Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi

o’choqning bir-biriga yaqinligi va ular o’rtasida yirik tabbiy to’siqlaming yqligi 
ajralib qolishni yengib tishga, innovatsiyalar va oziq-ovqat almashinuviga 
rivojlanishning jadallashuviga xizmat qilgan. Misr davlati Nil daryosi boshlanish 
joyida, dehqonchilik va chorvachilikning Efiopiya chog’idan o’z ekinlariga 
qo’shimcha ravishda tuya, bug’doy va paxtani meros qilib olgach, insoniyat 
tarixida birinchi blib dunyoning eng yirik daryosi bo’ylaridagi subtropik vodiydagi 
allyuvial tuproqda omochli sug’oriladigan dehqonchilikka tgan. Misr bilan 
rnatilgan aloqalar va u bilan raqobatlashuv Mesopotamiya sivilizatsiyalari 
rivojlanishida muhim ro’l o’ynagan.
Krit madaniyati - egey-ellin madaniyatining ilk chog’i gullab-yashnashiga 
Misr va Mesopotamiya bilan qo’shni ekanlik (orol dengizlari uchun qulaylik) 
bilan birga ko’chmanchilar hujumidan himoyalanganlik ham yordam bergan 
(Krit oroli qadim dunyoning shaharlari devorlar bilan oYalmagan yagona joyi 
blgan bo’lsa kerak). Hind vodiysidagi Xarappa sivilizatsiyasi qishloq xo’jaligi 
ekinlari xilma-xilligi, baquwat tortish kuchiga (qo’tos, fil) ega bo’lishi, omochli 
dehqonchilikka tez tgan blishiga qaramay, mintaqadan tashqari 
madaniyatlardan uzilib qolganligi oqibatida sust rivojlangan. Arxeologlar 
tomonidan aniqlangan Xarappa madaniyati rivojlanishining avj nuqtasi Hind
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

deltasi va Fors korfazining yelkanli kemachiligi rivojlanishi davriga to ’g ’ri keladi.
Ko hna dunyoning subtropik sivilizatsiyalaridan eng oxirgisi Xitoydagi Veyxe- 
X uanxe m adaniyati blgan. U shbu o choq 0 ’rta S harq va 0 ’rta yer dengizidan. 
Hindistondan Yer yuzidagi eng o ’tib b lm as to g ’lar va sah ro lar bilan ajratilgan 
blib, shimol to m o n d an unga m u tta s:l mg il va m ojar k chm anchilari tahdid 
solar edi. (Buyuk Xitoy devori shu n a q s a d d a qurilgan edi). D astlabki Xitoy 
sivilizatsiyalarining rivojlanishi ular B aq triy ad an baqu v v at va chidam li tuya 
keltirganlaridan s o ng te zla sh d i. Ular S a m a rq a n d . Buxoro va F ors (P ersiya) 
davlatiga karvon yo ’llaridan qatnay boshlashdi.
Afrikadagi dehqonchilik o ’choqlaridan faqat G arbiy Afrika m adaniyatlari — 
Niger daryosi burilishida — eram izdan avvalgi I ming yillikda erishdi. Bu makonni 
Nil daryosi va 0 ’rta yer dengizidan ulkan Sahroi Kabir ajratib turar edi. Bu sa h ro d a 
piyoda tib b lm as edi. yuk tashuvchi hayvonlar e s a bu yerda yq edi. Shu 
sababli bu yerda omochli dehqonchilikKa ham tilmagan. F aq at VII-VIII asrlard a 
bu yerlar ara b la r tom onidan o ’zlashtirilgach. Niger m adaniyati rivoj topdi, bu 
yerda tuyalar boqilib, sa v d o ayirboshlashi ylga qyildi.
Yangi D unyodagi dehqonchilik o choqlari ham alohida holda yirik tortish 
kuchi b  lm agan bir sh a ro itd a rivojlandi. M ezoafrikada va M arkaziy P e ru d a
dastlabki ilk sinfiy sh a h a rla r eram izning I ming yilligida shakllandi va VIII-IX 
asrla rg a kelib gullab-yashnadi.
Bu m adaniyatlarning kplab yutuqlari Khna Dunyo yutuqlarini takrorlagan 
yoki ulardan zib ketgan: m aya piram idalari Misr ehrom lariga juda  xshash, 
am m o y a s s i to m la rig a ib o d a tx o n a la r  rn a tilg a n ; b atafsil re ja la s h tirilg a n
sh a h arlar va hozirgi p ay tg ac h a yetib kelgan inklar qal’alari; P a ra k a s a (Peru)ning 
noyob matolari v a har ikki  choqda rivoj topib, jahon durdonalari xazinasidan
o nn olgan  ziga xos m ad an iy at nam unalari; m atem atika. a stro n o m iy ad a g i 
tatsteklarning 365 kunlik eng aniq taqvimi), tibbiyotdagi (ayniqsa, jarrohlik va 
farm akopeyada) hayratlanarli yutuqlar va hokazolar.
A m m o m a d a n iy a tn in g ayrim s o h a la rid a A m erika m a d a n iy a tla ri o rtd a 
qolgan: h a r ikki  c h o q d a g ildirakm bilishm as edi: M e zo a m erik a d a oltin va 
kum u sh d an s a n a t nam unalari yaratilgan holda b ro n za g ach a yetib b orishm agan 
va fa q a t v u lq o n sim o n s h is h a - o b s id ia n d a n qurol va a s b o b la r y a s a s h d a
m ukkam m alikka enshilgan; qadimgi peruliklar mis qotishm alaridan foydalanish 
sirlarini bilishgan, am m o z yozuvlariga e g a b lm agan va piktografiyaning 
b o sh la n g ’ich bosq ich ig a yetib borishgan.