Жаxон географияси маърузалар

Janubiy Afrika Respublikasi. 
 
Bu mamlakat afrika materigining chekka janubida joylashganligi uchun shunday 
nom bilan atalgan. Maydoni 1,222 ming km
2 
. Iqtisodiy geografik o’rnining qulayligi: 
dengiz bo’yida joylashganligi, muhim dengiz yo’llari ustida joylashganligi. Janubiy 
Afrika Respublikasi iqlimiy jihatdan asosan tropik va qisman subtropik mintaqalarda 
joyldashgan. Mamlakat hududida Drakon, Kap tog’lari joylashgan. Asosiy daryosi 
Oranjevaya. Janubiy Afrika Respublikasi quruqlik orqali Namibiya, Botsvana, 
Zimbabve, Mozambik, Svazilent davlatlari bilan chegaradosh. Lesoto davlati orol 
ko’rinishida to’liq Janubiy Afrika Respublikasini ichida joylashgan. 
Janubiy Afrika Respublikasi foydali qazilmalarga boy. Asosiy qazilma boyliklari: 
temir rudasi qazib olish bo’yicha dunyoda 9- o’rinda (yiliga 30 mln t. va ¾ qismini 
Evropaga eksport qiladi.). 
Marganes va xrom qazib olishda dunyoda 1- o’rinda;
Nikel qazib olishda 6- o’rinda; 

---

132 
Mis qazib olishda 10- o’rinda; 
Fosforit qazib olishda 6- o’rinda; 
Oltin qazib olishda 1- o’rinda (yiliga 630 t.) 
Ko’mir qazib olishda 8- o’rinda (yiliga 180 mln t. qazib oladi, Yevropa va 
Yaponiyaga eksport qiladi). Olmos, platina va uran qazib olishda 1- o’nlikka kiradi.
Aholisi soni 44 mln kishi (2003 yil), 47,3 mln kishi (2006 yil) bo’lib, u 
demografik tanglikda. 2003 yil ma’lumoti bo’yicha Janubiy Afrika Respublikasida 
tug’ilish koeffisienti -23‰, o’lim 14‰. Agar aholining tabiiy ko’payishi shu xolatda 
ketsa, 2025 yil aholi soni 35 mln kishiga tushib qoladi. Chaqaloqlar o’limi 57‰. 1 
ayolga 2,8 bola to’g’ri keladi. 15 yoshgacha bo’lganlar soni 34 %, 64 yoshdan 
o’tganlar 5% . o’rtacha umr 53-54. YAMD butun Afrika materigi bo’yicha o’rtacha 
2120 $. Janubiy Afrika Respublikasida eng yuqori 10910 $ tashkil etadi. 15 yoshdan 
49 yoshgacha bo’lgan aholining 20 % i “VICH” bilan zararlangan. Bu ko’rsatkich 
Afrika materigida 6,5 % ni, butun dunyoda esa 1,2 % ni tashkil etadi. Botsvanada eng 
yuqori 39 %.
Aholdisining 4/5 qismini tub joy xalqlari (zumus, bantu, bur, kasa), 12 % ini oq 
tanlilar (ingliz, golland, fransuz), qolganini Osiyodan ko’chib kelganlar va mulatlar 
tashkil etadi. Aholi zichligi 1 km
2 
joyga 36 kishi. Urbanizasiya darajasi 45 % . Hayot 
darajasi o’rtacha. Millioner shaharlari yo’q, lekin millioner aglomerasiyalari mavjud: 
Yo’xannesburg, Keyptaun, Durban, Pretoriya.
Davlat tili afrikans va ingliz. 
Janubiy Afrika respublikasi siyosiy-ma’muriy jihatdan 9 ta provinsiyadan tashkil 
topgan. Federativ respublika. Kap xududini dastlab 1662 yil gollandlar bosib olgan, 
XIXasr boshida esa inglizlar bosib olgan. 1961-yildan boshlab Janubiy Afrika 
respublikasi mustaqil deb e’lon qilingan. Janubiy Afrika respublikasi 1915-92 yillar 
Namibiyani mustamlaka qilgan. Asosiy siyosiy partiyalari:
1.Millatchilar partiyasi (1948 yil). 
2. Konservativ partiyasi (1982-yil) 
3. Progressiv – federal partiyasi
Davlat boshlig’i prezident, boshqaruv organi esa 3 palatali parlametdan iborat. 
Janubiy Afrika respublikasi rivojlangan industrial – agrar ko’chirma kapitalizm 
davlatidir. U Afrika xududining 4,1 % ini egallagan, aholisining 6 % ini o’z ichiga 
olgani holda, butun Afrikada ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotini 40% ini, 
po’latni 80 % ini beradi. Qit’adagi jami temir yo’llarning 1/3 qismi, avtomobillarning 
deyarli yarmi Janubiy Afrika Respublikasiga to’g’ri keladi.
Vitvatersrant rayoni nafaqat Janubiy Afrika respublikasini, balki butun 
afrikaning eng yirik sanoat rayonidari. Bu rayon “Afrika Ruri” nomini olgan. Janubiy 
Afrika respublikasining iqtisodiy poytaxti Yoxannesburg shu rayonda joylashgan 
bo’lib, eng yirik va zamonaviy shahar. Vitvatersrant rayoni – toshko’mir, uran, oltin, 
platina, xromid, olmos, asbest konlari asosida tashkil topgan. 
O’tgan XXasrda 100 yildan ortiq vaqt davomida JAR iqtisodini asosini oltin qazib 
olish tashkil etadi. Olmos qazib olish va uni zaxirasi bo’yicha JAR dunyoda 5-
o’rinda turadi. Afrikada birinchi olmosni 1869 yil hozirgi Kimberli shahri o’rnidan
bir cho’pon bola topgan. Shuning uchun tarkibida olmos bo’lgan tog’ jinsi kimberlit 
deyiladi. 3 t. kimberlitdan 1 karat (0,2 gr) olmos olinadi. Dunyoda qazib olinayotgan 

---

133 
barcha olmosning (yiliga 100 mln karat) 10 % i JAR ga tegishli. JAR yiliga 3,5 ming 
t. uran qazib oladi va bu soha bo’yicha u dunyoda Kanada va AQSH dan keyin 3- 
o’rinda turadi. 
Mamlakatda yiliga 3,5 mln t. xrom rudasi, 3,7 mln t. marganes, 10 mln karat 
olmos va boshqa foydali qazilmalar qazib olinadi. 
JAR da yiliga 100 mlrd kVt/s elektr energiyasi hosil qilinadi. Uning asosiy 
qismini Vitvatersrand rayonidagi IES lar va Keyptaun AES i beradi. Asosiy sanoat 
tarmoqlari: qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik, ximiya, engil, oziq-ovqat 
sanoatlari.
Yirik sanoat markazlari: Yoxannesburg, Pretoriya, Keyptaun, Durban, Ist-London, 
Port- Elizabet, Nyukasl. 
JAR ni barcha hududini birday iqtisodiy rivojlangan deb bo’lmaydi. Chunki, 
“aparteid” (alohida rivojlanish) siyosiy chuqurlashgan davrda, ya’ni 1976-1981 yillar 
sovuq rezervasiyalar o’rnida 10 ta “qoralar mustaqil davlati” yoki bandustan tarkib 
topgan. U erlarda sosan “qora tanlilar” yashaydi. Erlari kam unum, qishloq xo’jaligi 
esa kam mahsul. Yirik shaharlari yo’q. JAR dagi unumdor erlarning 87 % i oq 
tanllarga qaraydi. 
Shunday qilib, JAR xo’jaligida iqtisodiy rivojlangan mamlakatni ham, iqtisodiy 
rivojlanayotgan mamlakatni ham ko’rish mumkin. Shuning uchun JAR iqtisodi 2 
yoqlama mamlakat deyiladi. Qishloq xo’jaligida asosiy o’rinda dehqonilik turadi. 
Mamlakatda yiliga 15 mln t. g’alla etishtiriladi. G’allaning 4/5 qismini makkajo’xori 
tashkil etadi. JAR da yiliga 2 mln t. bug’doy, 500 000 t. sargo etishtiriladi. G’alladan 
tashqari yana eryong’oq, tamaki, kungaboqar, paxta, sitrus mevalari ham etishtiriladi. 
JAR da 13 mln bosh qoramol, 31 mln bosh qo’y, 1,5 mln bosh cho’chqalar 
boqiladi. Chorvachilikning bunday rivojlanishida Evropaliklarning roli yuqori. 
Transporti. Avtomobil transporti mamlakat ichkarisida yo’lovchi va yuk tashishda 
muhim ahamiyatga ega. Avtoyo’llarning umumiy uzunligi 40 ming km. Temir
yo’llarning yuk tashishdagi roli yuqori. Temir yo’llarning umumiy uzunligi 23 ming 
km dan ortiq.
Havo transporti yaxshi rivojlangan bo’lib, eng yirik universal porti Durban porti, 
eng yirik ko’mir va ruda eksport qiluvchi mahsus porti Richards- Bey portidir. 
Mazkur portlardan yiliga 50100 mln t. yuk o’tadi. Port-Elizabet va Keyptaun portlari 
kichikroq portlardir.
Asosiy eksportiN temir, marganes, xrom, nikel, oltin, mis, foforit, ko’mir, uran, 
olmos, makkajo’xori, chorva mahsulotlari. 
Asosiy importi: mashina va jihozlar, ximiya sanoati mahsulotlari, bug’doy, sanoat 
buyumlari. 
Asosiy savdo sheriklari: AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, GFR, Fransiya. 
Pul birligi – rand.