Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 
 
 
Nazorat va mulohaza savollari
1. Logistika nima? 
2. Logistika atamasining tarixi nimadan iborat? 
3. Logistikaning konseptual va uslubiy asoslarini izohlab bering. 
4. Moddiy oqimlar tushunchasi. 
5. Logistikaning maqsadi va vazifasi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

33 
3-bob 
LOGISTIKA TIZIMI KONSEPSIYASINING
NAZARIY ASOSLARI 
 
3.1. Logistika tizimi tushunchasi va uning konsepsiyalari 
 
Logistikaning maqsadi - eng kam mehnat va moddiy harajatlar bilan 
yuklarni aynan vaqtida yetkazib berish. Materiallar, xomashyo va tayyor 
mahsulotlarni aynan vaqtida yetkazib berish butun iqtisodiy tizimning ishlab 
turishiga qulay sharoit yaratadi, korxonalar omborlaridagi zahiralar miqdorini 
ancha kamaytirish imkonini beradi. 
Logistika to‘liq darajada iste’molchiga xizmat qiladi. Shuning uchun 
logistika doirasida tarqatish va sotish vazifalari faqat bir vaqtda 6 shart 
mavjudligida amalga oshadi. Bu shartlar - yuk, sifat, miqdor, vaqt, harajatlar va 
yetkazish joyi. 
Bu ishlarning bir vaqtda mavjud bo‘lishi uchun materiallar oqimini 
qulaylashtirish kerak, tara va o‘rashni ixchamlashtirish bo‘yicha, yuk birliklarini 
unifikatsiyalash bo‘yicha (ya’ni yuk tashishda paket va konteynerlardan 
foydalanish), samarali omborxonalar tizimini tuzish bo‘yicha buyurtmalar 
miqdorini va zahiralar darajasini qulaylashtirish bo‘yicha, yuklarni tashishda eng 
foydali marshrutlarni belgilash bo‘yicha chora - tadbirlar amalga oshirilishi kerak. 
Logistika tizimining tuzilishi va ishlash asosining eng muhim konseptual 
vaziyatlari: tizimli yondashish tamoyilini amalga oshirish, bu vazifa logistika tizimi 
har bir qismining bir - biriga bog‘liqligida va birgalikdagi harakatida namoyon 
bo‘ladi; ishlab chiqarish va transport tizimlarining umumiy, yaxlit texnologik 
jarayonini ishlab chiqish va amalga oshirish; asbob - uskunalarning ayrim turlarini 
yaratish asosida ishlab chiqarish; ombor xo‘jaligi va ishlab chiqarish - transport 
tizimlariga o‘tish yuqorida aytib o‘tilgan tamoyilning ifodasi bo‘lishi mumkin. 
Hozirgi sharoitda zamonaviy logistika texnologik va yuk ko‘tarish, 
tashish asbob-uskunalariga bo‘lgan talablarni individuallashtirilayapti, bu har bir 
uskunani har bir aniq sharoitga to‘liq moslashtirishdir. Jumladan:
- logistika tizimlar tuzishda va ularning ayrim qismlarini loyihalashda 
texnologik jarayonlarning inson talablariga mos bo‘lishini ko‘zda tutishi kerak,
ya’ni zamonaviy mehnat sharoitlari yaratilishi, atrof -muhitga salbiy ta’sir 
qilmaslik kerak; 
- butun logistik tizim davomidagi harajatlarni hisobga olish va bozorga 
moslashish; 
- servis xizmatlarini zamonaviy darajada rivojlantirish, uning yuqori
sifati, ishonchliligi, tez moslashuvini ta’minlash. 

---

34 
Odatda logistika tizimlar noaniq sharoitda ishlaydi. Bu bozor 
kon’yunkturasida transportning ishlashi tasodifiy jarayonlar sodir bo‘lishi bilan 
bog‘liq. Shu tufayli logistika tizimlarining muhim xususiyatlaridan biri - 
moslashish xususiyati. Logistika tizimlari ishlashining asosiy tamoyillaridan biri - 
yuqori darajadagi ishonchliligi va mustahkamligi. 
Logistika tizimining ishlashi mustahkam bo‘lishida ishlab chiqarish, 
tarqatish va sotish jarayonlarining to‘g‘ri, aniq rejalashtirilishi katta ahamiyatga
ega. Bu yerda shuni ham hisobga olish kerakki, tezlik bilan bajariladigan
rejalarga nisbatan, qat’iy rejalarning roli kattaroq. Bunday strategik rejalarning 
yuqori darajada ishonchli bo‘lishi uchun atrof -muhit vaziyati, birinchi holatda 
bozordagi vaziyat har xil bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlarni o‘rganish va 
tug‘ilgan savollarga strategik javoblar aniqlash zarur. 
G‘arb mutaxassislari fikricha, strategik rejalashtirish firmalarning o‘z 
raqiblari bilan kurashda eng qudratli qurol hisoblanadi. Strategik rejalashtirishning 
asosi - ilmiy darajada. Ilmiy darajani tayyorlashda tarixiy va ekstrapolyasiya
usullaridan foydalaniladi. 
Strategik rejalar ko‘pincha aniq jarayonlarni emas, aniq maqsadlarni 
ko‘zda tutadi. U strategik rejani tez bajariladigan rejadan farqlaydi. Tez 
bajariladigan rejalar aniq faoliyatni ko‘zda tutadilar, masalan, taqsimlash yoki 
sotish jarayonlarini logistika xalq xo‘jaligiga sanoatlar nuqtai nazaridan emas, 
mintaqalar nuqtai nazaridan qaraydi. 
Kichik va o‘rta korxonalarga tez - tez, davriy holda keng 
nomenklaturadagi material oqimlari yetkazib turiladi, shuning uchun hududiy 
ixtisoslashtirish va ixchamlashtirish bu korxonalar uchun katta ahamiyatga ega. 
Shunday vaziyatlarda materiallar oqimiga samarali xizmat qilishda mintaqaviy 
taqsimlash bo‘yicha markazlar tashkil qilinishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Bunday markazlarda birinchi navbatda yuqori samarali servisga e’tibor 
beriladi. Bunday servis tufayli har xil xizmat turlari - taxlashdan boshlab, to yuk 
ortish-tushirish ishlarigacha ta’minlanadi. 
Faqat zamonaviy texnika vositalaridan foydalangan holda logistik tizim 
yuqori samarali va mustahkam bo‘lishi mumkin. Logistik tizim axborot 
oqimlarini qulay boshqarishning texnikaviy asosi ko‘p darajali ABSdir. Shuning 
uchun logistika va kibernetika g‘oyalarining asosiy qismi logistika tizimlarining 
yuqori samarali bo‘lishi shartidir. 
Logistika tizimlari ishlashini tahlil qilishda umumiy harajatlar ahamiyati 
katta. Ombor xo‘jaligi harajatlari, zahiralar, transport, ishlab chiqarishni 
rejalashtirish, buyurtmani bajarish harajatlari va boshqa harajatlar bir - biriga 
bog‘liq. Ayrim harajat turlarini kamaytirishga qaratilgan harakatlar butun 
tizimning ishlashidagi umumiy harajatlarning ortib ketishiga olib kelishi mumkin,
shuning uchun logistikaning har qanday faoliyatiga yangilik kiritishdan oldin, bu 
o‘zgartirish oqibatlarini har tomonlama tahlil qilish kerak. Tizim qismlarining
proporsiyalari aniqlanishi, qiymat tavsiflarining samarasi ko‘rib chiqilishi, 

---

35 
boshqarish siyosati tuzilishi kerak, yangi texnologiyalar, asbob - uskunalar
hisobga olinishi kerak. Chunki tizimning tubdan o‘zgarishi, qaytadan tashkil 
qilinishi, harajatlarning keskin ortib ketishiga olib keladi. Shu bilan birga, ilgaridan
logistika tizimlarining evolyutsion yo‘llar orqali o‘zgarish hollari aniqlanib, 
hisobga olinadi. Bundan tashqari, sanoat menejmentining logistika muammolariga 
nisbatan e’tibori oshayotganining bir necha sabablari bor. Alohida olingan 
ta’minlash, ishlab chiqarish yoki taqsimlash jarayonlarining samarasini oshirish, 
umuman olganda, samarasi kam usuldir. 
Logistika tizimi qismlaridan har biri butun tizim muvozanatini buzishi 
mumkin. Amalda logistikaning an’anaviy maqsadlari ko‘pincha marketing yoki 
ishlab chiqarish maqsadlariga to‘g‘ri kelmaydi. 
Masalan, korxonalarning ishlab chiqarish bo‘limlari tayyor mahsulot
zahiralarini ko‘paytirishga harakat qiladi, aks holda, sotish jarayonida mahsulot
kam yoki umuman yo‘qligi sababli yo‘qotishlar ro‘y berishi mumkin. 
Boshqa misol, transport boshlig‘i faqat transport tizimiga javobgar 
bo‘lsa, u transportning qulay yo‘nalishini tashkil qilishi, transport tizimidagi 
zahiralar miqdorining kamayishida, umuman, transport tizimining daromadi 
kamayishiga mutlaqo qiziqmaydi. 
Logistikaning maqsadlari - maqsadlarga teskari. 
Logistik tizimlar materiallar oqimini boshqarish bilan bir qatorda
taqsimlanish jarayonini nazorat qilishda asosiy qurol bo‘lib qolayapti. 
Ilmiy texnika taraqqiyotining yutuqlari logistika tizimi qismlarining 
birlashib, mustahkam bo‘lishini tezlashtirdi. Asosiy yutuqlardan biri - kuchli 
kompyuterlar, rivojlangan ma’lumotlar bazasi va axborot yetkazish tizimiga 
asoslangan buyurtmalar bilan ishlash tizimining rivojlanishi. Qarorlar qabul qilish, 
masalalar yechish jarayonlarini modellash va kompyuterlar bilan ta’minlash
logistika tizimini tashkil qiluvchi va boshqaruvchilarga sifatliroq ishlashga 
imkoniyat yaratdi. 
Logistika umumiy harajatlarni ancha kamaytirishga imkon yaratish bilan 
bir qatorda mahsulot sifatini ko‘tarishga ham ta’sir qiladi, chunki faqat sifatli 
mahsulotlar tashqi bozordagi raqobatni ko‘tara oladi. Bunday sharoitda firmalar 
iste’molchilarga ko‘rsatadigan xizmatlarining sifatini oshirishga majburlar.