Jabbor оmоnturdiyеv аnvar оmоnturdiyеv hоzirgi O’zbеk аdаbiy tili

QO’SHMA GAPLARNING TASNIFI

Qo’shma gaplar mazmun va grammatik jihatdan, qism yoki kompo-nentlarning sintaktik aloqaga kirishishi nuqtai nazaridan, uch yirik turga ajraladi. 1) bog’langan qo’shma gap, 2) ergashgan qo’shma gap, 3) bog’lovchisiz qo’shma gap.

BOG’LANGAN (TENG ALOQALI) QO’SHMA GAP
reja:
1. Bog’langan qo’shma gapningta'rifi.
2. Biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap.
3. Zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gap.
4. Ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap.
5. Inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gap.
6. Bog’langan qo’shma gapga doir tahlil namunasi.
Komponentlarning mazmun va grammatik jihatdan teng aloqasidan tuzilgan, teng bog’lovchilar va teng intonatsiya (ohang) bilan birikkan qo’shma gaplar bog’langan qo’shma gap deyiladi.
Bog’langan qo’shma gap komponentlari: 1) teng bog’lovchilar, 2) teng bog’lovchi vazifasida qo’llaniladigan yuklamalar, 3) bo’lsa, esa yordamchilari, 4) teng intonatsiya orqali tutashadi.
Bu vositalar o’zi biriktirgan komponentlarning teng aloqali, teng huquqli ekanligini ko’rsatadi. Novdalarni bezab g’unchalar tongda aytdi hayot otini, Va shabada qurg’ur ilk sahar olib ketdi gulning totini. (H.O.) Zargarov ularning iltimosini rad qilib chiqarib yubordi-yu, ko’ngli xira tortgancha qoldi. (Asq. M.)
Bog’langan qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarning kesimlari ba'zan bir xil grammatik shaklda, bir xil zamonda shakllangan bo’ladiki, bu, mavjud gap komponentlarining teng aloqali va bu aloqaning birmun-cha erkin ekanligini ko’rsatadi.
Bog’langan qo’shma gaplar teng bog’lovchilarning ishtirokiga –qo’llanilishiga ko’ra to’rt turga ajratiladi: 1) biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, 2) zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, 3) ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, 4) inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gap.
Biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap komponentlarini tutashtirishda va, ham, hamda bog’lovchilari -u (-yu), -da yuklamalari bo’lsa, esa yordamchilari ishtirok etadi va bunday qo’shma gap komponentlari voqelikning bir vaqtda yoki ketma-ket yuz berganligini ifodalaydi. Misollar: Ruzimatning ranggi o’zgardi va ko’zlarida hamisha o’ynab turadigan tabassum ifodasi to’satdan yo’qoldi. (A.Q.) Boltasi kamariga qadalgan bir chol otlarni yetaklab muz ko’chadigan joyga olib keldi va xotinlar changak bilan tortib muzlarni chenalarga yuklay boshladilar. (A.Q.) Shu choq eshik ochildi-da, eshonnnig kallasi ko’rindi. (A.Q.) Daryo tomondan gurullab esib turgan shabada yo’l bo’yidagi o’t-o’lanlarni egar, tebratar, hamda sarg’ayib borayotgan arpalar undan mavj urar edi. (A.Q.) Shuning uchun dadillik qilib, qattiqroq qadam bosishga qo’rqadi. Ham bu yer uncha qulay emas. (O.) Og’zimdan chiqmagan so’zim qulimdir, aytganim esa xojamdir. ("K.D.")
Zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gap komponentlari ammo, lekin, biroq kabi zidlov bog’lovchilari va shu bog’lovchilar vazifasida qo’llaniladigan -u (-yu) yuklamalari orqali birikadi. Bu turdagi bog’lan-gan qo’shma gap komponentlarining mazmuni bir-biriga zid, qarama-qarshi bo’ladi. Bu zidlik aslda gap komponentlarining o’zida mavjud bo’lib, u, zidlov bog’lovchisini talab qiladi. Zidlov bog’lovchilari zid komponentlarni tutashtirishdan tashqari, mavjud zidlikni kuchaytiruvchi vosita hamdir.