Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi
Yüklə 41,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Qulchilik saltanatlari
Qadim gi m adaniyatlarning rivojlanishi n afa q at vaqt jihatidan, balki m akon nuqtai n a z a rid a n ham sodir blgan: ilk d av lat-sh a h arlar bilan yonm a-yon va u la rn in g ta siri o s tid a y an g i s h a h a r la r p a y d o b lg a n va u la r d a s tla b k i sh a h a rla rd a n zib ketgan, bosib olgan, b a ’zan e s a yq qilib yuborgan. Tabiiy ofatlar ham o ’tkazilgan: Hind va Kritnmg ilk shaharlari zilzila natijasida vayron www.ziyouz.com kutubxonasi blgan. Am m o eng katta xavf k chm anchi xalqlarning bosqinlari blgan, ular harakatchanligi va rivojlangan daryo vohalari oziq-ovqati va boyliklariga o chligi bilan u stu n tu rar edi. U lardan him oyalanish m a q s a d id a sh a h a rla r ittifoqlari, u ndan so ng m a rk a zla sh g a n davlatlar tuzila boshlandi. Qadimgi tarix shuni ko rsatdiki, him oyalanishning eng ishonchli yli sh a h a r devorlari ortiga yashirinish em as, balki chegarani un d an imkon q a d a r u zoqqa ko chirishdir Moddiy m adaniyatning rivojlanishi va innovatsiyalar diffuziyasi kuch c h o q lari va e k s p a n s iy a m a rk a zla rin i p a y d o b lish ig a olib keldi: ish la b c h iq a ris h d a — o d am va h ay v o n lar m u sh a k la rig a suv g ildiragi va sh a m o l tegirm oni q o ’shildi. a lm a s h is h a s o s id a ek in lar va uy hayvon larin in g k en g tplami qaror topdi, t g’onlar, kanallar va suv quvurlar qurildi, temirchilik va m etallsozlik rivojlandi; harbiy s o h a d a d a s ta v v a l b ro n z a , s n g ra p la td a n y asalg a n qilichlar, xanjarlar. alebardlar. qalqonlar, arbaletlar va uloqtirish qurollari, harbiy ara v ala r va kem alar, sovut, zirx va dubulg’a paydo bo ldi S hu ta riq a Yer y uzida qulchilik s a lta n a tla ri sh a k lla n d i, birining rmni ikkinchisi e g a lla b , to b o ra qud ratli va k en g k lam li blib bordi. Tabiiyki, m a d a n iy a tn in g turli c h o q la r id a s a lta n a tla r n in g s h a k lla n is h i, d a s tla b k i sivilizatsiyalarida kuzatilganligi kabi, turli d av rla rd a k e c h g a n va ziga xos x u s u s iy a tla rg a e g a b lgan. B u n d a d a v la tla m in g g e o g ra fik rni va atrof- muhitning ham aham iyati katta blgan. M asalan, Misr, birtom ondan, Liviya sahrosi, ikkinchi tom ondan -Q izild en g iz tufayli tashqi hujum lardan him oyalangan edi. Nil daryosi boshlanishida shim olga tom on vodiyda jo y la sh g a n ch a, yirik m ustam lakachilik urushlarini olib b orm agan va deyarli sa lta n a t barpo e tm a g a n holda m adaniyatning g u lla b -y ash n a sh ig a e ris h g a n . Biroq bu hol Misr qulchilik tuzum i ta n a z z u li e rta b o sh la n ish ig a , q shinlarning qoloqlikka olib kelgan. E ram izdan avvalgi 720-yilda Efiopiya shohlari osonlik bilan butun Misrni egalladi,va o s h a n d a n buyon XX a s rg a c h a bir q ldan ikkinchi qlga tganicha z mustaqilligini tiklay olmadi. M esopotam iya chog i atrofida e s a o zg a ch a vaziyat vujudga keldi. Dajla va Frot daryolarining yuqori va quyi oqimlari bylab joylashgan shaharlar rtasidagi r a q o b a tg a (d a sta v v a l M isrda ham sh u n d a y b lgan edi) Ikki d ary o oralig i vodiysining yon-atrofdagi tog lardan tushib keluvchi ko chm anchilar hujumlaridan m utlaq him oyasizligi q shilgan edi. S h u m er va Bobil umri ham uzoq davom etm agan. Eramizning VII asrida M esopotam iya m adaniy markazi Dajla daryosining yuqori oqimiga - Niniveyaga k chgan. Bu sh a h ar O ssuriyaning poytaxtga, s ngra 0 ’rta S h arq n in g S h a rq d a E ro n d a n , a rb d a Finikiya va M isrgacha b o ’lgan hududlanni qam rab olgan dastlabki yirik saltanatiga aylangan. Ammo eram izdan aw alg i 612-yilda shim oldan bostirib kirgan xaldeylar Niniveyani tliq vayron qilgan. Qadim Bobil yonida z poytaxtlarini qurgan, butun O ssuriya saltanatini egallab, uning hududini Q ora dengiz va Kaspiy dengizi qirg’oqlarigacha kengaytirgan. Xaldeylar o ’rnini fors sivilizatsiyasi egallagan. M esopotam iya vodiysining Janubi- Sharqida va Fors ko rfazining Sharqiy qirg o g ’ida qaror topgan ushbu sivilizatsiya un um dor yer va su v d a n m ahrum edi, am m o zining Xitoy va H indistondan M esopotam iya va r ta yer dengiziga davom etuvchi b a rc h a karvon yo llari www.ziyouz.com kutubxonasi |