketi 1040 -jılǵa kelip 2 ǵárezsiz mámleketke: arqa hám batıs bólekke bolınıp ketedi. Arqa bólegine Jetisuv, Qasqar, Taroz, Isfijob, Shosh hám Arqa Ferǵana kirgen. Paytaxtı Balasog'un, materiallıq orayı Qasqar bolǵan. Batıs bólim Movarounnahrdan tap Ferǵana oypatlıqsınıń batıs shegarasıǵa shekem bolǵan jerlerdi óz ishine aladı. Orayı Samarqand esaplanǵan.
Birden-bir Qaraxaniyler mámleketi bul tárzde ekige bóliniwi hám olar ortasında úrim-putaqlıq gúreslerdiń dawam etiwi, jerden paydalanıwǵa iqto tártipotining keń jayılıwı hám jergilikli hákimlerdiń kusheytiwi oraylıq hákimiyattı zaiflashtirib qóyadı. Nátiyjede Qoraxoniylar mámleketi 1130 -jıl saljuqiylar húkimdarı Sultan Sanjarga baǵınıqlı bolıp qaladı. 12-ásirdiń 30 -jılları aqırında Qoraxoniylar mámleketi shıǵıstan kelgen jańa istilochilar — kóshpelinchi qoraxitoylar hújimine dús bolıp, bóleklenip ketti. Lekin Qoraxoniylar mámleketi, eger tarqaq halda bolsa -de, 13-ásir basına shekem ámeldegi bolǵan. 1212-jılda qoraxoniylarning sońǵı wákili Usmon ibn Ibrohimning Aloud-dinge sıyınıw Muhammad Xorezmshoh tárepinen qatl etiliwi qoraxoniylarni úrim-putaq retinde rásmiy tawsılıwına alıp keldi.
Qaraxaniyler mámleketi payda bolǵan dáslepki waqıtta, onıń etnik hasası hám xalqınıń quramın Jetisuv, Isfijob, Shosh, Arqa Turkistonning batıs bólegi, Ferǵananıń shalbar.-arqa aymaqlarında jasawshı turkiylar, qarluq, chigil, xalach, to'xsi hám arg'un sıyaqlı kóplegen turkiy qáwimler shólkemlesken.
Qoraxoniylar keyinirek Movarounnahr uzra óz húkimranlıǵın ornatgach, úlkelikte áyyemginen jasap kiyatırǵan otırıqshı hám kóshpelinchi xalıqtı, usı birden-bir mámlekettiń ulıwma shegaralarında óz-ara bir-birine jaqınlasıw hám aralasıp barıw procesi tezlashdi. Olardıń ekonomikalıq, materiallıq turmısı, bir-biri menen baylanıslılıqta rawajlana bardı. Túpkilikli yerli xalıq tásirinde yarım kóshpelinchi hám yarım otırıqshılıqta jasap kelgen etnik gruppalar otırıqshılasıp dıyxanshılıq, ónermentshilik hám sawda-satıq menen shuǵıllanadılar.
Bul obiektiv waqıya-qubılıslar nátiyjesinde ózbek xalqiniń etnik, aymaqlıq hám materiallıq tárepten belgilerinde ulıwmalıq payda bolıp, bul dáwirde ózbek xalqiniń xalıq retinde qáliplesiw procesiniń juwmaqlawshı basqıshı júz berdi.
Qoraxoniylar mámleketshilik sisteması ózinden aldın ótken Turk xoqonligi, Turk mámleketi sıyaqlı turkiy mámleketlerdiń mámleketshilik tájiriybesi hám dástúrlerinege tiykarlanǵan. Qoraxoniylar úrim-putaǵı mámleket basqarıwında bul tájiriybelerden ónimli paydalanıp, óz gezeginde, onı rawajlantirib, jańa rawajlanıw basqıshına alıp shıqqan. Qoraxoniylar mámleketi daslep shólkemlesken waqıtta (9 -ásir ortası ) basqarıw -basqarıw sisteması, qáwimlerdiń óz-ara birlespesi negizine tiykarlanǵan edi. Bunda mámleket baslıǵı " yabg'u" dep atalǵan. Úlke degi barlıq qáwimler yabg'uga boysinģan, áyne waqıtta yabg'u ózi húkimranlıq qılıp atırǵan aymaqtaǵı barlıq qáwimlerdi sırtqı hújimlerden qorǵaw etken. Orınlarda hár bir qáwimdi óz sárdarları basqargan. Qáwim sárdarları áyne waqıtta, sol qáwimdi áskeriy sarkardasi bolıp, xoqon noibi esaplanǵan. Áskeriy hara-katlar waqtında olar yabg'uning buyrıǵına qaray óz áskeriy bólindileri menen urısda qatnasǵan.
Waqıt ótiwi menen qoraxoniylarning bul basqarıw basqarıw usılı rawajlanıp, rawajlanıwlasıp barǵan. 10 -ásirdiń ortalarına kelip, Qaraxoniyler mámleketi óz quramına qońsılas qáwimlerdi de qosıp alıp, aymaqlıq tárepten keńeyip, úlken siyasiy kúshke aylangach, olardıń mámleket basqarıwında da málim reformalar júz berdi. Mámleket tepasida ádetde " qoraxon" ataǵı menen ullılanǵan " ullı xon" otırǵan.
Xanliq taxtina aǵa -inishilik udumi tiykarında úrim-putaqtıń eń jası ullı kisisi otırǵan. Xanlar " qataxan" ataǵı menen birge tavg'achxon, arıslanxon, bug'roxon sıyaqlı eń húrmetli ataqlar menen de ullılanǵan.
Qoraxoniylar mámleket basqarıwı joqarıdan quyiga qaray qáliplestirilgen bolıp, mámleket wálayatlarǵa bolıp mekeme etilgen.
El-jurt hákimleri eloqxon dep atalıp, bul ataq iyeleri " elning aq xoni", yaǵnıy " ullı xon" qoraxondan orın hám dárejesine kóre keyingi orında turıwshı " kishi xon" esaplanǵan. Elokxonlar xoqon noibi bolıwsa -de, úlkede óz atları menen teńge-chaqalar soqqı urıw etip, ishki hám sırtqı siyasatda ǵárezsizlikke umtılıwǵan. Eloqxonlar arasında, Movarounnahr eloqxoni úlken abırayǵa iye bolıp, ol, ádetde, Samarqandda turǵan.
Bul dáwirde wálayatlardı " takin" ataǵı daǵı kisiler basqargan. " Takin" termini daslep áyyemgi turkiylarda xoqon miyrasxorı, taxt miyrasxorıına salıstırǵanda qollanilib, keyinirek áskeriy lashkarboshilar ataǵı retinde de isletilingen. samaniyler hám qoraxoniylar dáwirine kelip " takin" ataǵı daǵı áskeriy lashkarboshilar áyne waqıtta qandayda -bir wálayat noibligini hám taǵı basqargan.
Qaraxaniyler dáwirinde takinlarning orını asqan. Sebebi áskeriy júriwler waqtında olar mámleket turmısında zárúrli áhmiyetke iye bolǵan. Qalalar basqarıwı bolsa qala hákimi, baslıq hám muhtasiblar qolında bolǵan.
Olar qalanıń ishki turmısı jáne socialekonomikalıq gúlleniwi ushın juwapker esaplanǵan. Diniy turmısda islam dini mámleket ideologiyası dárejesine kóterilgen. Mámlekettiń bekkemligi hám goyaviy birligi ushın qoraxoniylar ruxaniylar menen jaqın hám dos sıpatında munasábette bolıwǵa umtılıwǵan. Bul dáwirde imomlar, saidlar, shayıqlar hám sadrlarga itibar kúsheyip, olardıń abıraysı asa bálent bolǵan. Bul bolsa mámlekettiń siyasiy turmısında olar tásiriniń kusheytiwi hám -diniy mekemege berilgen mal-múlk jerleriniń keńeyiwine alıp kelgen.