Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi

gidroenergiya resurslaridan foydalanish birmuncha o’sdi. Shunday qilib, turli 
yoqilg’i va energiya turlaridan foydalanishda jahon yoqilg’i energetika balansi 
tarkibida katta o’zgarish bo’ldi.
9-Jadval
Dunyoning ayrim mamlakatlari va uyushmalarida 
energetika balansi (2007-y.)
AQSh
GES
Sobiq sotsialistik 
mamlakattar
Neft
35,5foiz
54,5foiz
36,7foiz
i Kmir
10,5foiz
22,8foiz
35,0foiz
|
Tab. gaz
14.0foiz
16.6foiz
17.9foir
j Gidro va
atom ener. 40,0foiz
6,1foiz
10,4foiz
Lekin ayrim mamlakatlaming yoqilg’i-energetika balansi o’z xususiyatiga ega. 
Masalan, Italiyada gldroenergiya katta salmoqqa ega, chunki yoqHg’i juda kam.
Ruminiyada asosiy yoqilg'i tabiiy gaz va neft, chunki u yoqilg’iga boy.
Jahonning neft sanoati - hozirgi zamon industriyasining eng muhim 
tarmog’i bo lib, uning xo'jalik va harbiy ahamiyati beqiyosdir.
Dunyodagi mavjud aniqlangan neft zaxirasi (1993 yil) 150 mlrd.ga teng. 
Kapitalistik mamlakatlarning 53 tasida neft qazib olinadi, 84 tasida qayta 
ishlanadi.
Neftning tekshirilgan zaxiralarni ko’p qismi 8 ta yirik neft monopoliyalarining 
mulki yoki ijaraga olgan hududida joylashgan.
Dunyoda neft zaxiralarining 86 foizi rivojlanib kelayotgan davlatlar hissasiga 
to’g’ri keladi. Fors qo’ltig’i atrofidagi 5 ta davlatga 90 mlrd.t neft zaxirasi to’g’ri 
keladi. arbiy davlatlarning ma’lumotiga ко’га sobiq Ittifoqning neft zaxiralari 8-
10 mlrd. t baholanadi. MDH davlatlari o’rtasida Rossiyaning salmog’i 85 fbizni 
tashkil etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

S o b iq Ittifoqni n e ft z a x ir a la r i r e s p u b li k a la r b  y ic h a q u y id a g ic h a
taqsim langan: Q ozog’iston - 9 foiz, O zarbayjon - 2,3 foiz, Turkm aniston - 2 foiz. 
0 ’zbekiston -1 foizni tashkil etadi.
Yaqin va 0 ’rta S harq m am lakatlarida 50,0 mlrd. t yoki kapitalistik dunyoning 
6 6foiznefti to’g ’ri keladi, sh u ju m lad a n : S au d iy aA rab isto n id a4 5 ,8 mlrd. t, Quvayt 
-1 3 ,7 mlrd. t, Eron - 1 3 ,2 mlrd. t., Iroq - 12,9 mlrd. t, B A A -1 2 ,9 mlrd. t.
1991-1993 yillarda d unyoda neft qazib olish d arajasi 3-3,1 mlrd. t atrofida 
b o lg a n , lekin bu k rsatkich ayrim regionlarda o ’zg a rg an . MDH davlatlarida 450 
mln. t 1992 yilda, 1993 yilda - 400 mln. t. Ayniqsa R o ssiy ad a 390 d a 340 mln. 
tg a c h a neft qazib olish kam aygan. A Q Shda ham neft qazib olish 1999-yilda 340 
mln.tga yetgan.
Ja n u b i- a rb iy O siyo d av latlarid a h am d a N orvegiyada neft q azib olish 
k paygan. Shuning uchun 4-chi o ’nlikka kiruvchi neft qazib oladigan davlat tarkibi 
1993-yilda  zgargan. B ularga S audiya Arabistoni (420 mln. t), A QSh, R ossiya, 
Eron (185 mln. t), M eksika (155 mln.t), Xitoy (145 mln.t), V en esu ela (115 mln. t), 
Norvegiya (110 mln. t), BAA(110 mln. t) va Nigeriya (95 mln. t) kiradi.
D unyoda qazib olingan neftning 43 foizi O PEK ga a ’zo davlatlarga tg ri 
keladi.
Kapitalistik dunyoda neft qazib olinadigan rayonlar 4 ta, ular hozir kapitalistik 
dunyoning 95 foiz neftini qazib olm oqda.
1) 
Shimoliy Amerika:
2) 
Karib dengizi rayoni:
3) 
Yaqin va 0 ’rta S harq mamlakatlari;
4) 
Shimoliy Afrika m am lakatlari.
Shimoliy Amerika aso siy neft qazib olinadigan rayonlardan hisoblanadi
AQSh (dunyoda ikkinchi rinda), 1993-yilda A Q Shda 370 m ln.t.,1990 yilda 
43 0 mln.t neft qazib olingan. Keyingi uch yil ichida A Q S hda neft qazib olish 
kam aydi. S h u n in g u ch u n A Q Sh h a r yili V e n e su e la , K an a d a, Yaqin S h a rq
m am lakatlaridan 100 mln t neft sotiboladi. Shimoliy A m erikada neft qazib olishda
2-chi rinda M eksika turadi 1993-yilda M eksikada 155 mln t. K an a d ad a 80 
mln.t. neft qazib olingan. Lekin shuni ham aytish kerakki, Meksika va K anadadagi 
neftni AQSh monopoliyalari n az o rat qiladi.
Karib dengizi rayonida neft qazib chiqarishda 1-rinda V en e su ela turadi. 
(1993 yilda 115 mln.t.neft qazib olingan).
Yaqin va  r ta S h a rq m a m la k a tla rid a 1993-yilda 81 0 m ln .t neft yoki 
kapitalistik dunyoning 40 foizdan kproq nefti qazib olingan.
S hu jum ladan:
1) Eron - 155 mln. t.
2) S audiya Arabistoni - 325 mln.t.
3) Q u v a y t- 6 0 mln t.
4) Iroq - 100 mln t.
5) BAA - 1 0 5 mln.t. neft qazib olgan.
Yaqin va 0 ’rta Sharq m am lakatlarida qazib olingan neftning 80 foizi eksport 
qilinadi. Eksportning 50 foizi  arbiy Yevropa m amlakatlariga, 25 foizi Yaponiyaga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to ’g ’ri keladi. Shimoliy Afrika - neft qazib olinadigan en g yosh rayon blib, bu yerda 
neft sanoati Yaqin va 0 ’rta S harqqa nisbatan tez s u r’atlar bilan rivojlanmoqda.
1993 yilda um um an Afrika byicha 300 mln.t neft qazib olingan. Asosiy 
rayonlari: Liviya - 65 mln t, Nigeriya - 90 mln.t, Ja z o ir-3 5 mln.t, Misr - 45 mln t. 
Yuqorida k rsatilgan neft rayonlari ichida Liviya neft rayonlari geografik jihatdan 
qulay blib, d en g izd a n atigi 160 km uzoqlikda joylashgan. Shuning uchun ham
bu m am lakatda neft san o ati tez sur’atlar bilan sib borm oqda.
J a h o n d a kapitalistik m am lakatlardan keyin sobiq Ittifoq neft qazib olish 
bo yicha muhim 
0
’rinni egallaydi. Sobiq Ittifoqda 1995 yilda 491 mln. t neft qazib 
olingan blsa, 1984 yilda 603 mln.t., 1988 yilda 603 mln. t neft qazib olingan. 
Lekin sobiq Ittifoqning blinib ketishi, neft qazib olinishiga katta ta ’sir krsatdi. 
1991 yilda jami 503 mln. t neft qazib olingan.
D unyodagi mavjud 700 dan ortiq neftni qayta ishlash zavodlarini katta qismi 
yuqori d a ra ja d a taraqqiy etgan,  arbiy Yevropa h am d a rivojlanib kelayotgan 
davlatlarga tg’ri keladi. Ularning umumiy quvvati 3,6 mlrd. t. S h u n d an AQSh 
780, G arb iy Yevropa 720, Yaponiya 200, Lotin Amerikasi 300, Yaqin va 0 ’rta 
S harq 950, Afrika 150 mln t quvvatga ega.
D unyoda neftni qayta ish lash d a tub  zgarishlar yuz berm oqda. Ayniqsa, 
keyingi yillarda rivojlanib k elay o tg an d av latlar h u d u d id a katta siljishlar yuz 
berm oqda. Bu davlatlard a neftni qayta ishlash zavodlarini quvvati keyingi yillarda 
25 foizdan 40 fo izg ach a kpaydi.
Bugungi k u n d a 15 ga yaqin neftni q a y ta is h la s h zavodlarining ish lab
chiqarish quvvati 15 mln. t. S h u n d an 50 foizi S ingapur, Saudiya A rabistoni, 
V en esu ela h iss a sig a to g ri keladi.
Eng yirik neftni qayta ishlash zavodlariga e g a (quvvati 30 mln. t blgan) 
O PEKga qarashli davlatlarda 400 mln.t. neft qayta ishlanishi kerak. Hozirgi vaqtda 
Saudiya A rabistonida - 30 mln. t, AQ Shda - 3 0 mln. t, Q u v a y td a - 15 mln. t neftni 
qayta ishlash quvvatiga e g a blgan ulkan zavodlar mavjud.
Ja h o n bozoriga h ar yili 1,2 mlrd tdan kproq neft va neft m ahsulotlari kirib 
keladi. Ja h o n bozorini neft eksportning uchdan ikki qismini Yaqin va 0 ’rta S h arq
davlatlari t a ’minlaydi. B undan tashqari, e k sp o rt qilishda keyingi 10 yil ichida 
R o s siy a , V e n e s u e la , M eksika, Liviya, N igeriya, Ja z o irn in g sa lm o g 'i  sib 
bo rm o q d a.
Keyingi yillarda R o ssiy ad a neft qazib olish sa lm o g ’i kam ayib borayotgan 
b lsa ham , e k s p o rt sa lm o g i  sib b o rm o q d a. M a sala n : 1992-yili R o s siy a
hududidan 66 mln. t neft (8,5 mlrd. dollar) eksport qilingan.
J a h o n n in g g a z s a n o a ti. G az yoqilg’i va kimyo sanoati uchun xom ash y o
hisoblanadi. Yer yuzasidagi zaxirasi 180-200 trln.mi baholangan. Ko’p hollarda 
g az a s o s a n neft uchraydigan rayonlarda qazib olinadi.
G az s a n o a tin in g a h a m iy a ti yoqilg i b a l a n s i d a tu tg a n s a lm o g ’i b ilan 
belgilanadi. G arbiy yarim sh a rd a gazning yirikzaxiralari AQSh, K anada, Meksika, 
V enesuela, Argentina, Avstraliyada, Sharqiy yarim sharda e s a Yaqin va 0 ’rta Sharq 
rayonida, Jazoir, N iderlandiya, Buyuk Britaniya, Norvegiya, Ruminiya, Italiya, 
G FR da toTplangan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---