Jabbor оmоnturdiyеv аnvar оmоnturdiyеv hоzirgi O’zbеk аdаbiy tili

ERGASHGAN (TOBE ALOQALI) QO’SHMA GAP
reja:
1. Ergash gapli qo’shma gapning ta'rifi.
2. Ergash va bosh gaplarning ta'rifi va ularni farqlash
tamoyillari.
3. Ergash gaplarni bosh gapga biriktiruvchi vositalar.
4. Ergashgan va bog’langan qo’shma gaplar orasidagi umumiy
farqlar.
5. Ergash gapli qo’shma gapga doir tahlil namunasi.

Qo’shma gaplar mazmun va grammatik jihatdan doimo teng aloqaga kirisha bermaydi. Ular ko’p hollarda ana shu aloqaning aksi bo’lgan tobelanish yo’li bilan birikadi. Bunday qo’shma gaplarda komponent-larning biri hokim, ikkinchisi tobe bo’lib, tobe komponent hokim komponentni izohlaydi. Masalan, Dunyoni tark etmagayman, dunyoda sen bor uchun (U.) gapining ikkinchisi birinchisining mazmunini izohla-ganligi, undagi harakatning yuz berish sababini anglatganligi uchun unga tobe hisoblanadi. U shunday ayolki, fahm-farosatda tengi yo’q (S.Zun.) gapining ikkinchisi birinchi gapning bir bo’lagi (shunday)ning mazmu-nini izohlab, to’ldirib kelganligi uchun unga tobelangan. Yuqoridagi gap komponentlari faqat mazmun – ichki tomongina emas, tashqi – gram-matik tomondan ham tobelashtiruvchi shakllar (-sa, -ki) olib, o’zaro birikkan.

Demak, gaplarning hokim va tobelik munosabatidan tashkil topgan, ergashtiruvchi bog’lovchilar va tobelashtiruvchi intonatsiya orqali birik-kan gaplar ergash gapli qo’shma gap deyiladi.
Ergash gapli qo’shma gapni tashkil qilgan gaplar ikki xil bo’ladi. Bular bosh va ergash gaplardir.
Butun mazmuni yoki biror bo’lagining mazmuni izohlanayotgan, aniqlanayotgan gap hokim yoki bosh gap deyiladi.
Bosh gapga ergashib, uning mazmunini yoki biror bo’lagining mazmunini izohlab, aniqlashtirib keluvchi gap tobe yoki ergash gap deyiladi.
Bunday qoidalar, ta'rif va tavsiflar bo’lishiga qaramay, bosh va ergash gaplarni farqlashda ma'lum qiyinchilikka duch kelinadi. Buning ma'lum sabablari bor, albatta: bosh va ergash gaplarning grammatik shakllanishida tub ajratuvchi farqlar ba'zan u qadar ko’zga tashlanib turmaydi. Masalan, ergashish formalari bosh gap tarkibida ham, ergash gap tarkibida ham bo’ladi. Ergash gaplar ko’p hollarda birinchi o’rinda ham, ikkinchi o’rinda ham kela beradi. Ba'zi bosh gaplarning kesimi shakllanmagan bo’lib, ergash gapga nisbatan nomustaqil, aksincha, ba'zi ergash gaplarning kesimi shakllangan bo’lib, bosh gapga nisbatan musta-qil o’rin egallaydi va b.
Bulardan kat'i nazar, bosh va ergash gaplarni farqlashda:
1) qo’shma gap tarkibidagi komponentlarning hokim-tobeligiga, mazmun munosabatiga e'tibor beriladi. Yuqorida aytilganidek, mazmun yoki biror bo’lagining mazmuni izohlanayotgan gap hokim – bosh gap; bosh gapning mazmunini yoki uning biror bo’lagining mazmunini izoh-lab kelayotgan gap tobe – ergash gap hisoblanadi. Boshqacha aytganda, bosh gap, keng ma'noda, belgisi aniqlanayotgan gap – aniqlanmish; ergash gap belgi aniqlaydigan gap – aniqlovchi komponent. Masalan, Bilib qo’yki, seni vatan kutadi (G’.G’.) gapida birinchi kesimning mazmuni mavhum (Bilib qo’yki – nimani? – noma'lum), ikkinchi kompo-nent keltirilgach, mana shu mavhumlik aniqlashadi (Bilib kuyki – nima-ni? – seni vatan kutishini). Shunga ko’ra, ikkinchi gap aniqlovchi kom-ponent – ergash gap; birinchi gap aniqlanmish komponent – bosh gap.
2) bosh va ergash gaplarni aniqlashda ularning tashqi tomoni – grammatik shakllanishlari ham e'tiborga olinadi. Masalan, kesimi fe'lning vazifaviy shakllari (ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi), shart mayli shakli yoki ularning egalik, kelishik, ko’makchilar bilan shaklla-nib, bosh gapga bog’lanadigan qismi ergash gap sanaladi va birinchi o’rinda keladi (inversiya istisno): Kimki jismoniy tarbiya bilan shug’ul-lansa, u sog’lom bo’ladi. Rais kelgach, odamlar to’planadi. –Rais kelib, odamlar to’planadi. – Rais kelguncha, odamlar to’plandi. – Rais kelmay (kelar-kelmas), odamlar to’plandi. –Rais kelganda (kelmay turib), odamlar to’plandi. –Rais kelgungacha (-ga qadar), odamlar to’plandi. –Rais kelgandan keyin (so’ng), odamlar to’plandi. –Rais kelishi bilan, odamlar to’plandi va hokazo. Yoki -ki elementi bilan shakllangan komponent, ko’p hollarda bosh gap bo’lib, birinchi o’rinda keladi.
Ergash gaplarni bosh gapga biriktirishda ergashtiruvchi bog’lovchi-lar, fe'l shakllari, yuklamalar, ko’makchilar, bog’lovchi so’zlar, nisbiy so’zlar, ayrim kelishik qo’shimchalari, egalik qo’shimchalari, ohang va tartib kabi vositalar qo’llaniladi.
O’zbek tilida ergash gaplarning bosh gapga birikish yo’li, asosan, ikki xil: 1) bog’lovchili ergashish, 2) bog’lovchisiz ergashish.
Ergashgan qo’shma gap komponentlarini biriktirishda, asosan, ergashtiruvchi bog’lovchilar qatnashadi.
Ergashtiruvchi bog’lovchilar ergashgan qo’shma gap tarkibidagi vazifasiga ko’ra uch guruhga ajraladi: 1) sof bog’lovchilar, 2) bog’lovchi yuklamalar, 3) bog’lovchi so’zlar.
Sof bog’lovchilar hokim va tobe qismlarni bir-biriga bog’laydi. Bunday bog’lovchilarga -ki, chunki, shuning uchun, negaki, sababki, shekilli, guyo kabi so’zlarni kiritish mumkin.
Bog’lovchi yuklamalar esa ham bog’lovchi, ham yuklama vazifasini bajaradi. Bu yordamchilar gapning mazmunini kuchaytirish yoki gapga qo’shimcha ma'no (ottenka) berish uchun qo’llaniladi. Bular agar, bordi-yu, basharti, mabodo, modomiki, toki so’zlaridir.
Bog’lovchi so’zlar o’z leksik ma'nosini saqlagan holda qo’shma gap qismlarini biriktirishda qo’llaniladi. Demoq, bo’lmoq kabi so’zlar bog’lovchi – so’z bo’lib keladi.
Ergash va bosh gaplarni tutashtiruvchi vositalar hakida har bir ergash gapli qo’shma gap doirasida alohida to’xtalamiz.
Ergashgan qo’shma gap bog’langan qo’shma gap bilan gaplik nuqtai nazaridan, umumiylikka ega bo’lsa ham, ular quyidagicha munosabatga kirisha oladi:
1. Ergashgan qo’shma gap komponentlari tobelanish, bog’langan qo’shma gap komponentlari tenglanish yo’li bilan munosabatga kirishadi.
2. Ergashgan qo’shma gap komponentlari ergashtiruvchi bog’lov-chilar, bog’langan qo’shma gap komponentlari tenglashtiruvchi bog’lov-chilar bilan birikadi.
3. Ergashgan qo’shma gapda tobelantiruvchi, bog’langan qo’shma gapda tenglashtiruvchi ohang mavjud.
4. Ergashgan qo’shma gapda bir gap boshqasini izohlaydi, bog’lan-gan qo’shma gapda bu hol deyarli kuzatilmaydi.
5. Ergashgan qo’shma gaplarning komponentlari mazmun va gram-matik jihatdan bog’langan qo’shma gapga nisbatan birmuncha zich munosabatga kirishgan bo’ladi.
6. Ergashgan qo’shma gaplarda bosh gap (aniqlanmish gap) va ergash gap (aniqlovchi gap) tushunchalari bo’ladi. Bosh gapsiz ergash gap, ergash gapsiz bosh gap mavjud emas. Bu holat bog’langan qo’shma gaplarda kuzatilmaydi.
Tahlil namunasi: Bugun u o’zida yo’q xursand, chunki dadasi kelgan (S.Zun.)
1) ikkita sodda gapdan tuzilgan.
2) ergashtiruvchi bog’lovchi (chunki) va tobelantiruvchi ohang orqali birikkan.
3) ergash gapli qo’shma gap.
4) bosh gap birinchi o’rinda, ergash gap ikkinchi o’rinda, bog’lovchi ergash gap tarkibida.
5) chizmasi: , chunki